جۇماش وسپانبەكوۆا، اقىن: «قىستىڭ ەڭ قىسقا كۇنىندە دۇنيەدەن ءوتتى، عۇمىرى دا قىسقا بولدى...»

بالالار ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى، اقىن، زاڭگەر، اۋدارماشى وتەپبەرگەن اقىپبەكۇلى سانالى عۇمىرىن تۋعان ەلىنىڭ رۋحاني-مادەني دامۋىنا، ۇلتتىق وي-سانانىڭ قالىپتاسۋىنا ارناعان كەسەك ازامات بولاتىن. قوعامدىق ىستە ەشقاشان قالىس قالىپ كورمەگەن، ءوزى دە، قالامى دا سەرگەك بولعان جاننىڭ ومىردەن وتكەنىنە ون سەگىز جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى (2007 جىلدىڭ 21 جەلتوقسانىندا قايتىس بولعان). مىنە، وسى ون سەگىز جىل ىشىندە وتەپبەرگەن اقىپبەكۇلىنىڭ بەينەسى ەل جادىنان شىعا باستاعانداي... ولاي دەيتىنىمىز، وتەعاڭنىڭ مەرەيلى الپىس، جەتپىس جاسى ەلەۋسىز قالىپ، اتالىنبادى. تىم بولماسا ءباسپاسوز بەتىنەن ول تۋرالى جىلى ءسوز تابامىز با دەپ ەدىك، ونىڭ ءوزىن بايقامادىق. سول سەبەپتى ايتۋلى اقىنىمىزدى ەسكە الۋ ءۇشىن جان-جارى، بەلگىلى ايتىسكەر اقىن، قر مادەنيەت قايراتكەرى جۇماش وسپانبەكوۆانى اڭگىمەگە تارتىپ، سويلەسكەن ەدىك.

– ءCىز وتەپبەرگەن اعامەن قالاي تانىستىڭىز؟

–  تانىستىق دەگەنگە كەلەر بولساق، ول ەرجەتىپ، مەن بويجەتىپ قىز-جىگىت بولىپ تانىسقان ەمەسپىز. ءبىر اۋىلدا وستىك، ءبىر جىلدا مەكتەپكە باردىق، ءبىر سىنىپتا وقىدىق، ءبىر پارتادا وتىردىق. ول كەزدە ءبىر پارتاعا ءبىر ۇل، ءبىر قىز بالادان وتىرعىزاتىن جانە دە ءبىرى وزىق، ءبىرى باسەڭدەۋ وقيتىنداردى ءبىر-بىرىنە ىقپال ەتسىن دەپ، ىرىكتەيتىن.

اعاڭ ناشار وقىماعانىمەن، مىنەزدىلەۋ، مىسقىلداعىش بولاتىن. سول قىلىعىمەن كوزگە ءتۇسىپ قالا بەرەتىن. ايتسە دە، بۇل بەيساۋىت جايلار ەمەس ەدى. كەيدە سۋرەت سالىپ، كەيدە ولەڭ جازىپ وتىرعان ساتتەرىن بىرەۋ تۇسىنسە دە، ءباز بىرەۋلەر تۇسىنە الماي، ىنتا-ىقىلاسىن تويتارىپ تاستايتىن كەزدەر دە از بولمايتىن. بۇل ەكەۋمىزدىڭ دە باسىمىزدان وتكەن جايتتار.

ال ەندى ءبىزدى ەرەكشە ىنتالاندىرعان جاعدايلار دا بولدى. ول كەزدە مەكتەپتە ءتۇرلى ۇيىرمەلەر جۇمىس ىستەيتىن، وقۋشىلاردىڭ وقۋ ۇلگەرىمىن، ءتارتىبىن قاداعالاپ، سىناققا الاتىن قابىرعا گازەتتەرىن شىعارۋعا ات سالىساتىنبىز. گازەتتىڭ ولەڭدەرىن جازۋ اعاڭ ەكەۋمىزگە تاپسىرىلاتىن. ءبىز ساباقتان سوڭ سول ولەڭدەردى جازۋعا وتىراتىنبىز.

– سىزدەر قاي جىلى شاڭىراق كوتەرىپ ەدىڭىزدەر؟

– ءبىز 1971 جىلدىڭ 7 ناۋرىزىندا وتباسىن قۇردىق.

–  ءسىز العاش تانىعان بوزبالا وتەپبەرگەن قانداي ەدى؟

– 1966 جىلدىڭ كۇز مەزگىلى. 9 سىنىپتا وقيتىنبىز. بۇرىنعى ءور مىنەزدى وتەكەڭ وزگەرىپ سالا بەرگەن سياقتى كورىندى ماعان. ۇياڭ مىنەزدى، ۇرىنشاقتىعى جوق، ۇرىمتال جەردە عانا ۇپايىن جىبەرمەيتىن بيازى بوزبالا بولىپ شىعا كەلگەندەي كەيىپتە ەدى.

ەكەۋمىز دە 9 «گ» سىنىبىندا بولاتىنبىز. ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ وتەپبەرگەن 9 «ا» سىنىبىنا اۋىسىپ كەتتى. الايدا ءبىزدىڭ سول كەزەڭدەردەن باستالعان جاراستىعىمىز ۇزىلگەن جوق. 1971 جىلدان سوڭ وتاۋ قۇرىپ، 37 جىل ىنتىماعى جاراسقان وتباسى بولدىق.

– ءبىر ۇيدە ەكى اقىننىڭ، ەكى بىردەي ونەر ادامىنىڭ بىرگە تۇرعانى قالاي ەكەن؟ رەنجىسىپ قالاتىن ساتتەرىڭىز بولىپ پا ەدى؟

– الدىمەن ءبىرىنشى ساۋالعا جاۋاپ بەرەيىن. ەكەۋمىز دە ءبىر-بىرىمىزگە ونەر ادامىمىز-اۋ، اقىنبىز-اۋ دەپ ايدار تاقپايتىنبىز. قالىپتى عانا جان جىلۋى جاراستىق تاپقان جاندار بوپ سەزىنەتىنبىز.

وتەپبەرگەن ەكەۋمىز دە ءجۋرناليستپىز عوي. ارىپتەستەرىمىزدىڭ ىشىندە ادەتتە «اقىننىڭ جارى بولۋ قيىن با؟..» دەگەن ساۋالدى ءجيى قوياتىندارى بار. ول ءوز الدىمىزدان دا تالاي شىققان جاۋىر بولعان ساۋال.

شىنىمدى ايتسام، وسى سۇراققا جاۋاپ بولارلىق بۇرىندارى جازعان مىنا ءبىر «اقىننىڭ جارى» دەگەن ولەڭىمدى مىسالعا كەلتىرە كەتۋدى ءجون كورىپ وتىرمىن:

ءتۇسىنسىن، تۇسىنبەسىن كۇيىن مەيلى،
اركىم ويىن وزىنشە تۇيىندەيدى.
ءومىردىڭ بار تىلسىمىن باستان كەشەر،
«اقىننىڭ جارى بولۋ قيىن...» – دەيدى.

جو-جو-جوق، بۇل پىكىردەن اۋلاقپىن مەن،
ەرەكشە وندا جاتقان سالماق مۇلدەم.
شىنايى ساراپتاساق ويىمىزدى،
ساناعا سالىپ سىردى ءسال ناق بىلگەن.

ول ساعان تاۋ قوپار دەپ تالاپ ەتپەس،
التىندى اپەر دەمەس باعا جەتپەس.
ءوز شىققان بيىگىنەن سەنى شەكتەپ،
شابىسسىز شۋ اساۋداي دارا كەتپەس.

ايالاپ پاك سەزىمىن ول جىر ەتەر،
ەرەكشە ەت جۇرەكتى ەلجىرەتەر.
سومدالسا، سۇلۋ دا ءبىر سۇمبىلە جىر،
توكپەگەن ەكەنمىن دەر تەردى بەكەر.

تولقىندى بۋىرقانىپ اعىس تىڭنان،
قيالىن قالىقتاتار الىس قىردان.
شابىتتى اقىن جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىن،
ءوزىنىڭ ءون بويىنا  توعىستىرعان.

بەيكۇنا باتىرمايتىن جاندى مۇڭعا،
قارىڭ دا، بورانىڭ دا، جاڭبىرىڭ دا،
قۇيىندى داۋىلىڭ دا نوسەرىمەن،
اقىننىڭ جاتار بەيقام جان نۇرىندا.

ءوزىڭدى ءوزىڭ ءبىر ءسات سىناققا الىپ،
ءومىردىڭ ءوز تىلىمەن سىر اقتارىپ،
ءدۇبىرلى، دۇربەلەڭدى، مىقتى بولساڭ،
كور وسى، تابيعاتتان جىراقتالىپ.

پەيىلىن بارشا جۇرتقا تۇسىرگەننەن،
تەلەگەي، سىيقىر سەزىم كۇشىن جەڭگەن.
جۇرەكپەن قۇدىرەتتى ءتىل قاتقاندا،
تەك قانا، ونىڭ جانىن تۇسىنگەن ءجون.

شىراق قىپ، سىيقىر سەزىم وتىن العا،
تىڭداتىپ، تۇمسا جىرىن وقىعاندا.
كەتەسىڭ سەن دە كەزىپ كەڭ الەمدى،
جاي تاۋىپ جانىڭ ءسىرا، وتىرار ما.

كەتەسىڭ، سەن دە قوسا شابىتتانىپ،
تۇزەيسىڭ قادامدى سول باعىتقا نىق.
الاپات اقىن جانىن ايالاعان،
سەل-جىردىڭ سىيقىرىنا بولىپ قانىق.

الاسىڭ، تەڭدەسى جوق قۋات جانعا،
بولاسىڭ جارالعانداي شۋاقتان دا.
تال بويعا بىتەر بەينە تاۋ قوپارار،
تىلسىم كۇش توتەپ بەرەر سىناقتارعا

تانيدى جازباي بىردەن ول تەكتىنى،
جاتسا دا بويدا باسىم تەنتەكتىگى.
ادالدىق، اڭعالدىق پەن اقجارقىندىق –
بۇلتارتپاس باس اساۋلىق – سول تەك ءمىنى.

تاعلىمىن تابيعاتتىڭ تاني كەلىپ،
قادامىن باسقان اڭداپ ءسال يمەنىپ.
قاز تۇرىپ، تۇساۋى ءالى كەسىلمەگەن،
كەتەر ول ءبىر ءسات بەينە، ءسابي بولىپ.

وندايدا، ونىڭ جانى نازىك تىپتەن،
ارمانى قيالىنان وزىق كۇتكەن.
وتىرار ورالعانداي ءسات ساپاردان،
وبەكتەپ، جىرىن جاڭا جازىپ بىتكەن.

سان قىرلى، سارالانار ۋاقىتپەنەن،
ءدام-تۇزىن ءلاززات جىردىڭ تاتىپ ەرەن،
جۇگىنگەن رۋحاني قازىناعا،
اقىننىڭ جارى بولۋ – باقىت دەر ەم.

«رەنجىسىپ قالاتىن ساتتەرىڭىز بولىپ پا ەدى؟» دەگەن ساۋال دا – جابايىلاۋ ما دەپ ويلايمىن. ءومىر بولعان سوڭ، ولقىلىقسىز دۇنيە بار ما؟ ونىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن رەنىش بولىپ ورتامىزعا ءدال ءبىر وراسان جىك تۇسىرەردەي ساتتەر ەسىمدە جوق. قايتا، ورتاق وي ءبولىسىپ، ءبىر- ءبىرىمىزدى تولىقتىرىپ وتىراتىن ساتتەرىمىز كوپ بولاتىن. ونەر ادامى رەتىندەگى مەنىڭ ورنىمدى ول ەرەكشە باعالايتىن.

سۋرەت: سپيكەردىڭ جەكە البومىنان الىندى.

– وتاعاسى، اكە جانە اتا رەتىندە وتەپبەرگەننىڭ بەينەسى قانداي ەدى؟

– ەر كىندىكتىدە ءۇيدىڭ ۇلكەنى دە، كىشىسى دە بولىپ وسكەن وتەكەڭ وتاعاسىلىق ءومىردىڭ ورەسىن بيىكتەتە ءتۇستى. سابيلەرىنىڭ ءتىلاشارى مەن ءتىل ۇستارتارى جۇرەكتەن شىققان جىرلارى بولدى. سولاردىڭ بال تىلدەرى مەن قيلى قىلىقتارى ولەڭدەرىنىڭ ارقاۋىنا اينالىپ، حالىق جۇرەگىنەن ورىن تاپتى. تۇڭعىش نەمەرەسى الىشەر دانەكەر بولعان «الىشەردىڭ الىپپەسى» توپتاما جىرلارى ءوز الدىنا ءبىر توبە. استاناعا كەلگەندە ونداعى بوي كوتەرگەن وزىندىك سىر-سيپاتقا يە سان الۋان عيماراتتار دا ونىڭ نازارىنان تىس قالعان جوق. ءسابي تىلىمەن وزىندىك ورنەگىن سالعان «اجارلى استانا» اتتى كىتابى سونىڭ ايعاعى. مىنە، ايتا بەرسەك، مۇنداي قۇندى دۇنيەلەرى كوپ-اق. بولاشاق ۇرپاققا رۋحاني جان ازىق بولارلىق قازىنا دەسەك تە ارتىق ەمەس. وسىدان-اق ونىڭ وتاعاسى، اكە، اتا بەينەسىن تانۋ قيىنعا سوقپاس دەپ ويلايمىن.

– وتەپبەرگەن اعامىز ءوز شىعارماشىلىعىن قاي ۋاقىتتا، قالاي جازاتىن؟ كۇي تالعاۋشى ما ەدى؟

– قولايلى ءساتتى قۇر جىبەرمەيتىن. «ويىمدا ءپىسىپ جۇرگەن دۇنيەلەر عوي» – دەپ قويىپ، كەز كەلگەن ۋاقىتتا جازا بەرەتىن. بىردە مەن ىدىس جۋىپ جاتقان ەم، وقىستا ءبىر كوك كەسە جەرگە ءتۇسىپ كەتىپ سىنىپ قالماسى بار ما. وتەكەڭ تىنىش وتىرسىن با، كورە سالىپ دەرەۋ:

ۇيدە بار عوي كوپ كەسە،
سىندى ودان كوك كەسە.
سىنباس ەدى كوك كەسە،
جەرگە ءتۇسىپ كەتپەسە، – دەپ مەنى كەلەمەجدەپ، مىرس-مىرس كۇلگەنى بار.

وتەكەڭ ولەڭ جازعاندا كۇي تالعامايتىن، وتە قىزىق جان ەدى. ءسال ءساتتى شىققان شۋماقتارى پايدا بولعاننان-اق، ولەڭنىڭ سوڭعى نۇكتەسىن كۇتپەستەن قۋانىشىن مەنىمەن بولىسەتىن. وقىپ بەرگەن سوڭ ودان ءارى شابىتتاناتىنى بار. ال مەن بولسام، ءسال قىزعانشاقتاۋمىن با ولەڭىمدى جازىپ بىتكەنشە، تىپتەن باسپا بەتىندە جارىق كورگەنشە وعان كورسەتپەيتىنمىن. شىنىن ايتسام جۇرەكسىنەتىنمىن.

سۋرەت: سپيكەردىڭ جەكە البومىنان الىندى.

– وتەپبەرگەن اعامىزدىڭ ارمانى قانداي بولدى؟ ازامات، قوعام قايراتكەرى، قالامگەر رەتىندە ارمان-مۇراتىنا جەتتى مە؟

– ارمانى اسقاق، ماقساتى بيىك ەدى، اناسىنىڭ قۇرساعىنان-اق ازامات بوپ تۋعاندىعى بولار، ەلىن ءسۇيدى، جەرىن ءسۇيدى، ۇلت ءتىلىنىڭ كوسەگەسى كوگەرسە ەكەن دەدى. ال قالامگەر رەتىندە ارمان مۇراتىنا تولىققاندى جەتە الدى دەپ ايتا المايمىن. جازعانىنان جازارى كوپ ەدى. قىستىڭ ەڭ قىسقا كۇنىندە دۇنيەدەن وتكەن اعاڭنىڭ عۇمىرى دا قىسقا بولدى. اللانىڭ ىسىنە شارا بار ما؟!

– اعامىزدىڭ ومىردەن وتەردەگى سوڭعى ءسوزى قانداي ەدى؟ وكىنىشى بولدى ما؟

–  سىرقاتى دەندەگەن سوڭ، اۋرۋحاناعا اپارعانبىز. جايلانىپ جاتقاننان كەيىن: «ال ەندى ۇيگە قايتىڭدار» دەپ، قىزىنىڭ ماڭدايىنان يىسكەدى دە، ماعان قاراپ: «دارىگەرلەردىڭ  ورتاسىنا كەلدىم عوي، الاڭداماڭدار...» دەپ قالا بەرگەن. ەرتەسىندەگى تاڭعى 8-دەگى تەلەفون قوڭىراۋى بار ءۇمىتىمىزدى كۇرت ءۇزدى. جۇرەگىم سەزگەن «سۋىق حاباردى» ەستىگەندە، «ە - ە - كەشەگى ايتقانى سوڭعى ءسوزى بولدى-اۋ...» دەگەن وكىنىش وزەگىمىزدى ورتەپ سالا بەردى.

اعاڭىز اق جارقىن، اشىق مىنەزدى جان بولدى. ايتسە دە «وسى مەنىڭ وكىنىشىم ەدى» دەگەنىن استە ەستىگەن ەمەسپىن. مۇمكىن ءومىر بولعان سوڭ، ىشتەي وكىنىشى بولعان دا شىعار، ونى ەشقاشان سەزدىرگەن ەمەس.

–  وتاعامىزدىڭ يدەالىنداعى «قازاق» قانداي ەدى؟

– ول ۇلتشىل ەمەس، ۇلتجاندى ەدى. قازاق اتى – ونىڭ بالالار ادەبيەتى الەمىندەگى جىرلارىنا ارقاۋ بولعان. وڭىنان وقىساڭ دا، سولىنان وقىساڭ دا، "قازاق" بوپ شىعاتىن وسى ءبىر قاسيەتتى ۇلت اتىنىڭ ءوز ءمان- ماعىناسىن بالدىرعاندار جۇرەگىنە جەتكىزە ءبىلدى. ناعىز قازاقتىڭ جەتى اتاسى بار،  ونى ءبىلۋ ۇرپاقتىڭ پارىزى. ناعىز قازاقتىڭ  ءوز باي ءتىلى، ءدىنى، ءدىلى بار. ناعىز قازاقتىڭ شوقتىعى بيىك اقىل-پاراساتى، سالت-ءداستۇرى، وزىندىك ادەت-عۇرپى بار. سونى ۇرپاق ساناسىنا سىڭىرە بىلگەن جان ناعىز قازاق دەۋشى ەدى.

– وتەاعاڭ بۇگىن جانىڭىزدا بولسا نە ىستەر ەدىڭىز؟

– ول كىسى قازىر جانىمدا بولسا، ەگدەلىككە دە ەسەمدى جىبەرمەي، بوساڭسۋعا دا بوي الدىرماي، شيراق بولار ما ەدىم، كىم ءبىلسىن؟  ول كىسى قاسىمىزدا بولسا، وزگەشە كۇندەردىڭ قىر-سىرىن بىرگە بولىسەر ەدىك. مەنىڭ سانامدا قازىر تەك وتكەن كۇندەردىڭ ەستەلىكتەرى ءجيى بوي كورسەتەدى. جاستىق كەزدە قول ۇستاسىپ بىرگە وتكىزگەن كۇندەر، قارت بولعاندا قاتارلاسىپ، قالاي قاۋقالاقتاپ جۇرگەنىمىزدى نەمەرەلەر كوزىمەن كورگەنى ابزال-اق ەدى. امال قانشا، ول كۇندەرگە اعاڭ جەتە المادى...

 –  اڭگىمەڭىزگە راقمەت! وتباسىلارىڭىزدا تەك قۋانىش، جاقسىلىق بولسىن! ۇلتىنىڭ مەرەيىن اسىرىپ وتكەن وتەپبەرگەن اقىپبەكۇلىنىڭ رۋحى شات بولسىن!  

سۇحباتتاسقان – شوقان ءنۇسىپ

Abai.kz