Жұмаш ОСПАНБЕКОВА, ақын: «ҚЫСТЫҢ ЕҢ ҚЫСҚА КҮНІНДЕ ДҮНИЕДЕН ӨТТІ, ҒҰМЫРЫ ДА ҚЫСҚА БОЛДЫ...»

Балалар әдебиетінің классигі, ақын, заңгер, аудармашы Өтепберген Ақыпбекұлы саналы ғұмырын туған елінің рухани-мәдени дамуына, ұлттық ой-сананың қалыптасуына арнаған кесек азамат болатын. Қоғамдық істе ешқашан қалыс қалып көрмеген, өзі де, қаламы да сергек болған жанның өмірден өткеніне он сегіз жылдың жүзі болыпты (2007 жылдың 21 желтоқсанында қайтыс болған). Міне, осы он сегіз жыл ішінде Өтепберген Ақыпбекұлының бейнесі ел жадынан шыға бастағандай... Олай дейтініміз, Өтеғаңның мерейлі алпыс, жетпіс жасы елеусіз қалып, аталынбады. Тым болмаса баспасөз бетінен ол туралы жылы сөз табамыз ба деп едік, оның өзін байқамадық. Сол себепті айтулы ақынымызды еске алу үшін жан-жары, белгілі айтыскер ақын, ҚР Мәдениет қайраткері Жұмаш Оспанбекованы әңгімеге тартып, сөйлескен едік.

– Cіз Өтепберген ағамен қалай таныстыңыз?

–  Таныстық дегенге келер болсақ, ол ержетіп, мен бойжетіп қыз-жігіт болып танысқан емеспіз. Бір ауылда өстік, бір жылда мектепке бардық, бір сыныпта оқыдық, бір партада отырдық. Ол кезде бір партаға бір ұл, бір қыз баладан отырғызатын және де бірі озық, бірі бәсеңдеу оқитындарды бір-біріне ықпал етсін деп, іріктейтін.

Ағаң нашар оқымағанымен, мінезділеу, мысқылдағыш болатын. Сол қылығымен көзге түсіп қала беретін. Әйтсе де, бұл бейсауыт жайлар емес еді. Кейде сурет салып, кейде өлең жазып отырған сәттерін біреу түсінсе де, бәз біреулер түсіне алмай, ынта-ықыласын тойтарып тастайтын кездер де аз болмайтын. Бұл екеуміздің де басымыздан өткен жайттар.

Ал енді бізді ерекше ынталандырған жағдайлар да болды. Ол кезде мектепте түрлі үйірмелер жұмыс істейтін, оқушылардың оқу үлгерімін, тәртібін қадағалап, сынаққа алатын қабырға газеттерін шығаруға ат салысатынбыз. Газеттің өлеңдерін жазу ағаң екеумізге тапсырылатын. Біз сабақтан соң сол өлеңдерді жазуға отыратынбыз.

– Сіздер қай жылы шаңырақ көтеріп едіңіздер?

– Біз 1971 жылдың 7 наурызында отбасын құрдық.

–  Сіз алғаш таныған бозбала Өтепберген қандай еді?

– 1966 жылдың күз мезгілі. 9 сыныпта оқитынбыз. Бұрынғы өр мінезді Өтекең өзгеріп сала берген сияқты көрінді маған. Ұяң мінезді, ұрыншақтығы жоқ, ұрымтал жерде ғана ұпайын жібермейтін биязы бозбала болып шыға келгендей кейіпте еді.

Екеуміз де 9 «Г» сыныбында болатынбыз. Біраз уақыттан соң Өтепберген 9 «А» сыныбына ауысып кетті. Алайда біздің сол кезеңдерден басталған жарастығымыз үзілген жоқ. 1971 жылдан соң отау құрып, 37 жыл ынтымағы жарасқан отбасы болдық.

– Бір үйде екі ақынның, екі бірдей өнер адамының бірге тұрғаны қалай екен? Ренжісіп қалатын сәттеріңіз болып па еді?

– Алдымен бірінші сауалға жауап берейін. Екеуміз де бір-бірімізге өнер адамымыз-ау, ақынбыз-ау деп айдар тақпайтынбыз. Қалыпты ғана жан жылуы жарастық тапқан жандар боп сезінетінбіз.

Өтепберген екеуміз де журналистпіз ғой. Әріптестеріміздің ішінде әдетте «Ақынның жары болу қиын ба?..» деген сауалды жиі қоятындары бар. Ол өз алдымыздан да талай шыққан жауыр болған сауал.

Шынымды айтсам, осы сұраққа жауап боларлық бұрындары жазған мына бір «Ақынның жары» деген өлеңімді мысалға келтіре кетуді жөн көріп отырмын:

Түсінсін, түсінбесін күйін мейлі,
Әркім ойын өзінше түйіндейді.
Өмірдің бар тылсымын бастан кешер,
«Ақынның жары болу қиын...» – дейді.

Жо-жо-жоқ, бұл пікірден аулақпын мен,
Ерекше онда жатқан салмақ мүлдем.
Шынайы сараптасақ ойымызды,
Санаға салып сырды сәл нақ білген.

Ол саған тау қопар деп талап етпес,
Алтынды әпер демес баға жетпес.
Өз шыққан биігінен сені шектеп,
Шабыссыз шу асаудай дара кетпес.

Аялап пәк сезімін ол жыр етер,
Ерекше ет жүректі елжіретер.
Сомдалса, сұлу да бір сүмбіле жыр,
Төкпеген екенмін дер терді бекер.

Толқынды буырқанып ағыс тыңнан,
Қиялын қалықтатар алыс қырдан.
Шабытты ақын жылдың төрт мезгілін,
Өзінің өн бойына  тоғыстырған.

Бейкүнә батырмайтын жанды мұңға,
Қарың да, бораның да, жаңбырың да,
Құйынды дауылың да нөсерімен,
Ақынның жатар бейқам жан нұрында.

Өзіңді өзің бір сәт сынаққа алып,
Өмірдің өз тілімен сыр ақтарып,
Дүбірлі, дүрбелеңді, мықты болсаң,
Көр осы, табиғаттан жырақталып.

Пейілін барша жұртқа түсіргеннен,
Телегей, сыйқыр сезім күшін жеңген.
Жүрекпен құдіретті тіл қатқанда,
Тек қана, оның жанын түсінген жөн.

Шырақ қып, сыйқыр сезім отын алға,
Тыңдатып, тұмса жырын оқығанда.
Кетесің сен де кезіп кең әлемді,
Жай тауып жаның сірә, отырар ма.

Кетесің, сен де қоса шабыттанып,
Түзейсің қадамды сол бағытқа нық.
Алапат ақын жанын аялаған,
Сел-жырдың сыйқырына болып қанық.

Аласың, теңдесі жоқ қуат жанға,
Боласың жаралғандай шуақтан да.
Тал бойға бітер бейне тау қопарар,
Тылсым күш төтеп берер сынақтарға

Таниды жазбай бірден ол тектіні,
Жатса да бойда басым тентектігі.
Адалдық, аңғалдық пен ақжарқындық –
Бұлтартпас бас асаулық – сол тек міні.

Тағлымын табиғаттың тани келіп,
Қадамын басқан аңдап сәл именіп.
Қаз тұрып, тұсауы әлі кесілмеген,
Кетер ол бір сәт бейне, сәби болып.

Ондайда, оның жаны нәзік тіптен,
Арманы қиялынан озық күткен.
Отырар оралғандай сәт сапардан,
Өбектеп, жырын жаңа жазып біткен.

Сан қырлы, сараланар уақытпенен,
Дәм-тұзын ләззат жырдың татып ерен,
Жүгінген рухани қазынаға,
Ақынның жары болу – бақыт дер ем.

«Ренжісіп қалатын сәттеріңіз болып па еді?» деген сауал да – жабайылау ма деп ойлаймын. Өмір болған соң, олқылықсыз дүние бар ма? Оның орнын толтыру үшін реніш болып ортамызға дәл бір орасан жік түсірердей сәттер есімде жоқ. Қайта, ортақ ой бөлісіп, бір- бірімізді толықтырып отыратын сәттеріміз көп болатын. Өнер адамы ретіндегі менің орнымды ол ерекше бағалайтын.

Сурет: Спикердің жеке альбомынан алынды.

– Отағасы, әке және ата ретінде Өтепбергеннің бейнесі қандай еді?

– Ер кіндіктіде үйдің үлкені де, кішісі де болып өскен Өтекең отағасылық өмірдің өресін биіктете түсті. Сәбилерінің тілашары мен тіл ұстартары жүректен шыққан жырлары болды. Солардың бал тілдері мен қилы қылықтары өлеңдерінің арқауына айналып, халық жүрегінен орын тапты. Тұңғыш немересі Әлішер дәнекер болған «Әлішердің әліппесі» топтама жырлары өз алдына бір төбе. Астанаға келгенде ондағы бой көтерген өзіндік сыр-сипатқа ие сан алуан ғимараттар да оның назарынан тыс қалған жоқ. Сәби тілімен өзіндік өрнегін салған «Ажарлы астана» атты кітабы соның айғағы. Міне, айта берсек, мұндай құнды дүниелері көп-ақ. Болашақ ұрпаққа рухани жан азық боларлық қазына десек те артық емес. Осыдан-ақ оның отағасы, әке, ата бейнесін тану қиынға соқпас деп ойлаймын.

– Өтепберген ағамыз өз шығармашылығын қай уақытта, қалай жазатын? Күй талғаушы ма еді?

– Қолайлы сәтті құр жібермейтін. «Ойымда пісіп жүрген дүниелер ғой» – деп қойып, кез келген уақытта жаза беретін. Бірде мен ыдыс жуып жатқан ем, оқыста бір көк кесе жерге түсіп кетіп сынып қалмасы бар ма. Өтекең тыныш отырсын ба, көре салып дереу:

Үйде бар ғой көп кесе,
Сынды одан көк кесе.
Сынбас еді көк кесе,
Жерге түсіп кетпесе, – деп мені келемеждеп, мырс-мырс күлгені бар.

Өтекең өлең жазғанда күй талғамайтын, өте қызық жан еді. Сәл сәтті шыққан шумақтары пайда болғаннан-ақ, өлеңнің соңғы нүктесін күтпестен қуанышын менімен бөлісетін. Оқып берген соң одан әрі шабыттанатыны бар. Ал мен болсам, сәл қызғаншақтаумын ба өлеңімді жазып біткенше, тіптен баспа бетінде жарық көргенше оған көрсетпейтінмін. Шынын айтсам жүрексінетінмін.

Сурет: Спикердің жеке альбомынан алынды.

– Өтепберген ағамыздың арманы қандай болды? Азамат, қоғам қайраткері, қаламгер ретінде арман-мұратына жетті ме?

– Арманы асқақ, мақсаты биік еді, анасының құрсағынан-ақ азамат боп туғандығы болар, елін сүйді, жерін сүйді, ұлт тілінің көсегесі көгерсе екен деді. Ал қаламгер ретінде арман мұратына толыққанды жете алды деп айта алмаймын. Жазғанынан жазары көп еді. Қыстың ең қысқа күнінде дүниеден өткен ағаңның ғұмыры да қысқа болды. Алланың ісіне шара бар ма?!

– Ағамыздың өмірден өтердегі соңғы сөзі қандай еді? Өкініші болды ма?

–  Сырқаты дендеген соң, ауруханаға апарғанбыз. Жайланып жатқаннан кейін: «Ал енді үйге қайтыңдар» деп, қызының маңдайынан иіскеді де, маған қарап: «Дәрігерлердің  ортасына келдім ғой, алаңдамаңдар...» деп қала берген. Ертесіндегі таңғы 8-дегі телефон қоңырауы бар үмітімізді күрт үзді. Жүрегім сезген «суық хабарды» естігенде, «е - е - кешегі айтқаны соңғы сөзі болды-ау...» деген өкініш өзегімізді өртеп сала берді.

Ағаңыз ақ жарқын, ашық мінезді жан болды. Әйтсе де «осы менің өкінішім еді» дегенін әсте естіген емеспін. Мүмкін өмір болған соң, іштей өкініші болған да шығар, оны ешқашан сездірген емес.

–  Өтағамыздың идеалындағы «қазақ» қандай еді?

– Ол ұлтшыл емес, ұлтжанды еді. Қазақ аты – оның балалар әдебиеті әлеміндегі жырларына арқау болған. Оңынан оқысаң да, солынан оқысаң да, "қазақ" боп шығатын осы бір қасиетті ұлт атының өз мән- мағынасын балдырғандар жүрегіне жеткізе білді. Нағыз қазақтың жеті атасы бар,  оны білу ұрпақтың парызы. Нағыз қазақтың  өз бай тілі, діні, ділі бар. Нағыз қазақтың шоқтығы биік ақыл-парасаты, салт-дәстүрі, өзіндік әдет-ғұрпы бар. Соны ұрпақ санасына сіңіре білген жан нағыз қазақ деуші еді.

– Өтеағаң бүгін жаныңызда болса не істер едіңіз?

– Ол кісі қазір жанымда болса, егделікке де есемді жібермей, босаңсуға да бой алдырмай, ширақ болар ма едім, кім білсін?  Ол кісі қасымызда болса, өзгеше күндердің қыр-сырын бірге бөлісер едік. Менің санамда қазір тек өткен күндердің естеліктері жиі бой көрсетеді. Жастық кезде қол ұстасып бірге өткізген күндер, қарт болғанда қатарласып, қалай қауқалақтап жүргенімізді немерелер көзімен көргені абзал-ақ еді. Амал қанша, ол күндерге ағаң жете алмады...

 –  Әңгімеңізге рақмет! Отбасыларыңызда тек қуаныш, жақсылық болсын! Ұлтының мерейін асырып өткен Өтепберген Ақыпбекұлының рухы шат болсын!  

Сұхбаттасқан – Шоқан Нүсіп

Abai.kz