Мәдени алмасу және экономикалық өсу: Президент Тоқаевтың Тәжікстанға сапарына шолу

Қазақстан мен Тәжікстан – ежелгі дәуірден келе жатқан тарихи байланыстары бар бауырлас екі мемлекет. Орталық Азияда тұратын екі халық та ғасырлар бойы көптеген мәдени, саяси және экономикалық күйзелістер мен толқулардың куәсі болды. Түркі және парсы әлеміне терең енетін ортақ тарихи тамырлар қазақ пен тәжік халықтарын берік мәдени және этникалық бірлікке байланыстырады.

Тарихқа көз жүгіртсек, Қазақстан мен Тәжікстан халықтары ортақ жер болып, экономикалық өмірдің түрлі салаларында ынтымақтаса отырып қана қоймай, сонымен қоса қиын сәттерде де бір-біріне қолдау көрсеткен. Көшпелі тайпалардан орта ғасырларға дейін отарлау сынақтары мен жаһандық империялардың ықпалы арқылы қазақтар мен тәжіктер өздерінің мәдени ерекшеліктерін сақтай отырып, өркендеуге ұмтылуда ұқсас қиындықтарды өткерді.

1990 жылдардың басында тәуелсіздік алған Қазақстан мен Тәжікстан екіжақты қатынастардың жаңа дәуіріне аяқ басты. Бұл байланыстар саяси диалог пен экономикалық өзара іс-қимылды дамыту үшін маңызды негіз болды. Осы кезеңде Астана мен Душанбе арасында дипломатиялық және экономикалық көпірлердің белсенді құрылысы басталды. Екі мемлекет ТМД, ҰҚШҰ және ШЫҰ сияқты әртүрлі аймақтық ұйымдар аясында серіктес болды, бұл олардың қауіпсіздік, сауда және мәдени алмасу салаларындағы ынтымақтастығын нығайта түсті.

Соңғы отыз жыл ішінде Қазақстан мен Тәжікстан өнімді және тұрақты ынтымақтастық орната алды. Екіжақты қарым-қатынастардың өзара қолдауы мен дамуы мемлекеттік деңгейде де, қоғамдық ұйымдар, бизнес және мәдениет мекемелері деңгейінде де көрініс табады. Қазақстан аймақтағы ең ірі экономикалардың бірі бола отырып, Тәжікстанға инфрақұрылымды дамыту, сауда және білім беру бағдарламаларында айтарлықтай қолдау көрсетті. Өз кезегінде Тәжікстан әрқашан аймақтық тұрақтылық пен трансұлттық қауіп-қатерлерге қарсы күрестегі үйлестіру мәселелерінде сенімді серіктес болып қала берді.

Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың 2024 жылғы тамызда Тәжікстанға сапары екіжақты қарым-қатынастар тарихындағы маңызды кезеңді бастады. Бұл сапар тек жоғары деңгейде саяси диалогты жалғастыру ретінде емес, сонымен қатар екі мемлекеттің жаһандық тұрақсыздықтың жаңа жағдайында стратегиялық әріптестікті тереңдетуге ұмтылысы ретінде атап өтуге болады. Экономикалық, мәдени және саяси мәселелерді талқылау, сондай-ақ өңірлік және халықаралық сын-қатерлер бойынша үйлестіруді күшейту Қазақстан мен Тәжікстанның бір-бірін дос ретінде ғана емес, Орталық Азиядағы бейбітшілік пен тұрақтылықты қамтамасыз етудегі негізгі әріптестер ретінде де көретінін көрсетеді.

Бұл мақалада Қасым-Жомарт Тоқаевтың тамыз айының 22-23 күндері кезінде Тәжікстанға жасаған ресми сапарына шолу жасалады, яғни мемлекет басшысының қандай шараларға қатысқандығы, қол қойылған құжаттар мен жүзіге асырылып жатқан және жүзеге асыруы жоспарланған бастамалар мен жобалар туралы айтылады. Сонымен қатар, екі мемлекет арасындағы қарым-қатынастың олардың халқының өміріне әсері, бұл қарым-қатынастың болашақтағы дамуының нәтижесіне қатысты болжамдар айтылады.

1. Қасым-Жомарт Тоқаевтың Тәжікстанға іс-сапарының 1-ші күніне шолу

2024 жылдың 22 тамызында Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың Тәжікстанға сапары екі елдің екіжақты қарым-қатынастарды нығайтуға және тереңдетуге ұмтылысын атап өткен маңызды оқиға болды. Сапар барысында әртүрлі салалардағы, соның ішінде саясат, экономика, мәдениет және қауіпсіздік салаларындағы ынтымақтастықты одан әрі кеңейту үшін негіз қалаған бірқатар құжаттарға қол қойылды.

1.1. Мемлекеттер арасындағы шағын құрамда өткізілген келіссөзге шолу: «Одақтастық қатынастарға назар аудару керек» деген ұстанымда болды

Кездесу барысында Қазақстан мен Тәжікстан президенттері екіжақты ынтымақтастыққа қатысты кең ауқымды мәселелерді талқылады. Қасым-Жомарт Тоқаевтың айтуынша, «Тарихи маңызға» ие және Қазақстан-Тәжікстан қарым-қатынастарын дамытудағы маңызды кезеңге айналатын Одақтастық қатынастар туралы шартқа қол қоюға ерекше назар аударылды.

Президент Тоқаев: «Біз – сенімді одақтас елдерміз. Қазақстан тарапы Тәжікстанның қазақ халқына деген тілеулес ниетін жоғары бағалайды. Бірақ мұнымен тоқтап қалуға болмайды. Біз алға қарай жылжуымыз керек. Бұл сапар – ынтымақтастығымызды дамытуға тың серпін беруді көздейді. Бүгін Одақтастық қатынастар туралы шартқа қол қойылады. Меніңше, бұл құжаттың тарихи маңызы зор. Осы орайда бірқатар өзекті мәселе бойынша мазмұнды пікір алмасамыз деп ойлаймын», - деген. Бұл келісім барлық салаларда, соның ішінде саясат, экономика және мәдениет салаларында тығыз ынтымақтастықтың негізін қалайды.

Тәжікстан президенті Эмомали Рахмон да бұл кездесудің маңыздылығына тоқталып, оның екіжақты қарым-қатынастардың дамуына тың серпін беретінін айтты. Ол: «Біздің қарым-қатынасымыз саяси, сауда-экономикалық, мәдени-гуманитарлық және қауіпсіздік салаларындағы ықпалдастығымыз қарқынды дамып келеді. Сізбен екі ел ынтымақтастығының қазіргі жай-күйі мен перспективасын, сондай-ақ халықаралық және аймақтық күн тәртібіндегі мәселелерді талқылауға әзірмін», - деп атап өтті. Тараптар барлық деңгейдегі ынтымақтастықты одан әрі тереңдетуге дайын екендіктерін білдіргенін атап өту маңызды.

1.2. Инновациялық және цифрлық технологияларды дамытуға қатысты

Сапардың негізгі аспектілерінің бірі екі ел арасындағы цифрлық өзара іс-қимылды дамыту жоспарларын таныстыру болды. Қазақстанның Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрі Жаслан Мәдиев пен Тәжікстанның Инновациялар және цифрлық технологиялар агенттігінің директоры Мирзо Хуршед бірыңғай ғаламтор-ресурстар платформасын және SmartBridge кеңейту жұмыстарының нәтижелерін таныстырды. Бұл жобалар мемлекеттік қызметтерді жақсартуға және олардың екі елдің азаматтары үшін қолжетімділігін арттыруға бағытталған.

Қасым-Жомарт Тоқаев мұндай технологияларды енгізу «біздің өзгерістеріміздің ішінде еліміздегі ең перспективалы бағыттардың біріне» айналуы мүмкін екенін атап өтті. Бұл бастамалар, атап айтқанда, жасанды интеллектті пайдалану мемлекеттік қызметтердің сапасын арттыруға және оларға қолжетімділікті жеңілдетуге арналған.

1.3. Экономикалық ынтымақтастықтың келешегі

Кеңейтілген құрамдағы келіссөздер барысында тараптар сауда-экономикалық ынтымақтастық мәселелерін талқылады. Қазақстан Президенті «өзара сауда көлемін 2 миллиард долларға дейін жеткізуге мүмкіндіктер бар» деп атап өтті. Қазақстан Президенті елдердің өзара сауданы одан әрі арттыру үшін орасан зор әлеуеті бар деп санайды. Мысалы, Астана Тәжікстанға 85 түрлі тауар түрі бойынша шамамен 200 миллион долларға жеткізуді арттыруға дайын. Тәжік тарапының да Қазақстанға экспортын ұлғайту үшін байыпты резервтері бар.

Агроөнеркәсіптік секторға ерекше назар аударылды, онда тараптар ұн, кондитерлік және өсімдік майын өндіретін бірлескен кәсіпорындар құру мүмкіндігін қарастыруға келісті. Бұл шаралар азық-түлік қауіпсіздігін нығайтуға және екі елдің экономикасын әртараптандыруға бағытталған. Тоқаев «Аграрлық секторда екіжақты тауар айналымын ұлғайту үшін елеулі негіз бар» деп, бұл ынтымақтастықтың осы саласының стратегиялық маңыздылығын атап өтті.

Келіссөздер барысында Орталық Азиядағы трансшекаралық өзендердің су ресурстарын тиімді пайдалану мәселелеріне ерекше назар аударылды. Қазақстан Президенті тәжік тарапына су-энергетика саласындағы, атап айтқанда Қазақстанды сумен қамтамасыз ету саласындағы міндеттемелерді орындауға байланысты уақтылы шешімдері үшін алғыс білдірді. Бұл шаралар аймақтың тұрақты дамуын қамтамасыз ету және су ресурстарына қатысты жанжалдарды болдырмау үшін маңызды.

Тоқаев Қазақстан мен Тәжікстан осы саладағы сындарлы ынтымақтастықты жалғастыруға келісті, бұл экологиялық жағдайды жақсартуға және екі ел азаматтарының өмір сүру деңгейін жақсартуға көмектесуі тиіс екенін атап өтті.

Цифрландыру және ІТ-технологияларды дамыту мәселелеріне ерекше назар аударылды. Қазақстан Президенті «IT саласындағы ынтымақтастық екі мемлекет үшін кең перспективалар ашатынын» атап өтті. Қазақстан мемлекеттік қызметтерді цифрландыру және ІТ-технологияларды дамыту бойынша тәжірибесімен бөлісуге дайын. Қол жеткізілген уағдаластықтардың шеңберінде электронды үкімет платформасының цифрлық шешімдері тәжік тарапына берілді, бұл Тәжікстандағы мемлекеттік қызметтерді жетілдірудің негізі болады.

Қазақстанның халықаралық даму агенттігінің (KazAID) көмегімен тәжік мамандарын Қазақстанның жетекші IT мектептерінде оқыту жалғасуда. Тоқаев «мұндай тәжірибе алмасу елдеріміздегі IT мамандарының біліктілігін арттыруға көмектесетініне», бұл өз кезегінде екі елдің халықаралық аренадағы ұстанымдарын нығайта түсетініне сенім білдірді.

Сапардың күн тәртібінде мәдени-гуманитарлық ынтымақтастық та маңызды орын алды. Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстанның Тәжікстандағы мәдениет күндерін өткізудің маңыздылығын атап өтті, оның аясында екі халық арасындағы мәдени байланысты нығайтуға бағытталған бірқатар іс-шаралар бар.

Президент: «Біз жастар арасындағы байланысты кеңейтуге, оның ішінде білім беру саласындағы ынтымақтастықты тереңдету арқылы екі жақтың мүдделі екенін растадық», - деп атап көрсетті. Тоқаев сонымен қоса, мемлекеттер арасындағы білім алмасу мен ғылыми жұмыстардың бастамасы болатын келесі жобаның да маңызын атан өтті, ол: «Л. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті мен М. Осими атындағы Тәжік техникалық университетінде бірлескен ақпараттық технологиялар факультетінің ашылуын құптаймыз. Мұндай жаңалықтардың мән-мағынасы зор әрі халықтарымыз мұны ерекше ықыласпен қабылдары сөзсіз», - деген болатын. Бұндай бастама, бұл білім беру саласындағы өзара түсіністік пен ынтымақтастықтың жоғары деңгейін көрсететіндігі анық.

Өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, энергетика және цифрлық технологиялар саласындағы меморандумдарға қол қою өзара тиімді серіктестіктің жаңа көкжиектерін ашады. Көлік-логистикалық инфрақұрылым мен агроөнеркәсіп кешенін дамытудағы бірлескен күш-жігер де екі елдің экономикалық өсуіне ықпал ететіндігі осы кездесу кезінде айтылды.

Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың Тәжікстанға сапарының бірінші күнінде айтылған жобалар, бастамалар мен көтерілген ортақ мәселелер екіжақты ынтымақтастықты тереңдету негіз болып, маңызды қадамдар жасалды. Одақтастық қатынастар туралы шартқа қол қою, экономикалық және мәдени жобаларды талқылау, сондай-ақ цифрландыру және су ресурстары саласындағы ынтымақтастық екі ел үшін де жаңа перспективалар ашатындығы анық.

2. Қасым-Жомарт Тоқаевтың Тәжікстанға іс-сапарының 2-ші күніне шолу

Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың Тәжікстанға сапарының екінші күні де екі елдің түрлі салалардағы ынтымақтастықты тереңдетуге ұмтылысын көрсететін мемлекетаралық байланысты нығайтудағы маңызды оқиғаларға толы болды. Сапардың екінші күні, яғни 2024 жылдың 22-23 тамызы мәдени іс-шараларға қатысу, ресми келіссөздер мен іскерлік кездесулерді қоса алғанда, сапардың негізгі бағыттары екіжақты қарым-қатынастардың маңыздылығын көрсетті және болашақ ынтымақтастықтың жаңа перспективаларын белгіледі.

2.1. Мәдени байланыстарды нығайту: Қазақстанның мәдениет күндерінің ашылуы

2024 жылғы 22 тамызда Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев пен Тәжікстан Президенті Эмомали Рахмон Қазақстанның Тәжікстандағы мәдениет күндерінің ашылуына қатысты. Бұл мәдени алмасу екі ел халықтары арасындағы мәдениетаралық байланысты нығайтуға бағытталған. Эмомали Рахмон бұл шараның маңыздылығына тоқталып, «Мәдениет – халықтарды байланыстыратын және олардың достығын нығайта түсетін көпір», - деп атап өтті.

«Кохи Борбад» мемлекеттік кешенінде өткен гала-концерт Қазақстан мен Тәжікстанның мәдени мұрасының байлығы мен алуан түрлілігінің жарқын үлгісі болды. Симфониялық оркестр мен «Астана балет» балет труппасы, «Хассак» этно-фольклорлық тобы, Димаш Құдайберген мен Айгүл Үлкенбаева сынды танымал әртістердің орындауында көрермендер дәстүрлі және заманауи өнердің үйлесімді үйлесімін көрді.

Қазақстан Президенті бұл мәдени алмасудың маңыздылығын атап өтіп: «Мәдени ынтымақтастық терең өзара түсіністік пен қарым-қатынастарымыздың тұрақты дамуының негізі болып табылады. Біз әріптестігіміз үшін берік негіз құру үшін мәдени байланыстарды одан әрі нығайтуға тиіспіз»,- деп пікірін білдірген.

2.2. Саяси және экономикалық серіктестіктегі жаңа қадамдар

Сапардың екінші күні Қасым-Жомарт Тоқаев пен Тәжікстанның Маджлиси намояндагон Маджлиси Оли төрағасы Махмадтоир Зокирзодамен маңызды кездесуінен басталды. Кездесу барысында Қазақстан Президенті екіжақты ынтымақтастықтың жаңа кезеңінің символына айналған Одақтастық қатынастар туралы тарихи шартқа қол қойылғанын атап өтіп, Қазақстан-Тәжікстан қарым-қатынастары дамуының жоғары серпінін атап өтті. «Бұл құжаттың тарихи маңызы зор. Осы арқылы алға қарыштап қадам басамыз. Президент, құрметті Эмомали Рахмонның парламентаралық байланысты жандандыру туралы ұсынысын қолдаймын. Өзіңізді еліміздің шынайы досы ретінде білеміз. Өйткені Сіздің студенттік шағыңыз Қазақстанда өтті. Сондықтан біздің байланысымыз парламенттер деңгейінде жанданып, екіжақты ынтымақтастық пен одақтастықтың ең маңызды бөлігіне айналады деп үміттенеміз», - деді Тоқаев парламентаралық байланыстарды жандандыруды қолдайтынын білдіре келе.

Парламент Мәжілісінің төрағасы да жан-жақты ынтымақтастықты нығайту үшін екі ел басшылары арасындағы достық қарым-қатынастың маңыздылығын атап өтіп, көрсетілген қолдауға ризашылығын білдірді. Ол: «Қазақстан – Тәжікстанның сенімді досы, стратегиялық серіктесі. Сіздің бұл сапарыңыз екіжақты қатынастардың қарқынды дамып келе жатқанын көрсетеді», - деген.

Сапардың жалғасы Тәжікстан Премьер-Министрі Кохир Расулзодамен кездесуді қамтыды, онда қол жеткізілген уағдаластықтарды жүзеге асыру бойынша алдағы қадамдар талқыланды. Қасым-Жомарт Тоқаев құны 1 миллиард доллардан асатын қол қойылған келісімшарттар екі ел арасындағы көп қырлы өзара іс-қимылды жаңа деңгейге көтеретініне сенім білдірді. Ол өзара саудада 2 миллиард долларға жетудің маңыздылығына тоқталып, үкіметтер сауда көлемін арттыру үшін жаңа көздерді іздеуі керек деді.

Жауап ретінде Кохир Расулзода Қазақстанмен ынтымақтастықты тереңдету Тәжікстан үкіметінің басты басымдығы болып табылатынын қуаттады. Ол бірінші жартыжылдықта тауар айналымының 20 пайызға артуы алға қойылған мақсаттарға жетудің нақты мүмкіндігін көрсететінін атап өтті.

2.3. Келісімдерді іс жүзінде жүзеге асыру: ауыл шаруашылығы өнімдерінің көрмесі

Сапардың қорытынды шарасы – ауыл шаруашылығы өнімдері мен ұлттық тағамдар көрмесіне бару – қол жеткізілген уағдаластықтарды іс жүзінде жүзеге асырудың символына айналды. Қазақстан Президенті мен Тәжікстан Президенті көрмеге қойылған өнімдермен танысты, онда агроөнеркәсіптік кешен мен тамақ өнеркәсібі салаларындағы ынтымақтастықты дамытудың маңыздылығы атап өтілді.

Эмомали Рахмон Тәжікстан мен Қазақстанның екі елдің экономикасында шешуші рөл атқаратын ауыл шаруашылығы саласында бірлескен жобаларды дамыту үшін айтарлықтай әлеуеті бар екенін атап өтті. Рахмон мұндай алмасуларды жалғастырудың маңыздылығына тоқталып: «Біз азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету және халықтарымыздың әл-ауқатын жақсарту үшін ауыл шаруашылығы саласындағы ынтымақтастықты нығайтуымыз керек», - деді.

Қорытынды

Қасым-Жомарт Тоқаевтың Тәжікстанға сапары мәдени, саяси және экономикалық аспектілерді қамтитын екіжақты қарым-қатынастарды нығайтудағы маңызды қадам болды. Қол қойылған келісімдер мен қол жеткізілген келісімдер екі елдің ынтымақтастықты дамытып, ауқымды жобаларды жүзеге асыру жолында жұмыс істеуге бел байлағанын көрсетеді. Бұл сапар екі елдің ғана емес, бүкіл Орталық Азия өңірінің тұрақтылығы мен өркендеуіне ықпал ететін қарым-қатынастарды одан әрі дамытуға берік негіз қалады.

Қазақстан мен Тәжікстанның ынтымақтастығы екі елдің халықтары мен бүкіл Орталық Азия өңірі үшін үлкен маңызға ие. Бұл серіктестіктің маңыздылығы тек экономикалық байланыстарды нығайтып, сауданы ілгерілетуде ғана емес, сонымен бірге аймақ алдында тұрған негізгі міндеттерді шешу үшін бірлескен күш-жігерде де жатыр.

Осы мәселелердің бірі – азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету. Екі ел де бай ауыл шаруашылығы ресурстарына ие және тұрақты азық-түлік өндірісі мен алмасу жүйесін құру үшін бірін-бірі толықтыра алады. Бұл әсіресе климаттың өзгеруі және халық санының өсуі жағдайында, тұрақты азық-түлікпен қамтамасыз ету басты басымдыққа айналған кезде өте маңызды. Сонымен қатар, ынтымақтастықтың маңызды бағыты аймақ елдері арасындағы және халықаралық нарықтармен байланыстарды айтарлықтай жақсарта алатын инфрақұрылым мен көлік дәліздерін дамыту болып табылады. Жаңа логистикалық бағыттарды құру және қолданыстағы коммуникацияларды жаңғырту экономикалық дамуды жеделдетіп, инвестиция тартуға мүмкіндік береді, бұл сайып келгенде, азаматтардың өмір сүру сапасын жақсартады. Сондай-ақ мәдениет пен білім саласындағы ынтымақтастық өзара түсіністік пен халықтар арасындағы достықты нығайтуға ықпал етеді. Мәдени алмасуларды, білім беру бағдарламаларын және бірлескен ғылыми зерттеулерді қолдау сенім мен құрметке негізделген ортақ болашақты құруға көмектеседі.

Дегенмен, оң болжамға қарамастан, назар аударуды қажет ететін мәселелер әлі де бар. Су ресурстары, экологиялық мәселелер және тұрақты даму мәселелері өңірлік деңгейде күш-жігерді үйлестіруді талап етеді. Қазақстан мен Тәжікстан күш біріктіре отырып, бүкіл Орталық Азия аймағына үлгі бола отырып, бұл мәселелерді шешуде шешуші рөл атқара алады.

Қазақстан мен Тәжікстанның ынтымақтастығы жай ғана дипломатиялық келісім емес, тұрақтылық пен өркендеу өзара қолдау, құрмет пен ортақ мақсаттар арқылы жүзеге асатын болашаққа нақты үлес болып табылады деген ойдамын.

Айнұр Бақытжанова

Abai.kz