Ағылшын зерттеушісі және алған мамандығы жағынан мұғалім Хилда Хукхэм кезінде бүкіл Азия және Еуропа құрлықтарын өзіне тәуелді етіп, тұтасымен билігіне алған, әлемді айбарымен сескендіріп, өзін жаһандық билеуші ретінде мойындатқан Ұлы Әмір Темірдің бала кезінен бастап, тайталас тіршілік кешіп, алтын таққа жетуі мен одан кеткен аралықтағы ұзақ уақытқа дейінгі тұтас кезеңді қырық жылдан аса зерттеп, оның жорықтарын бүге-шегесіне дейін анықтап, ататегінің қайдан шыққандығын және олардың қайдан келгендігін түбегейлі, үңіле зерделеп, сараптап, Ұлы қолбасшы  туралы көп жылғы ғылыми еңбегін әлемдік қалың оқырманға ұсынған адам.

Бұған тағы қосып айтарымыз, осы ғылыми жұмыстың бүкіл тауқыметі мен  бейнетін арқалай жүріп, талай рет Орталық Азия елдерінде: яғни айтқанда, Қазақстан (оңтүстік өлкелерде), Өзбекстан, Түркменстан республикаларында айлап жүріп Әмір Темір жөнінде үлкен, түбегейлі зерттеу жүргізген азаматша. Ол сонымен қатар, Сақып Қыранның жорық жолдарымен: Мысыр, Иран,  Түркия, Қытай елдерінде де болып, табысты жұмыс жүргізеді. Алайда, осынау бейнеті мен ауыртпашылығы көп сапарларда жүріп, өзінің  денсаулығына да айтарлықтай зиян келтіреді.

...Со студенческих лет она увлеклась Центральной Азией и всю свою сознательную жизнь посвятила ее изучению. Ею опубликовано большое число работ по ее средневековой истории, но главным трудом явилась история о Тимуре, опубликованная в Лондоне крупнейшем издательством Ходдер и Стоутон. История принесла автору большую известность и репутацию серьезного исследователя истории Центральной Азии, и она была приглашена в Британскую энциклопедию в качестве автора о Тимуре.

Впервые в современной литературе Хилда Хукхэм создала из Тимура образ живого человека со всеми его атрибутами, положительными и отрицательными свойствами, со всеми его страстями и амбициями. Ее Тимур предстает военным гением, классным шахматистом.

...Тимур выдающуюся личность. Он взошел на трон Мавераннахра 10 апреля 1370 года, в течении  35 лет он свою власть, и не только не выпускал из рук, но и укреплял ее. Всю свою жизнь Тимур провел в седле и всю жизнь он кочевал. У Тимура не было никогда бесполезной жестокости или самодурства. Он не отказывался ни от одного из поединков, если ему бросал вызов равный ему по положению противник и если это могло сохранить жизни его воинов или жителей осажденных им городов. Его воинская доблесть принесла ему славу великого полководца. Опыт его битв вошел в учебные планы всех воинских академий мира.  В то же время он был опытным и дальновидным политическим деятелем, тонким проницательным дипломатом.

Ғалым, өзінің ғылыми еңбегінде әйгілі Әмір Темірді осылай көрсетеді. Сонымен қатар, бұл ғылыми жұмыста Әмір Темірдің шыққан тайпасы мен руын да таратып, нақты көрсете кетеді. Әмір Темірдің түбі Найманның  Барлас руынан шыққан, дейді.

«Это тюркское племя (Наймандар) сыграло большую роль в истории Центральной Азии. Он был один из самых влиятельных и могущественных тюркских племен. Его вожди всегда носили почетное звание нойонов и пользовались исключительным доверием Чингисхана. Они были к нему близки и им поручались наиболее ответственные поручения.

Завоевав Мавераннахр, Чингисхан выделил в удел им лучшую часть своих новых владений – Кашкадарью, где  часть из них остались навечно. В последующих веках они приняли самое активное участие в борьбе за власть в Мавераннахре.

Бұған қоса, Хилда Хукхэмнің ғылыми еңбегін оқып отырып, Шыңғыс хан және Әмір Темірге байланысты көп оқиғалардың орын алған аумақтары мен олардың хандық құрған және билік жүргізген атақоныстары айтарлықтай дәлдікпен, талданып, сарапталып көрсетілген. Оған мысал ретінде, осы еңбектегі мына жолдарды айта кетейік: … Он  также (Чингисхан)  пользовался службой уйгуров, ветвь тюркского населения, населявших различные оазисы северного Тарима, по соседству с Семиречьем до гор Алтая, где находилась ханская ставка Чингисхана. Они имели широкие торговые связи и в значительтной степени развитую культуру, литературу и письменность, которую великий хан принял для своего собственного неграмотного народа. С этой территории и началось завоевание Китая в 1211 году и в 1215 году.

Ғылыми еңбектің тағы бір аралығында, мынандай жазбаларды оқыйсың: ...Он сам (Шыңғыс ханды айтады) назвал свое объеденившееся войско  Мин - гол, которое в последсвии применялось китайцами к его народу, а заодно назвал так тех, кто присоеденился к нему. (Қазіргі кейбір ғалымсымақ жазғыштардың «Моңғол» деп айтып жүргені осы ғой. Мына сөйлемдерге қарасаң, ешқандай да «Моңгол» емес, «мың қол» деген сөзден шыққаны анық айтылып тұр. Тіпті, олар Моңғол қыраттарында жүрген деп әулекленеді. Қазіргі Моңғол аумағында ол кезде Қытай корольдіктермен  үнемі тайталас соғыс жүргізген Қалмақтың солтүстік хандықтары мекендеген. Кейіннен, олар Қытайдан қырғын тапқан соң, бос қалған далаға бірнеше ғасырдан кейін келген орман буряттары).

Міне, осындай сөйлемдерді оқый келе, кезінде саяхатшы және саудагер  Марко Полоның шынымен де өз жазбаларында, Орталық Азия елдерін   «Моңғолдар» және «Татарлар» деп үлкен қателіктер жібергендігін аңғарасың. Осыған қарап, кейінгі көптеген жазушылар және ғалымдар қате пікірге бой алдырған. Біздің айтарымыз, әрбір тарихи жұмысты жазарда, терең зерттеу жүргізіп, талдап, салыстырмалы түрде жазу керек. Әйтпесе, қазіргі моңғол (мұңғұл, мың қол) аталған буряттар Шыңғыс хан оқиғасына ешқандай қатысы жоқ ел деуге шынымен де болады.

Бейсенғазы Ұлықбек,

Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі

Abai.kz