Qazaqstannyng Astanadaghy «Evraziya» JOO ishindegi Kýltegin eskertkishi aldyndaghy súhbat. Súhbattasqandar, Túrsynhan Zәkenúly, Qarjaubay Sartqojaúly, Hangeldi Mahmútúly, Álimghazy Dәulethanúly.

Uaqyty: 2003 jyly 18 qazan, Astana.

T.Zәken:

- Ýsheuiniz de Týrki tarihyn tereng zerttep jýrgen ghalymsyzdar, Kýltegin eskertkishi әkelingende sizder qanday kónil-kýide boldynyzdar? Qazir qarap otyrsaq Týrkilik qúndylyghymyz eleusiz qalyp, bara jatqan siyaqty. Bizding negizgi qúndylyghymyz qaysy, osyghan bir-bir auyz lebizderinizdi bildirip ketinizdershi?

Q. Sartqojaúly:

- Mening oiymsha halqymyzdyn, ata-babamyzdyng jasap ketken tarihi, mәdeny múralary ghoy. Aldymen osyghan kónil bóluimiz, úlyqtauymyz, kópke-halyqqa nasihattauymyz kerek. Búl 8, 11synyptardyng oqulyqtaryna kirgen, onda bar. Biraq, jetkiliksiz.

T.Zәken:

- Kýltegin eskertkishin nasihattauymyz jetpey jatyr, ne ýshin, kedergi ne?

Q. Sartqojaúly:

- Últymyzdyng tarihyn terendep bilu ýshin, zertteu ýshin nasihattaymyz.

H.Mahmútúly:

- Osydan 22 jyl búryn Kýltegin eskertkish tasymen birge Qazaqstangha Týrkilik tanu ghylymy keldi, jana iydealogiya keldi. Múnyng kórinisi Mәngilik el. Búl eskertkishte «Mәngilik el» sózi 5 ret qaytalanghan. Ghalymdardyn, tarihshylardyn, shyghystanushylardyn  jana buyny boy kóterdi.

Q. Sartqojaúly:

- Men alghashqy maqalasyn jazdym, jurnalda shyqty. Erekshelikterin  aittym.

T.Zәken:

- Hangeldi agha, siz konferensiya kezinde Kýltegin eskertkishining mәn-maghynasy  turaly jiliktep, memleket túrghysynan, býgingi iydealogiyalyq túrghysynan 8 betten túratyn keremet maqala jazdynyz?

H.Mahmútúly:

- Osy Kýltegin eskertkishimen tanysyp, Kýlteginning bizdin  tarthymyzdy 4 dәuirge bólgenin bayqadym:

1) Kýltegin tarih sahnasyna shyqqangha deyin;

2) Týrkilerding alghash memleketin qúrghan dәuiri;

3) Týrkilerding Tabghashtargha yaghny Qytaylargha baghynyshty bolghan jarty ghasyry;

4) Týrkilerding qaytadan azattyqqa jetip, qaytadan óz memleketin qúrghan dәuiri;

Kýltegin aitady: Qaghandy halyq edim, qaghanym qayda deydi. Biz múnan Týrkilerding qaghany bar, eli bar, jeri bar halyq ekenin nasihattap, ýgittep tasqa qashap jazyp ketkenin kóremiz. Múnda bizding konstiutsiyamyzda, imani, adamy týsinigimizde, armanymyzda, bolashaghymyzda osy tasta túr. 1300 jyldan beri eshbir ózgeriske týspegen ata- babamyzdyng armanyn saqtap qalghan osy tas qoy. Áli myng jylgha әrmen qaray júmys istey beredi.

Q. Sartqojaúly:

- Basqa elderdin, yaghny Mongholiyanyng «Qúpiya shejiresi» bar. Qytaydyng «Menji-kýnji» siyaqty óz shejiresi t.b. Mine sol elder osynday alghashqy enbekterin kәdimgindey preziydenti kabiynetine qoyyp qoyyp otyrady. Tәnir tútady. Biz ózimizding elde jýrip osyny kótere almay otyrmyz. Men sol alghashqy maqalamda biraz nәrse aittym. Tәnirlik din degen ne? Onyng ereksheligi basqa dinge qaraghanda miyf, anyz, ertegi joq, taza tabighat. Tabighat pen adamnyng qantynasy.

T.Zәken:

- Álimghazy agha, múnyng biz ýshin sayasiy-mәn manyzy joghary ghoy, biz Týrki múrasyn, Týrki tarihyn nasihattaugha belgili bir kedergi kýshter bar siyaqty? Búl kedergi kýsh kim dep oilaysyz.

Á.Dәulethanúly:

- Óte dúrys. Ashyq aitylugha tiyis. Qazir ashyq aityla da bastady. «Keden keden boldy, kedergi neden boldy» degen qazaqtyng sózi bar. Ákesi ólgendi de estirtedi. Búl Nazarbaevtan boldy. Nazarbaevtyng «Shapyrashtyizmnen», «Dulat izmnan», «Týp túqiyannan ózime deyininen» bastaldy. Jazylghan "Tarih tolqynynan»  bastaldy. Jalghan tarih jasap shyghu arqyly myna shyn tarihty úmyttyrdy. Kólenkede qaldy. Eger sol kezde Kýltegin siyaqty myqty el basshysy biylikke kelgen bolsa, dәl osy sózdi aitar edi: «Qaghandy edim, qaghanym qayda qaldy. 250 jyl, 70 jyl ne boldym. Halqym bar edi ol qayda? Nege toz- tozy shyghyp ketti? Ótken ghasyrdyng basynda 6 million bolghan qazaq, bir ghasyrdan keyin taghy sol kýiinde. Tabghashtargha aldanyp, pәk qyzdarym kýng boldy, úldarym qúl boldy, endi neng qaldy, «qozghal» degen sol kezdegi úran osy bolsa Qazaqstan dәl qazir búlay bolmas edi. Biz qazir basqa Qazaqstanda ómir sýrgen bolar edik. Gýldengen shyn mәnindegi Qazaqstanda ómir sýrgen bolar edik.

T.Zәken:

- Memlekettikke, eldikke, tektilekke tәrbiyeleytin negizgi oi, týpki sóz osy ghoy?

Á. Dәulethanúly:

- Jaramasa qalar. Osy «Mәngilik el» degen sóz maqtanshaqtyq emes pe? Mәngilik bir Allagha ghana jarysqan. Býkil tarihty kóz aldyna keltirshi? Álemde qanday imperiyalar bolmady, qaysysy mәngilik boldy? Álemning jartysyn súraghan Osman Týrki qayda ketti? Kenester odaghy qayda ketti? Shynghys han qayda ketti? Basqasy qayda ketti Mәngilik degen Allagha ghana jarasady. Biz býginmen ómir sýrip kóreyikshi, aldymen ózimizdi jóndep alayyqshy! Mәngilikke barsa keler úrpaq barar.

T.Zәken:

- Búrynghy Týrkilerding úghymyndaghy mәngilik  -  Aspanda kýn sónu, jerde jer kýigenge deyingi kezendi mәnginlik dep aitqan.

Á. Dәulethanúly:           

- «Aspan men jerden jaralghan,  Kýn men Ay takka otyrgyzghan  Ghúndardyng úly Shan- iýii hany»  Hún -.Han dәuirindegi jazysqan diplomatiyalyq hattardyng bәri óstip bastalady. Kýlteginde: Aspan men jer jaralghanda onyng arasyndagh adamdy basqarugha mening ata-babam, Estemy  qaghan, Bumin qagha otyrghan eken deydi. Sabaqtastyq degen mine osy.

T.Zәken:

- Týrki múrasy turaly memleket basynda otyrghan jas sheneunikterge ne aitasyzdar?

Á. Dәulethanúly:

- Jana Eltanbanyng avtory bir jaqsy sóz aitty. «Aqsaqaldyq» degenning qanday bolatynyn, ony myna jastargha aitu kerek. Sony qalyptastyru kerek. Aksakaldan aqyl súra, degen tegin aitylmaghan.  Jastardyng bizden artyqshylyghyda  kóp. 30 jylda 16 ghylym-bilim ministrin auystyrghan memlekette qanday tәlim, qanday tәrbie bolady? Múnday memlekette qanday tamtyq, qanday jýie bolady? Qanday iydealogiya, qanday últtyq sana bolady? Múnyng bәrin qúrttyq qoy...

T.Zәken:

- Týrki múrasyna, Týrki tarihyna baylanysty bizding jas buyndargha ne aitasyzdar?

H.Mahmútúly:

- Kýltegin tasyna baylanystyryp aitsaq, jas sheneunikterge 3 qúndylyqty kókke kóterudi úmytpasa eken deymin.

1) Birinshi qúndylyq,  ol  -  sening Jerin.

2) Ekinshi qúndylyq,  ol - sening Tilin.

3) Ýshinshi qúndylyq,  ol -  sening  Memleketin.

Osy ýsh qúndylyqty ústay alghan sheneunik bola ma, basqa bola ma ol adam adaspaydy. Ol adam basqanyng jyltyraghyna aldanbaydy. Kýltegin aityp ketken jer, til memleket turaly ósiyetine adal bolsa osynyng ózi jetip jatyr.

Q. Sartqojaúly:

- Kýltegin jazuynda mynaday bir nәrse bar: Jogharyda kók aspan qaq aiyrmasa, astynda qara jer jarylyp ketpese, sening yntymaghyndy, birligindi kim talqandaydy, búza almaydy deydi. Onan keyin: Biz myna ontýstikte otyrghan Tabghashtardan saqtanayyq, olardyng tili mayda, jibegi júmsaq, isi qatty deydi. Osylardan saqtanuymyz kerek, alys ketuimiz kerek deydi. Alghashqy astanasy Ordosta  keyin  Tonykók túsynda Ótukýnge  qaray kóshirgen. Ótukýnnen keruen attandyryp otyrsang boldy degen. Otukende otyrsang eling aman, júrtyng tynysh deydi. Demek, kim bolsada aralyq saqta, tym jaqyndasyp ketpe degeni. Biz Qytaymen bәlenbay milliyart dollargha qol qoyysyp keldik. Endi olarmen dúrys qarym-qatynas jasauymyz kerek. Saq boluymyz kerek. Búrynghy qúsap aqshamen, jemqorlyqpen qatynas jasasaq olar da solay.. Olar әlemmen qatynasyp otyr. Keleshekte әlemdi qolymda ústaymyn dep otyrghan halyq. Olarmen qatynas jasau ýshin bizde dәl solarday boluymyz kerek.

Á. Dәulethanúly:

- Tarihty zertteu, shakirt dayyndau mәselesinde biz bir nәrseni úqtyra almadyq. «Skopus» jurnalynda shyqpasa onda ol ghalym emes eken. Maghan bir akedemik agha myz: Sening oryssha bir kitabing jok eken. Seni eshkim tanymaydy ghoy deydi. Men aittym:

Men orys ýshin qyzmet etip jatqan joqpyn, europa ýshin qyzmet etip jatqan joqpyn, ghoy, olaryng ózine. Men Qazaq ýshin aitarymdy aityp jetkize alsam osynyng ózi mening mindetimdi oryndaghanym bolady dedim. Bizde bir maqalagha 5 adam mingesedi. Nedegen namyssyzdyk. Úyalmay ma? Skopusshylardyn  maqsaty – bizdi ózine baghynyshty etip, qaltamyzdy qaghu ghoy..

H.Mahmútúly:

- Men 66 adam avtor bolghan maqalany bilemin.

Á Dәulethanúly:

- Ghylymda búdan ótken soraqylyq bola ma? Qoghamdyq ghylymdardyng qay salasyn alyp qarasang da, ol memlekettik, últtyq mýddege qyzmet etui, sol jolda otangha ,elge kerekti,әleumettik manyzdy delingen taqyryptar algha shyghuy kerek emes pe? Europada aqsha sanap, payda tabudy ghana oilap jýrgen «skopusshyldardy» sening til-әdebiyet ,tarih t b ghylymyndy ne qylsyn? Osynyng parqyna barmay jas ghalymdardysheteldikterding aldynda sýmireytip qoyyp qanday janalyq ashqyzbaqshy? Ghylym–bilim ministirligin basqaryp otyrghan azamattar nege oilanbaydy?

T.Zәken

- Áriyne aitar sóz, sheshimin tabugha tiyisti nәrseler kóp qoy, Aldaghy kýnderden kýterimiz kóp-aq!

Álimghazy Dәulethannyng esteliginen

Abai.kz