Qazaqstan sifrlandyru salasynda әlemdik arenadaghy dengeyin nyghaytyp keledi. BÚÚ reytingisinde elimiz E-government-ti damytu boyynsha 24-oryndy iyelendi. Elektrondy ýkimet portaly men bankterding sifrlyq ekojýiesi halyqtyng túrmysyn jenildetip, Qazaqstannan eksporttalatyn IT-qyzmetter sany da artyp otyr.

Astana Hub tehnoparki tabysty júmys istep, 1500-den astam kompaniyany biriktirdi, onyng ýshten biri – sheteldik úiym. Qazaqstan sifrly hab retinde Euraziya kenistiginde kóshbasshy bolugha qauqarly. Búl turaly Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev «Ana tili» gazetine bergen súhbatynda da basa aitty. Preziydentting sózinshe, jasandy intellektti damytu salasynda da jetistikter bar. Qazaq tilining KazLLM modeli jәne jyl sonyna deyin ashylatyn Alem.AI ortalyghy – búl baghytta manyzdy qadamdar. Alem.AI — Qazaqstanda jasandy intellektti zertteu men damytu ortalyghy. Basty maqsaty– ghylym, ónerkәsip, shygharmashylyq industriyalar men memlekettik qyzmetter siyaqty negizgi salalarda tehnologiyalardy damytu. Sonday-aq ortalyq investisiya tartu jәne startaptardy qoldau ýshin jasandy intellekt ekojýiesin qúrugha yqpal etedi.

Búdan bólek, elimizde AI-Sana baghdarlamasyn әzirleu pysyqtalyp, uniyversiytetterde Google kompaniyasynyng jasandy intellekt kurstary engizildi. Desek te, jasandy intellektting paydasymen qatar, etikalyq jәne qauipsizdik mәselelerin eskeru de manyzdy. Alayaqtyq jәne basqa da qaterlerdi boldyrmau ýshin zannamalyq retteu qajet. Qazaqstanda jasandy intellektting damuy: mýmkindikter, kedergiler jәne bolashaq perspektivalary jóninde Sәtbaev uniyversiyteti Avtomatika jәne aqparattyq tehnologiyalar institutynyng qauymdastyrylghan  professory, PhD doktory Aynúr Ahmediyarovamen súhbattasqan edik.

– Aynúr Tanatarqyzy, Qazaqstanda jasandy intellektting damuy  qarqyny qalay jýrip jatyr? Salanyng әleuetin arttyrugha ne kedergi? Olardy sheshu joldaryna toqtalsanyz.

– Qazaqstanda jasandy intellekt (JI) tehnologiyalarynyng damuy songhy jyldary aitarlyqtay qarqyn alyp keledi. Sifrlyq Qazaqstan baghdarlamasy, Astana Hub innovasiyalyq tehnoparki, Alem.AI zertteu ortalyghy jәne KazLLM siyaqty últtyq jobalar elimizding JY salasyndaghy әleuetin kórsetedi. JY tehnologiyalarynyng densaulyq saqtau, bilim beru, ekonomika jәne memlekettik basqaru salalarynda keninen qoldanyluy elding sifrlyq transformasiyasyna aitarlyqtay serpin beredi. Alayda, salanyng damuy jolynda әli de birqatar qiyndyqtar bar: kadr tapshylyghy, qarjylandyrudyng jetkiliksizdigi jәne infraqúrylymnyng damymauy. Búl mәselelerdi sheshu ýshin memleket, ghylymy qauymdastyq jәne jeke sektor arasyndaghy ýilesimdi yntymaqtastyq qajet. Memlekettik baghdarlamalardyng tiyimdi iske asyryluy, sheteldik tәjiriybeni beyimdeu, kadrlardy sapaly dayarlau jәne zamanauy infraqúrylym qúru Qazaqstannyng jasandy intellekt salasynda aitarlyqtay jetistikterge qol jetkizuine mýmkindik beredi. Búl baghytta memleket tarapynan naqty sharalar qabyldanyp, strategiyalyq josparlar jýieli týrde jýzege asyryluy tiyis.

– KazLLM siyaqty til modeliderin jetildiru jәne olardyng tiyimdiligin arttyru ýshin qanday qadam jasaluy qajet?

– Álemdik tәjiriybe kórsetkendey, JIY-di damytudyng negizgi sharty — sapaly derekter qorynyng boluy. Qazaqstanda KazLLM modeli qazaq tilindegi derekterdi óndeu ýshin manyzdy qúralgha ainaldy. KazLLM – qazaq, orys, aghylshyn jәne týrik tilderinde 148 milliard token negizinde oqytylghan ýlken tildik modeli. Modeli ghylymy qauymdastyq, startaptar jәne korporasiyalar ýshin qoljetimdi. Ol týrkitildes elderde til óndeu tehnologiyalaryn damytugha baghyttalghan TurkLLM jobasynyng negizine ainalady, búl Qazaqstan Respublikasy Preziydentining bastamasyna tolyq sәikes keledi. KazLLM eki núsqada jasalghan – 8 milliard jәne 70 milliard parametrleri bar, jәne olar sapasy men dәldigi boyynsha analogtarynan ozyq túr. Modeli quatty serverlerde de, jeke qúrylghylarda da tiyimdi júmys isteuge ontaylandyrylghan.

KazLLM modeli Qazaqstanda ghana emes, týrkitildes elderde de jasandy intellektting damuyna ýlken ýles qosudy kózdeydi. KazLLM modeli mәtinderdi audaru, qújattardy óndeu, chat-bottardy qúru jәne qarym-qatynasty avtomattandyru siyaqty týrli tapsyrmalardy oryndaugha qabiletti. Keltirilgen mәlemetterge sәikes, KazLLM ónimdiligi orys tilindegi OpenAI GPT-4 ónimdiliginen asyp týsti. Búl jetistik KazLLM-ning әlemdik dengeydegi kóptildi jýielermen bәsekelese alatynyn dәleldeydi. Sonymen qatar, búl modeli bilim beru, ghylym jәne biznes salalarynda keninen qoldanyla bastady. Mysaly, bilim beru úiymdary KazLLM-di oqytu qúraldaryna engizse, biznes mekemeleri ony kliyentterdi qoldau jýielerin jetildiru ýshin paydalanady.

– Mektepter men joghary oqu oryndarynda jasandy intellekt tehnologiyalaryn oqytu ýshin qanday baghdarlamalar men әdistemelerdi engizu manyzdy?

– Jasandy intellekt bilim beru salasynda manyzdy ról atqarady, oqu ýderisin jekelendiruge, әkimshilik tapsyrmalardy avtomattandyrugha jәne oqu oryndaryn basqaru tiyimdiligin arttyrugha mýmkindik beredi. DreamBox jәne Smart Sparrow siyaqty beyimdelgen jýieler oqushylardyng ýlgerimin 20–30%-gha jaqsartyp, әkimshilik shyghyndardy 30%-gha qysqarta alady. McKinsey derekterine sәikes, aldaghy eki jylda aqparattyq tehnologiyalar salasynyng kirisi 9%-gha, al bilim beru industriyasynyng kirisi 4%-gha artuy mýmkin. Degenmen, tehnologiyalardy engizuding basty maqsaty – ekonomikalyq payda emes, bilim beru sapasyn arttyru.

Tehnologiyalar dәstýrli «múghalim – oqushy» modelin týbegeyli ózgertpese de, pandemiya qashyqtyqtan oqytugha kóshu arqyly sifrlandyru ýderisin jedeldetti. IMARC Group zertteuine sәikes, 2023 jyly bilim beru salasyndaghy jasandy intellekt naryghy 3,5 milliard dollardy qúrasa, 2033 jylgha qaray búl kórsetkish 55,3 milliard dollargha jetedi dep boljanuda. Jasandy intellektti engizu qomaqty qarjy investisiyalaryn, derekter qauipsizdigin qamtamasyz etudi jәne joghary bilikti mamandardy dayarlaudy talap etedi.

Dýniyejýzilik ekonomikalyq forum (VEF) bayandamasyna sәikes, jasandy intellektti sәtti engizu ýshin kelesi sharttardy saqtau qajet: múghalimderding basty rólin saqtau, derekter qauipsizdigin qamtamasyz etu, innovasiyalyq qarjylandyru modeliderin qoldanu, paydalanushylardy oqytu jәne inkluzivtilik prinsipterin ústanu. YuNESKO úiymy 13 jasqa deyingi balalargha jasandy intellekt qúraldaryn paydalanudy shekteudi jәne normativtik-qúqyqtyq bazany qalyptastyrudy úsynady.

Qazaqstanda STEM-bilim berudi damytu, uniyversiytetterde jasandy intellekt boyynsha bilim beru baghdarlamalaryn keneytu, «Bolashaq» baghdarlamasynyng әleuetin tiyimdi paydalanu jәne memleket pen jeke sektor arasyndaghy seriktestikti nyghaytu manyzdy. Búl sharalar Qazaqstannyng bilim beru jýiesinde jasandy intellektting túraqty damuyn qamtamasyz etip, jahandyq dengeyde bәsekege qabilettiligin arttyrugha mýmkindik beredi.

– Neyrojýieler nesimen paydaly jәne ol Qazaqstannyng sifrlyq ekonomikasynyng damuyna qalay yqpal etedi?

– Jasandy intellekt (JI) Qazaqstannyng sifrlyq ekonomikasynyng damuyna manyzdy serpin berip, týrli salalardaghy tiyimdilik pen ónimdilikti arttyruda sheshushi ról atqarady. «Sifrlyq Qazaqstan» baghdarlamasy ayasynda memlekettik qyzmetterding 90,07%-y elektrondy formatta kórsetilip, internet paydalanushylardyng ýlesi 92,9%-gha jetti, búl josparlanghan kórsetkishterden әldeqayda joghary. Búl JIY-ding memlekettik basqaru men qyzmet kórsetu sapasyn arttyrudaghy rólin aiqyndaydy.

Óndiris jәne ónerkәsipte JY óndiristik prosesterdi avtomattandyryp, shyghyndardy azaytady, al auyl sharuashylyghynda suaru jýielerin basqaru jәne egin ónimdiligin boljau siyaqty mәselelerdi sheshuge mýmkindik beredi. Qarjy sektorynda JY tәuekelderdi basqaru, alayaqtyqty anyqtau jәne kliyentterge qyzmet kórsetudi jaqsartugha yqpal etedi. Densaulyq saqtau salasynda aurulardy erte diagnostikalau jәne emdeu sapasyn arttyruda JY manyzdy ról atqarady.

Astana Hub halyqaralyq tehnologiyalyq parki IT-startaptardyng damuyna yqpal etip, 1,5 mynnan astam qatysushyny biriktirdi, olardyng jalpy tabysy 1,2 trln tengege jetip, songhy bes jylda 31 ese ósti. Sonymen qatar, JY damytugha arnalghan 2024-2029 jyldargha arnalghan tújyrymdama derekterdi basqaru, infraqúrylymdy jetildiru jәne adamy kapitaldy damytu mәselelerin qamtidy.

Jasandy intellektti qoldanu logistika men kólik salasynda qozghalys kestelerin ontaylandyrugha, IT qyzmetterin eksporttau arqyly halyqaralyq naryqta bәsekege qabilettilikti arttyrugha mýmkindik beredi. Innovasiyalyq startaptar men kәsipkerlik jobalar jana sheshimderdi úsynyp, ekonomikanyng әrtýrli sektorlarynda damu qarqynyn jedeldetedi.

Jalpy aitqanda, JY Qazaqstan ekonomikasynyng әrtaraptandyryluyna, memlekettik qyzmetterding sapasyn jaqsartugha jәne ómir sýru dengeyining artuyna yqpal etedi. Qazaqstangha derekterdi qoljetimdi etu, infraqúrylymdy nyghaytu jәne adamy kapitaldy damytu baghytynda jýieli júmys jýrgizu qajet. Memleket, biznes jәne ghylymy qauymdastyq arasyndaghy ýilesimdi yntymaqtastyq Qazaqstandy Ortalyq Aziyadaghy tehnologiyalyq kóshbasshygha ainaldyrugha mýmkindik beredi.

– Qazaqstanda jasandy intellektti etikalyq túrghydan qoldanu jәne retteu boyynsha qanday basymdyqtardy eskeru kerek? JY turaly zang jobasyn әzirlegende sheteldik tәjiriybeden neni ýlgi etip alugha bolady?

– Etika jәne zannama mәseleleri de erekshe nazar audarudy qajet etedi. Jasandy intellektti qoldanu barysynda derbes derekterding qúpiyalylyghyn qamtamasyz etu, әdilettilik jәne transparenttilik prinsipterin saqtau manyzdy. Qazaqstannyng JY turaly zannamasy halyqaralyq standarttargha sәikes rettelui tiyis. Búl orayda Europalyq Odaqtyng jasandy intellektti retteu aktisi (AI Act) jaqsy ýlgi bola alady. Alayaqtyq, jalghan aqparat taratu jәne kiybershabuyldar qaupin azaytu ýshin aqparatty sýzgiden ótkizu, derekterdi shifrlau jәne kópsatyly autentifikasiya siyaqty sharalar qoldanyluy qajet.

– Qazaqstannyng jasandy intellekt salasyna sheteldik investisiya tartu ýshin qanday artyqshylyqtaryn paydalanugha bolady?

– Halyqaralyq seriktestik jasandy intellekt salasynyng damuyna serpin bere alady. Qazaqstannyng geostrategiyalyq ornalasuy, sifrlyq hab retindegi әleueti jәne infraqúrylymdyq damu qarqyny sheteldik investorlar ýshin tartymdy faktorlar bolyp tabylady. Alem.AI jәne KazLLM siyaqty jobalar jahandyq naryqqa shyghugha mýmkindik beredi. Búl baghytta ghylymy zertteulerdi kommersiyalandyru, halyqaralyq seriktestikti damytu jәne zamanauy tehnologiyalardy qoldanu basty basymdyqqa ainaluy tiyis.

– Alem.AI ortalyghyn әlemdik naryqta bәsekege qabiletti etu ýshin  ne isteu kerek?

– Alem.AI ortalyghyn halyqaralyq dengeyde bәsekege qabiletti etu ýshin adamy kapitaldy damytu basty basymdyqtardyng biri bolyp tabylady, búl baghytta jyl sayyn jasandy intellekt salasynda myndaghan bilikti mamandar dayarlau kózdelgen. Sonymen qatar, ortalyqty zamanauy tehnologiyalarmen jabdyqtap, ghylymiy-zertteu júmystaryn jýrgizuge qajetti infraqúrylymdy jetildiru manyzdy. Halyqaralyq seriktestikti damytu maqsatynda jetekshi әlemdik uniyversiytetter men zertteu ortalyqtarymen tyghyz baylanys ornatylyp, birlesken jobalar jýzege asyryluy tiyis. Alem.AI ekojýiesi ayasynda innovasiyalyq startaptardy qoldau arqyly jana sheshimder men tehnologiyalardy damytugha erekshe kónil bólinedi. Búdan bólek, memlekettik jәne jeke sektor investisiyalaryn tartu arqyly túraqty qarjylandyrudy qamtamasyz etu jәne jasandy intellektti damytu ýshin qolayly zannamalyq orta qalyptastyru qajet. Osy strategiyalyq qadamdar jýzege asqan jaghdayda Alem.AI halyqaralyq dengeyde tanylghan tehnologiyalyq ortalyqqa ainalyp, Qazaqstannyng sifrlyq ekonomikasynyng ósuine aitarlyqtay ýles qosa alady.

Jasandy intellekt salasynda elimizde kóptegen tanymal ghalymdar enbek etip keledi. Olardyng ishinde Mamyrbaev Ó.J., Týkeev U.A., Júmanov J.M., Mansurova M.E. siyaqty jetekshi zertteushilerdi atap ótuge bolady. Olar qazaq tilindegi derekterdi óndeu, tabighy tilderdi taldau jәne jasandy intellekt sheshimderin әrtýrli salalargha engizu baghytynda manyzdy zertteuler jýrgizip keledi. Olardyng ghylymy enbekteri Qazaqstanda ghana emes, halyqaralyq dengeyde de moyyndalyp otyr. Sonymen qatar, búl ghalymdar KazLLM modelin jetildiru, joghary ónimdi esepteuish resurstardy damytu jәne jasandy intellekt salasyndaghy mamandardy dayarlau baghytynda belsendi júmys atqaruda.

Qazaqstannyng jetekshi joghary oqu oryndary da jasandy intellektti damytuda manyzdy ról atqarady. Nazarbaev Uniyversiyteti jasandy intellekt jәne smart-jýieler instituty (ISSAI) arqyly ghylymy zertteuler jýrgizip, KazLLM siyaqty auqymdy jobalardy iske asyruda aldynghy qatarda túr. Ál-Faraby atyndaghy Qazaq Últtyq uniyversiyteti jasandy intellekt zerthanalaryn ashyp, studentterge derekter taldauy, mashinalyq oqytu jәne neyrondyq jeliler baghytynda bilim berude kóshbasshy bolyp tabylady. Sәtbaev Uniyversiyteti injenerlik jәne tehnikalyq baghyttaghy zertteulerdi damytyp, jasandy intellekt negizindegi innovasiyalyq jobalardy qoldaugha basymdyq berip otyr. Sonymen qatar, Halyqaralyq Aqparattyq Tehnologiyalar Uniyversiyteti (IITU) jasandy intellekt mamandaryn dayarlau boyynsha zamanauy baghdarlamalardy engizip, kadr tapshylyghyn joygha aitarlyqtay ýles qosuda.

Osy uniyversiytetterding zerthanalary men ortalyqtarynda jasandy intellektting týrli salalardaghy qoldanyluy zerttelip, studentterge praktikalyq mashyqtar beriledi. Ghylymy jobalar men startaptar qoldau tauyp, uniyversiytetter jasandy intellekt tehnologiyalaryn kommersiyalandyrugha jәne halyqaralyq seriktestikti nyghaytugha belsendi atsalysuda. Búl joghary oqu oryndarynyng jәne jetekshi ghalymdardyng birlesken júmysy Qazaqstannyng jasandy intellekt salasyndaghy әleuetin arttyryp, ony halyqaralyq dengeyde bәsekege qabiletti ete alady.

Qazaqstandaghy jasandy intellektting damuy – elding bolashaq sifrlyq ekojýiesining ajyramas bóligi. Memleket, biznes jәne ghylymy qauymdastyq arasyndaghy tiyimdi yntymaqtastyq, innovasiyalyq sheshimderdi engizu jәne bilim beru jýiesin jetildiru arqyly Qazaqstan halyqaralyq dengeyde bәsekege qabiletti JY ortalyghyna ainala alady. JIY-di damytu tek tehnologiyalyq jetistik qana emes, sonymen qatar elding ekonomikalyq jәne әleumettik әl-auqatyn jaqsartudyng tiyimdi qúraly bolyp tabylady.

Súhbattasqan Janna Jomart

Abai.kz