Бүгінде халықтың құқықтық сауаттылығы маңызды дүние. Әрбір азамат заң мен құқықтарын білуі керек. Қазіргі таңда құзырлы органдар тарапынан құқықтық сауаттылықты арттыруға арналған бағдарламалар мен іс-шаралар жиі өтуде.

Осы орайда, біз Түркістан облысы Әділет департаменті бастығының орынбасары Бейсен Смайылұлымен сұхбаттасып, құқықтық сауаттылық дегеніміз не? Құқықтық сауаттылықты арттыру үшін не істеуіміз керек деген сауалдарға жауап іздедік.

– Бейсен Смайылұлы ең алдымен құқықтық сауаттылық дегеніміз не? Азаматтарымызға  ең алдымен осы ұғымды тереңірек айтып берсеңіз.

– Халықтың құқықтық сауаттылығы – бұл әрбір азаматтың өзінің заңды құқықтары мен міндеттерін білуі, сондай-ақ өз мүдделерін әртүрлі деңгейде және барлық мәселелер бойынша өз бетінше қорғай алуы және мемлекеттік басқаруға белсенді қатысу мүмкіндігі. Мемлекеттегі әрбір адамның құқықтық сауаттылығы мен қоғамның күштілігі арасындағы байланыс терең және жан-жақты. Әділ, тұрақты және функционалды қоғамдық тәртіпті құруға құқықтық хабардар азаматтар өз үлесін қосуда

Біріншіден, заңдарды сақтау және құқықтар мен бостандықтарды қорғау. Құқықтық сауаттылық азаматтарға заңдарды түсінуге және сақтауға көмектеседі, бұл қылмыс пен құқық бұзушылықты азайтады. Адамдар өз құқықтарын білетін болса, олар қиянат пен әділетсіздіктен жақсы қорғалады және оларды қорғауға қабілетті болады. Осы жерде мен заңды білмеу сізді жауапкершіліктен босатпайтын маңызды құқықтық қағидалардың бірін еске салғым келеді.

Екіншіден, мемлекеттік басқаруға қатысу, оның ішінде экономикалық және құқықтық реформалар, халықаралық қатынастар және мемлекеттік органдардың ашықтығы мен есептілігін қамтамасыз ету. Сауатты азаматтар саяси үдерістерге, соның ішінде сайлаулар мен қоғамдық тыңдауларға белсенді түрде қатысады, бұл демократияны нығайтады. Құқықтық сауатты азаматтар экономикалық өсім мен дамуға ықпал ететін экономикалық қызметке табыстырақ қатыса алады.

Құқықтық сауаттылық азаматтарға реформалардың қажеттілігі мен құндылығын түсінуге мүмкіндік береді, бұл заңнама мен құқық қолдану тәжірибесін үздіксіз жетілдіруге ықпал етеді. Ең бастысы, хабардар азаматтар мемлекеттік органдардың іс-әрекеттерін жақсырақ бақылап, ашықтық пен есеп беруді талап етеді, бұл сыбайлас жемқорлықты азайтады және мемлекеттік институттарға деген сенімді арттырады.

Үшіншіден, бұл – қоғамдық тұрақтылық пен құқықтық тәрбие. Құқықтық сауаттылық жанжалдардың алдын алуға көмектеседі және дауларды бейбіт жолмен шешуге ықпал етеді, әлеуметтік тұрақтылықты арттырады.

– Айтыңызшы, құқықтық сауаттылықты арттыру үшін не істеуіміз керек?

– Құқықтық білімі бар ата-ана ұрпақтарына білім нәрімен сусындап, болашақ ұрпақты саналы азамат етіп өсіреді. Осылайша, құқықтық сауаттылық күшті,  қоғам мен мемлекет құруда ортақ рөл атқарады.

Мемлекет үшін бұл қылмыс деңгейінің өсуі, заңдарды жеткіліксіз түсіну олардың әдейі емес бұзылуына әкелуі мүмкін, бұл жалпы қылмыс деңгейін арттырады. Құқықтық мәселелерді білмеу сыбайлас жемқорлықтың таралуын арттыруы мүмкін, өйткені азаматтар өз құқықтарын және теріс әрекеттермен күресу жолдарын аз біледі. Сондай-ақ заңдарды қолдану тиімділігінің төмендігін және сот жүйесіне, жалпы мемлекеттік институттарға сенімнің төмендеуін атап өтуге болады. Әрбір азамат үшін бұл еңбек қатынастары саласындағы, тұтынушы, кәсіпкер ретінде өзінің құқықтарын қорғаудағы, қажетті ақпаратқа қол жеткізудегі және т.б. түрлі күнделікті мәселелермен байланысты жеке кемшілік. Жалпы, құқықтық сауаттылықтың төмендігі азаматтардың өз құқықтары мен мүдделерін тиімді қорғай алмауына жиі әкеледі. Жалпы қазақстандықтардың құқықтық сауаттылық деңгейіне келетін болсақ, қазіргі уақытта шамамен ақпарат алу үшін осы тақырыпқа қатысты зерттеулерге, сауалнамаларға немесе статистикалық деректерге сүйену қажет екенін атап өтемін.

Жалпы, құқықтық сауаттылық қай елде тұратынына қарамастан, әрбір азамат үшін маңызды дағды екенін тағы да атап өткім келеді. Бұл әркім заңгер болуы керек дегенді білдірмейді, бірақ заңдар, құқықтар мен міндеттер туралы қарапайым түсінік адамдарға күнделікті өмірде үлкен көмегін тигізеді.

Талап етілетін құқықтық сауаттылық деңгейі адамның жеке жағдайына, кәсібі мен мүдделеріне байланысты өзгеруі мүмкін, бірақ әрбір адам елдің құқықтық өміріне дұрыс қатыса алуы үшін негізгі түсінік барлығына ортақ болуы керек.

Біріншісі, әрине, азаматтардың негізгі құқықтары мен бостандықтарын, мемлекеттік биліктің құрылымы мен заңдылық қағидаттарын айқындайтын Конституцияны білу. Бұл азаматтарымыз үшін өте маңызды.

Екіншісі – азаматтық құқық, ол жеке және мүліктік қатынастарды реттейтін нормаларды қамтиды (мысалы, отбасы құқығы, мұрагерлік құқық, келісім-шарт құқығы).

Үшіншісі – еңбек заңнамасы. Еңбек заңнамасын білу жұмыстағы, еңбек жағдайларын талқылау кезінде, демалыс және жұмыстан босату кезіндегі құқықтарыңыз бен міндеттеріңізді түсіну үшін қажет.

Төртінші – қылмыстық және әкімшілік заңнама. Осы салаларды түсіну азаматтарға қандай әрекеттер қылмыс болып табылатынын және олар үшін қандай жазалар қарастырылғанын анықтауға көмектеседі, бұзушылықтарды болдырмауға және айыпталса, өз құқықтарын түсінуге көмектеседі.

Ол сондай-ақ азаматтарға азаматтар мен мемлекеттік органдар арасындағы қарым-қатынастарды, соның ішінде лауазымды тұлғалардың әрекеттеріне шағымдану, айыппұлдар, салықтар және лицензиялау мәселелерін шешуге мүмкіндік береді.

Бесіншіден, тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы заңдар. Тауарлар мен қызметтерді сатып алу кезінде өз құқықтарыңызды, сондай-ақ сатушылармен немесе өндірушілермен қайшылықтар туындаған жағдайда оларды қорғау мүмкіндіктерін білу маңызды.

Алтыншыдан әртүрлі мінез-құлық ережелері, мысалы, Жол қозғалысы ережелері және т.б.

– Құқықтық сауаттылық түсінігін, оның мақсаттары мен салдарын, сондай-ақ құқықтық білім қажет салаларын анықтай отырып, келесі сұрақ туындайды әр адам  құқықтық сауаттылығын қалай арттыруға болады?

– Ең алдымен әрбір азамат  – қызығушылық танытатын саладағы құқық бойынша білім беру курстары, вебинарлар, семинарларға қатысуы керек. Интернетте оқу бейнелерін көруге, заңгер блогтарын оқуға және онлайн форумдарға қатысуға болады. Екіншіден, заңнама мен құқықтық әдебиеттерді оқу. Көптеген мемлекеттік веб-сайттар қолданыстағы заңдарға және оларға түсініктемелерге қол жеткізуге мүмкіндік береді.

Жағдай туралы нақты сұрағыңыз болса, заңгердің кеңесіне жазыла аласыз. Белгілі бір құқықтық мәселе туралы білудің ең жақсы жолы - практикалық кеңес бере алатын мамандармен тікелей сөйлесу, деп кеңес берер едім.

Сонымен бірге, мемлекет келесі бағыттар бойынша халықтың құқықтық және сот сауаттылығын арттыру үшін бірқатар шараларды қабылдай алады:

*Білім беру бағдарламасына құқықтық сауаттылық курстарын енгізу. Оқуды бастауыш мектептен бастап, орта және жоғары сыныптарда жалғастыру ұсынылады.

*Білім беру науқандарын ұйымдастыру – заңдар мен құқықтар туралы хабардарлықты арттыруға бағытталған ақпараттық бағдарламаларды тарату үшін теледидарды, радионы және интернетті пайдалану.

*Заңнамаға, мақалаларға, нұсқаулықтарға және басқа ресурстарға қолжетімділікті қамтамасыз ететін интернет-ақпараттық ресурстарды – веб-сайттар мен қосымшаларды құру және қолдау.

*Ағымдағы құқықтық мәселелерді талқылау үшін жетекші заңгерлер мен сарапшылардың ашық дәрістерін және семинарларын өткізу.

*Қоғамның барлық топтарының өз құқықтары мен міндеттері туралы білімге қол жеткізуін қамтамасыз ету үшін осал топтар үшін арнайы оқыту бағдарламаларын әзірлеу.

*Азаматтар тегін заңгерлік кеңес пен практикалық көмек ала алатын заң клиникалары мен консультация орталықтарын қолдау.

Бұл шаралар азаматтар өмірінің әртүрлі аспектілерін ескеретін және ұзақ мерзімді әсер етуді көздейтін кешенді бағдарламаның бір бөлігі болуы керек. Қазақстанда немесе кез келген басқа елде құқықтық сауаттылықты айтарлықтай арттыру үшін нақты уақытты анықтау қиын, өйткені бұл жоғарыда аталған шараларды мемлекеттің де, азаматтардың өздері де жүзеге асыруына байланысты.

– Маман ретінде айтыңызшы елімізде құқықтық сауаттылықты арттыруға арналған қандай да бір бағдарламалар бар ма? Өзге елдердің тәжірибесін зерттеп көрдіңіздер ме?

– Көптеген елдердің тарихында бір ұрпақтың ішінде (20-30 жыл) бағытталған күш-жігердің арқасында айтарлықтай жақсартуларға қол жеткізілген мысалдар бар. Дегенмен, ауқымды әрі тиімді бағдарламалар енгізілсе, алғашқы нәтиже әлдеқайда ертерек, бірнеше жылдың ішінде пайда болуы мүмкін дейді Парламентаризм институтының өкілі.

Қазақстанның құқықтық сауаттылық деңгейін арттыруға қажетті уақытты бағалау үшін спикердің айтуынша, құқықтық білім берудің қазіргі жағдайына, бастамалар мен бағдарламалардың қолжетімділігіне, сондай-ақ көптеген басқа айнымалылар мен көрсеткіштерге талдау жасау қажет болады.

Заңгерлер, судьялар, заң профессорлары және басқа да сарапшылар арасында сауалнама жүргізу, сондай-ақ олардың кәсіби тәжірибесі, құқықтық мәселелермен бетпе-бет келген азаматтардың жағдайын талдау және олардың құқықтарын тиімді қорғау мүмкіндіктерін талдау негізінде құқықтық сауаттылықтың жалпы деңгейін бағалау үшін жүргізілуі мүмкін.

Мұндай бағалауды жүргізу көбінесе оқу орындарымен, мемлекеттік органдармен, үкіметтік емес ұйымдармен және ғылыми орталықтармен бірлесіп жұмыс істеуді талап етеді. Өкінішке орай, Қазақстанда халықты құқықтық оқыту белсенді жүргізілмейді, халықтың құқықтық сауаттылығын арттыруға бағытталған бағдарламалық құжаттар жоқ. Халықтың құқықтық сауаттылығын арттыру жұмыстарына көмектесу мақсатында Анықтамалық (100 әлеуметтік маңызы бар мәселе және оларды реттейтін нормативтік құқықтық актілер) және Сөздік (әлеуметтік салада жиі қолданылатын 800 терминдер мен анықтамалар) әзірленген  болатын. Осы жұмыстардың арқасында әрбір азамат құқыөқтық сауаттылық мәселесін арттыру жолдарымен таныса алады.

Abai.kz