Кезінде ұлттың мұңын мұңдап, жоғын жоқтаған Алаш арыстары: «Зиялы – ұлттың жүрегі, елдің тірегі» деген еді. Олар ел үшін шын жанашыр болудың қандай болатынын жанымен, қанымен дәлелдеп кетті. Бүгінгі қазақ зиялылары ше? Олар неге әлсіз? Әлде заман өзгерді ме, әлде зиялы дегеннің өзі өзгерді ме?

Алдымен, «зиялы» ұғымының мағынасын айқындап алайық. Зиялы дегеніміз – білімді, көзі ашық, ойы терең, қоғам алдында жауапкершілікті сезіне алатын, рухани биік адам. Бірақ бүгінгі күнде зиялы сөзі жиі бұрмаланып жүр. Көбі оны жай ғана жоғары білім алған адаммен шатастырып жүр. Ал шын мәнінде зиялылық – тек біліммен шектелмейтін, парасат, ұлтжандылық, тәуелсіз ой, ар-ожданмен өлшенетін қасиет.

Алаш кезеңін еске алайықшы. Әлихан, Ахмет, Міржақыптар шенге қызықпады, билікке сатылмады. Қауіпті біліп тұрса да, елін алда қойды. Қаламын қаруға айырбастамады, бірақ сол қаламмен елдің болашағын қорғады. Ал қазіргі зиялылардың көбі не істеп жүр?

Бірі жоғарыдағыларға жақындап, үнсіздікті таңдаған;

Енді бірі – жеке басының тыныштығын жоғары қойған;

Кейбірі – халықтан қол үзіп, құр атаққа мас болған;

Ал нағыз шындықты айтатындары маргинал кейіпте, шеттетіліп жүр.

Неге бұлай? Себептеріне үңілейік:

Қазіргі қоғамда пікір айту еркіндігі болғанымен, оның салдары болуы мүмкін. Ашық айтқан адамның беделі түгілі, кәсіби мансабы да қауіпке ұшырауы ықтимал. Мұндай ортада зиялы үнсіз қалуды таңдайды. Бұл – әлсіздіктің бір көрінісі.

Билікке жақын жүрген адамның сөзі өткір болмайтыны анық. Ал қазіргі таңда көптеген "зиялы қауым өкілдері" түрлі мемлекеттік кеңестің, комиссияның мүшесі, депутат немесе шенеунік. Яғни, олар биліктің бір бөлігіндей қызмет етеді. Бұл жағдайда сын айту қиын, өйткені "қазанға түкірмейді".

Бүгінде зиялы қауым бірыңғай ұлттық идеологияны қалыптастыра алмай отыр. Қоғамда бағыт-бағдар жоқ: біреулер батысқа еліктейді, біреулер арабтануға бейім. Бұл – зиялылардың тұтастықтан айырылғанының белгісі. Алаш зиялылары бір идея – ұлт тәуелсіздігі төңірегінде топтасқан еді. Қазіргі зиялыларда мұндай ортақ миссия байқалмайды.

Бүгінгі қоғамда көп нәрсе нарық заңымен өлшенеді: абырой да, білім де, өнер де сатылатын дүниеге айналды. Қалам ұстаған адам халықтың жоғын жоқтаудан гөрі, жеке пайдасы үшін жазатын болды. Мәдениет пен өнер де нарыққа қызмет етіп кетті. Ал шын зиялы ешқашан нарыққа қызмет етпейді – ол халыққа, рухқа қызмет етеді.

Зиялы деген – халықпен етене болуы керек тұлға. Ал бүгінгі зиялылар көп жағдайда халықпен диалогқа шықпайды. Олар оқшау, көбіне академиялық ортада қалып қойған. Қарапайым жұрт зиялының ойын, сөзін естімейді. Сөзі әлеуметтік желіде қалса да, әрекеті өмірде көрінбейді.

Халық зиялы қауымнан шындықты күтеді. Батыл сөз, ұлттың болашағына алаңдайтын көзқарас, елдің ертеңі үшін жасалатын нақты іс күтеді. Тек конференция мен марапатта ғана көрінетін зиялылар халыққа керек емес. Қоғамда болып жатқан түрлі әділетсіздікке үнсіз қалатын, «бейтарап» қалуға тырысатын зиялы – зиялы емес.

Әлбетте, қазіргі зиялы қауымды түгелдей жоққа шығара алмаймыз. Ел үшін шын ниетімен қызмет етіп жүрген, шындықты айтып, қоғамдық пікір тудыратын тұлғалар бар. Бірақ олардың саны аз, әрі олар жүйенің шетінде жүр. Себебі бұл – жүйелі мәселе.

Қазіргі қазақ зиялысының әлсіздігі – тек олардың жеке кемшілігі емес, бұл – жүйелі саяси, әлеуметтік, мәдени дағдарыстың салдары. Зиялы қауым қоғамның айнасы десек, сол қоғамның өзі де бүгінде тұманды, бағыты бұлыңғыр, рухани ізденісте. Зиялы соған бейімделді.

Ұлттық идеология қалыптастыру керек. Зиялылар ұлттық мүддені алға қоятын тұтастыққа келмейінше, қоғам рухани біріге алмайды.

Зиялыны қолдайтын орта қажет. Шындықты айтқан тұлғаға қорған болатын, оны қолдайтын интеллектуалды орта, медиа, қоғамдық пікір болуы шарт.

Жастармен жұмыс жүргізу. Жас зиялыларды тәрбиелеу – маңызды. Олардың бойында Алаш рухы, елшілдік, қайраткерлік қасиет болуы тиіс.

Білім мен мәдениетті нарықтан ажырату керек. Руханият тек нарықпен өлшенбеуі тиіс. Зиялы қауым нарықтың емес, халықтың сұранысын көздегені жөн.

Зиялылардың әлеуметтік рөлін күшейту. Мемлекеттік шешімдерде, қоғамдық талқылауда зиялы қауым белсенді рөл атқаруы керек. Олар пікір иесі емес, әрекет иесіне айналуы тиіс.

Қазіргі қазақ зиялылары әлсіз емес – олар шаршаған, шектелген, бейімделген. Дегенмен бұл жағдай тұрақты емес. Қоғамда рухани серпіліс басталса, зиялы қауым да өз миссиясына қайта оралады. Алаш зиялылары бізге үлгі бола алады. Бірақ біз оларды тек еске алып қана қоймай, олардың жолын жалғастыра алсақ – нағыз зиялылық сол болмақ.

 Бейсенғазы Ұлықбек

Abai.kz