Қазақстан цифрландыру саласында әлемдік аренадағы деңгейін нығайтып келеді. БҰҰ рейтингісінде еліміз E-government-ті дамыту бойынша 24-орынды иеленді. Электронды үкімет порталы мен банктердің цифрлық экожүйесі халықтың тұрмысын жеңілдетіп, Қазақстаннан экспортталатын ІТ-қызметтер саны да артып отыр.

Astana Hub технопаркі табысты жұмыс істеп, 1500-ден астам компанияны біріктірді, оның үштен бірі – шетелдік ұйым. Қазақстан цифрлы хаб ретінде Еуразия кеңістігінде көшбасшы болуға қауқарлы. Бұл туралы Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев «Ана тілі» газетіне берген сұхбатында да баса айтты. Президенттің сөзінше, жасанды интеллектті дамыту саласында да жетістіктер бар. Қазақ тілінің KazLLM моделі және жыл соңына дейін ашылатын Alem.AI орталығы – бұл бағытта маңызды қадамдар. Alem.AI — Қазақстанда жасанды интеллектті зерттеу мен дамыту орталығы. Басты мақсаты– ғылым, өнеркәсіп, шығармашылық индустриялар мен мемлекеттік қызметтер сияқты негізгі салаларда технологияларды дамыту. Сондай-ақ орталық инвестиция тарту және стартаптарды қолдау үшін жасанды интеллект экожүйесін құруға ықпал етеді.

Бұдан бөлек, елімізде AI-Sana бағдарламасын әзірлеу пысықталып, университеттерде Google компаниясының жасанды интеллект курстары енгізілді. Десек те, жасанды интеллекттің пайдасымен қатар, этикалық және қауіпсіздік мәселелерін ескеру де маңызды. Алаяқтық және басқа да қатерлерді болдырмау үшін заңнамалық реттеу қажет. Қазақстанда жасанды интеллекттің дамуы: мүмкіндіктер, кедергілер және болашақ перспективалары жөнінде Сәтбаев университеті Автоматика және ақпараттық технологиялар институтының қауымдастырылған  профессоры, PhD докторы Айнұр Ахмедияровамен сұхбаттасқан едік.

– Айнұр Таңатарқызы, Қазақстанда жасанды интеллекттің дамуы  қарқыны қалай жүріп жатыр? Саланың әлеуетін арттыруға не кедергі? Оларды шешу жолдарына тоқталсаңыз.

– Қазақстанда жасанды интеллект (ЖИ) технологияларының дамуы соңғы жылдары айтарлықтай қарқын алып келеді. Цифрлық Қазақстан бағдарламасы, Astana Hub инновациялық технопаркі, Alem.AI зерттеу орталығы және KazLLM сияқты ұлттық жобалар еліміздің ЖИ саласындағы әлеуетін көрсетеді. ЖИ технологияларының денсаулық сақтау, білім беру, экономика және мемлекеттік басқару салаларында кеңінен қолданылуы елдің цифрлық трансформациясына айтарлықтай серпін береді. Алайда, саланың дамуы жолында әлі де бірқатар қиындықтар бар: кадр тапшылығы, қаржыландырудың жеткіліксіздігі және инфрақұрылымның дамымауы. Бұл мәселелерді шешу үшін мемлекет, ғылыми қауымдастық және жеке сектор арасындағы үйлесімді ынтымақтастық қажет. Мемлекеттік бағдарламалардың тиімді іске асырылуы, шетелдік тәжірибені бейімдеу, кадрларды сапалы даярлау және заманауи инфрақұрылым құру Қазақстанның жасанды интеллект саласында айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізуіне мүмкіндік береді. Бұл бағытта мемлекет тарапынан нақты шаралар қабылданып, стратегиялық жоспарлар жүйелі түрде жүзеге асырылуы тиіс.

– KazLLM сияқты тіл модельдерін жетілдіру және олардың тиімділігін арттыру үшін қандай қадам жасалуы қажет?

– Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, ЖИ-ді дамытудың негізгі шарты — сапалы деректер қорының болуы. Қазақстанда KazLLM моделі қазақ тіліндегі деректерді өңдеу үшін маңызды құралға айналды. KazLLM – қазақ, орыс, ағылшын және түрік тілдерінде 148 миллиард токен негізінде оқытылған үлкен тілдік модель. Модель ғылыми қауымдастық, стартаптар және корпорациялар үшін қолжетімді. Ол түркітілдес елдерде тіл өңдеу технологияларын дамытуға бағытталған TurkLLM жобасының негізіне айналады, бұл Қазақстан Республикасы Президентінің бастамасына толық сәйкес келеді. KazLLM екі нұсқада жасалған – 8 миллиард және 70 миллиард параметрлері бар, және олар сапасы мен дәлдігі бойынша аналогтарынан озық тұр. Модель қуатты серверлерде де, жеке құрылғыларда да тиімді жұмыс істеуге оңтайландырылған.

KazLLM моделі Қазақстанда ғана емес, түркітілдес елдерде де жасанды интеллекттің дамуына үлкен үлес қосуды көздейді. KazLLM моделі мәтіндерді аудару, құжаттарды өңдеу, чат-боттарды құру және қарым-қатынасты автоматтандыру сияқты түрлі тапсырмаларды орындауға қабілетті. Келтірілген мәлеметтерге сәйкес, KazLLM өнімділігі орыс тіліндегі OpenAI GPT-4 өнімділігінен асып түсті. Бұл жетістік KazLLM-нің әлемдік деңгейдегі көптілді жүйелермен бәсекелесе алатынын дәлелдейді. Сонымен қатар, бұл модель білім беру, ғылым және бизнес салаларында кеңінен қолданыла бастады. Мысалы, білім беру ұйымдары KazLLM-ді оқыту құралдарына енгізсе, бизнес мекемелері оны клиенттерді қолдау жүйелерін жетілдіру үшін пайдаланады.

– Мектептер мен жоғары оқу орындарында жасанды интеллект технологияларын оқыту үшін қандай бағдарламалар мен әдістемелерді енгізу маңызды?

– Жасанды интеллект білім беру саласында маңызды рөл атқарады, оқу үдерісін жекелендіруге, әкімшілік тапсырмаларды автоматтандыруға және оқу орындарын басқару тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. DreamBox және Smart Sparrow сияқты бейімделген жүйелер оқушылардың үлгерімін 20–30%-ға жақсартып, әкімшілік шығындарды 30%-ға қысқарта алады. McKinsey деректеріне сәйкес, алдағы екі жылда ақпараттық технологиялар саласының кірісі 9%-ға, ал білім беру индустриясының кірісі 4%-ға артуы мүмкін. Дегенмен, технологияларды енгізудің басты мақсаты – экономикалық пайда емес, білім беру сапасын арттыру.

Технологиялар дәстүрлі «мұғалім – оқушы» моделін түбегейлі өзгертпесе де, пандемия қашықтықтан оқытуға көшу арқылы цифрландыру үдерісін жеделдетті. IMARC Group зерттеуіне сәйкес, 2023 жылы білім беру саласындағы жасанды интеллект нарығы 3,5 миллиард долларды құраса, 2033 жылға қарай бұл көрсеткіш 55,3 миллиард долларға жетеді деп болжануда. Жасанды интеллектті енгізу қомақты қаржы инвестицияларын, деректер қауіпсіздігін қамтамасыз етуді және жоғары білікті мамандарды даярлауды талап етеді.

Дүниежүзілік экономикалық форум (ВЭФ) баяндамасына сәйкес, жасанды интеллектті сәтті енгізу үшін келесі шарттарды сақтау қажет: мұғалімдердің басты рөлін сақтау, деректер қауіпсіздігін қамтамасыз ету, инновациялық қаржыландыру модельдерін қолдану, пайдаланушыларды оқыту және инклюзивтілік принциптерін ұстану. ЮНЕСКО ұйымы 13 жасқа дейінгі балаларға жасанды интеллект құралдарын пайдалануды шектеуді және нормативтік-құқықтық базаны қалыптастыруды ұсынады.

Қазақстанда STEM-білім беруді дамыту, университеттерде жасанды интеллект бойынша білім беру бағдарламаларын кеңейту, «Болашақ» бағдарламасының әлеуетін тиімді пайдалану және мемлекет пен жеке сектор арасындағы серіктестікті нығайту маңызды. Бұл шаралар Қазақстанның білім беру жүйесінде жасанды интеллекттің тұрақты дамуын қамтамасыз етіп, жаһандық деңгейде бәсекеге қабілеттілігін арттыруға мүмкіндік береді.

– Нейрожүйелер несімен пайдалы және ол Қазақстанның цифрлық экономикасының дамуына қалай ықпал етеді?

– Жасанды интеллект (ЖИ) Қазақстанның цифрлық экономикасының дамуына маңызды серпін беріп, түрлі салалардағы тиімділік пен өнімділікті арттыруда шешуші рөл атқарады. «Цифрлық Қазақстан» бағдарламасы аясында мемлекеттік қызметтердің 90,07%-ы электронды форматта көрсетіліп, интернет пайдаланушылардың үлесі 92,9%-ға жетті, бұл жоспарланған көрсеткіштерден әлдеқайда жоғары. Бұл ЖИ-дің мемлекеттік басқару мен қызмет көрсету сапасын арттырудағы рөлін айқындайды.

Өндіріс және өнеркәсіпте ЖИ өндірістік процестерді автоматтандырып, шығындарды азайтады, ал ауыл шаруашылығында суару жүйелерін басқару және егін өнімділігін болжау сияқты мәселелерді шешуге мүмкіндік береді. Қаржы секторында ЖИ тәуекелдерді басқару, алаяқтықты анықтау және клиенттерге қызмет көрсетуді жақсартуға ықпал етеді. Денсаулық сақтау саласында ауруларды ерте диагностикалау және емдеу сапасын арттыруда ЖИ маңызды рөл атқарады.

Astana Hub халықаралық технологиялық паркі IT-стартаптардың дамуына ықпал етіп, 1,5 мыңнан астам қатысушыны біріктірді, олардың жалпы табысы 1,2 трлн теңгеге жетіп, соңғы бес жылда 31 есе өсті. Сонымен қатар, ЖИ дамытуға арналған 2024-2029 жылдарға арналған тұжырымдама деректерді басқару, инфрақұрылымды жетілдіру және адами капиталды дамыту мәселелерін қамтиды.

Жасанды интеллектті қолдану логистика мен көлік саласында қозғалыс кестелерін оңтайландыруға, IT қызметтерін экспорттау арқылы халықаралық нарықта бәсекеге қабілеттілікті арттыруға мүмкіндік береді. Инновациялық стартаптар мен кәсіпкерлік жобалар жаңа шешімдерді ұсынып, экономиканың әртүрлі секторларында даму қарқынын жеделдетеді.

Жалпы айтқанда, ЖИ Қазақстан экономикасының әртараптандырылуына, мемлекеттік қызметтердің сапасын жақсартуға және өмір сүру деңгейінің артуына ықпал етеді. Қазақстанға деректерді қолжетімді ету, инфрақұрылымды нығайту және адами капиталды дамыту бағытында жүйелі жұмыс жүргізу қажет. Мемлекет, бизнес және ғылыми қауымдастық арасындағы үйлесімді ынтымақтастық Қазақстанды Орталық Азиядағы технологиялық көшбасшыға айналдыруға мүмкіндік береді.

– Қазақстанда жасанды интеллектті этикалық тұрғыдан қолдану және реттеу бойынша қандай басымдықтарды ескеру керек? ЖИ туралы заң жобасын әзірлегенде шетелдік тәжірибеден нені үлгі етіп алуға болады?

– Этика және заңнама мәселелері де ерекше назар аударуды қажет етеді. Жасанды интеллектті қолдану барысында дербес деректердің құпиялылығын қамтамасыз ету, әділеттілік және транспаренттілік принциптерін сақтау маңызды. Қазақстанның ЖИ туралы заңнамасы халықаралық стандарттарға сәйкес реттелуі тиіс. Бұл орайда Еуропалық Одақтың жасанды интеллектті реттеу актісі (AI Act) жақсы үлгі бола алады. Алаяқтық, жалған ақпарат тарату және кибершабуылдар қаупін азайту үшін ақпаратты сүзгіден өткізу, деректерді шифрлау және көпсатылы аутентификация сияқты шаралар қолданылуы қажет.

– Қазақстанның жасанды интеллект саласына шетелдік инвестиция тарту үшін қандай артықшылықтарын пайдалануға болады?

– Халықаралық серіктестік жасанды интеллект саласының дамуына серпін бере алады. Қазақстанның геостратегиялық орналасуы, цифрлық хаб ретіндегі әлеуеті және инфрақұрылымдық даму қарқыны шетелдік инвесторлар үшін тартымды факторлар болып табылады. Alem.AI және KazLLM сияқты жобалар жаһандық нарыққа шығуға мүмкіндік береді. Бұл бағытта ғылыми зерттеулерді коммерцияландыру, халықаралық серіктестікті дамыту және заманауи технологияларды қолдану басты басымдыққа айналуы тиіс.

– Alem.AI орталығын әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті ету үшін  не істеу керек?

– Alem.AI орталығын халықаралық деңгейде бәсекеге қабілетті ету үшін адами капиталды дамыту басты басымдықтардың бірі болып табылады, бұл бағытта жыл сайын жасанды интеллект саласында мыңдаған білікті мамандар даярлау көзделген. Сонымен қатар, орталықты заманауи технологиялармен жабдықтап, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге қажетті инфрақұрылымды жетілдіру маңызды. Халықаралық серіктестікті дамыту мақсатында жетекші әлемдік университеттер мен зерттеу орталықтарымен тығыз байланыс орнатылып, бірлескен жобалар жүзеге асырылуы тиіс. Alem.AI экожүйесі аясында инновациялық стартаптарды қолдау арқылы жаңа шешімдер мен технологияларды дамытуға ерекше көңіл бөлінеді. Бұдан бөлек, мемлекеттік және жеке сектор инвестицияларын тарту арқылы тұрақты қаржыландыруды қамтамасыз ету және жасанды интеллектті дамыту үшін қолайлы заңнамалық орта қалыптастыру қажет. Осы стратегиялық қадамдар жүзеге асқан жағдайда Alem.AI халықаралық деңгейде танылған технологиялық орталыққа айналып, Қазақстанның цифрлық экономикасының өсуіне айтарлықтай үлес қоса алады.

Жасанды интеллект саласында елімізде көптеген танымал ғалымдар еңбек етіп келеді. Олардың ішінде Мамырбаев Ө.Ж., Түкеев У.А., Жұманов Ж.М., Мансурова М.Е. сияқты жетекші зерттеушілерді атап өтуге болады. Олар қазақ тіліндегі деректерді өңдеу, табиғи тілдерді талдау және жасанды интеллект шешімдерін әртүрлі салаларға енгізу бағытында маңызды зерттеулер жүргізіп келеді. Олардың ғылыми еңбектері Қазақстанда ғана емес, халықаралық деңгейде де мойындалып отыр. Сонымен қатар, бұл ғалымдар KazLLM моделін жетілдіру, жоғары өнімді есептеуіш ресурстарды дамыту және жасанды интеллект саласындағы мамандарды даярлау бағытында белсенді жұмыс атқаруда.

Қазақстанның жетекші жоғары оқу орындары да жасанды интеллектті дамытуда маңызды рөл атқарады. Назарбаев Университеті жасанды интеллект және смарт-жүйелер институты (ISSAI) арқылы ғылыми зерттеулер жүргізіп, KazLLM сияқты ауқымды жобаларды іске асыруда алдыңғы қатарда тұр. Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті жасанды интеллект зертханаларын ашып, студенттерге деректер талдауы, машиналық оқыту және нейрондық желілер бағытында білім беруде көшбасшы болып табылады. Сәтбаев Университеті инженерлік және техникалық бағыттағы зерттеулерді дамытып, жасанды интеллект негізіндегі инновациялық жобаларды қолдауға басымдық беріп отыр. Сонымен қатар, Халықаралық Ақпараттық Технологиялар Университеті (IITU) жасанды интеллект мамандарын даярлау бойынша заманауи бағдарламаларды енгізіп, кадр тапшылығын жоюға айтарлықтай үлес қосуда.

Осы университеттердің зертханалары мен орталықтарында жасанды интеллекттің түрлі салалардағы қолданылуы зерттеліп, студенттерге практикалық машықтар беріледі. Ғылыми жобалар мен стартаптар қолдау тауып, университеттер жасанды интеллект технологияларын коммерцияландыруға және халықаралық серіктестікті нығайтуға белсенді атсалысуда. Бұл жоғары оқу орындарының және жетекші ғалымдардың бірлескен жұмысы Қазақстанның жасанды интеллект саласындағы әлеуетін арттырып, оны халықаралық деңгейде бәсекеге қабілетті ете алады.

Қазақстандағы жасанды интеллекттің дамуы – елдің болашақ цифрлық экожүйесінің ажырамас бөлігі. Мемлекет, бизнес және ғылыми қауымдастық арасындағы тиімді ынтымақтастық, инновациялық шешімдерді енгізу және білім беру жүйесін жетілдіру арқылы Қазақстан халықаралық деңгейде бәсекеге қабілетті ЖИ орталығына айнала алады. ЖИ-ді дамыту тек технологиялық жетістік қана емес, сонымен қатар елдің экономикалық және әлеуметтік әл-ауқатын жақсартудың тиімді құралы болып табылады.

Сұхбаттасқан Жанна Жомарт

Abai.kz