Аннотация

Бұл мақалада «адам» сөзінің шығу төркіні діни әдебиеттердегі түсініктер мен түркі тілдерінің ішкі морфологиялық құрылымына негізделген көзқарастар тұрғысынан салыстырыла зерттеледі. Діни мәтіндердегі «Адам» есімінің семантикасы – топырақ, жер, қара түс ұғымдарымен байланыстырылса, түркілік этимология бұл ұғымды «адасу» (жолынан жаңылу) түбірінен таратады. Мақалада осы екі бағыттағы түсініктер салыстырылып, «адам» сөзінің мағына қабаттары талданады.

Кіріспе

Адам — адамзаттың өзін-өзі танудағы ең басты атауы. Бұл атаудың мағынасы мен шығу төркіні әртүрлі өркениеттерде, діндерде және тілдік жүйелерде әрқилы түсіндіріледі. Ислам, христиан және иуда діндерінде Адам — алғашқы пайғамбар әрі барлық адамдардың атасы ретінде бейнеленеді. Ал түркілік тілдік жүйеде бұл сөздің тамыры мен түбір мағынасы өзгеше бағытта ашылады. Бұл мақалада осы екі көзқарас тоғысында ғылыми-салыстырмалы сараптама жасалады.

Діни әдебиеттердегі түсінік

2.1. Ислам тәпсірлеріндегі мағына

Құранда Адам – жердің топырағынан жаратылған алғашқы пайғамбар. Оның есімі «آدم» (Ādam) деп беріледі. Көптеген ислам тәпсірлері оның есімін араб тіліндегі «адим» (أديم) – яғни «жер беті» немесе «топырақ» сөзімен байланыстырады (Ибн Касир, Табари, Замахшари).

2.2. Иврит және Таураттағы этимология

Иудаизмде Адам сөзі ивритше אָדָם (adam) түрінде жазылады. Бұл сөздің түбірі אֲדָמָה (adamah) – «топырақ» ұғымын білдіреді. Осыған сүйене отырып, иудаизм Адам есімін «топырақтан жасалған» деген мағынада қарастырады.

2.3. Христиан дініндегі түсінік

Христиандық мәтіндерде де Адам – Құдайдың қолымен топырақтан жасалған алғашқы адам ретінде бейнеленеді (Бытие, 2:7). Латынша мәтіндерде homo ex humo – «топырақтан шыққан адам» тіркесі қолданылады.

Түркі тіліндегі морфологиялық талдау

3.1. Түркілік «ада» етістігі

Қазіргі қазақ тілінде ада — жоғалу, жолынан жаңылу деген мағынада қолданылатын көне етістік. Бұл түбірден көптеген туынды сөздер тараған: адасу, адасқан, ада-күде.

3.2. -м жұрнағы

Түркі тілдеріндегі -м (-ым, -ім) — етістіктен есім тудыратын өнімді жұрнақ. Мысалы: сен-ім, ағ-ым, бөл-ім, шымшы-м, жар-ым. Бұл жұрнақ бір реттік әрекетті немесе қасиетті білдіреді.

3.3. Адам = Ада + -м

Осыған сүйене отырып, «АДАМ» сөзі төмендегідей морфологиялық құрылыммен талданады:

Құрам Мағына

АДА Жолынан жаңылу, адасу (етістік)

-М Бір реттік, есім тудырушы жұрнақ

АДАМ Бір рет адасушы, жол іздеуші жан

Салыстырмалы талдау

Қайнар Этимология Мағына

Құран (арабша) Ādam ← adim Жер, топырақ

Таурат (иврит) Adam ← Adamah Топырақ

Түркі тілдері Ада + м Жолынан жаңылушы, ізденуші жан

Бұл салыстырудан байқайтынымыз: діни түсінікте Адам — материалдық жаратылыс (топырақтан жасалған), ал түркілік түсінікте Адам — рухани-психологиялық мәнге ие: адасушы, жол іздеуші, яғни тұлғалық даму жолындағы жан.

Философиялық тұжырым

Түркілік түсінікте адам — қателік жасаушы, ізденуші болмыс. Бұл діни түсініктегі «күнә», «сынақ», «жерге түсу» ұғымдарымен үндеседі. Осы арқылы екі мәдени-тілдік жүйе адам табиғатының қайшылыққа толы болмысын өз тілінде әртүрлі тәсілмен білдіреді.

Қорытынды

«Адам» сөзінің шығу тегін түсіндіруде әртүрлі дәстүрлер әрқилы көзқарас ұстанады. Діни әдебиеттерде ол топырақпен байланысты жаратылыс ретінде қарастырылса, түркілік морфологиялық жүйе бұл ұғымды адамның адасуға, іздеуге бейімділігі арқылы түсіндіреді. Түркі тіліндегі «ада» + «-м» моделі адамды ізденістегі, жол таңдаудағы, қателік пен түзелу арасындағы тіршілік иесі ретінде көрсетеді. Бұл түсінік философиялық тұрғыда терең әрі мазмұнды.

Өркен Тоқтарұлы

Abai.kz