Kezinde últtyng múnyn múndap, joghyn joqtaghan Alash arystary: «Ziyaly – últtyng jýregi, elding tiregi» degen edi. Olar el ýshin shyn janashyr boludyng qanday bolatynyn janymen, qanymen dәleldep ketti. Býgingi qazaq ziyalylary she? Olar nege әlsiz? Álde zaman ózgerdi me, әlde ziyaly degenning ózi ózgerdi me?

Aldymen, «ziyaly» úghymynyng maghynasyn aiqyndap alayyq. Ziyaly degenimiz – bilimdi, kózi ashyq, oiy teren, qogham aldynda jauapkershilikti sezine alatyn, ruhany biyik adam. Biraq býgingi kýnde ziyaly sózi jii búrmalanyp jýr. Kóbi ony jay ghana joghary bilim alghan adammen shatastyryp jýr. Al shyn mәninde ziyalylyq – tek bilimmen shektelmeytin, parasat, últjandylyq, tәuelsiz oi, ar-ojdanmen ólshenetin qasiyet.

Alash kezenin eske alayyqshy. Álihan, Ahmet, Mirjaqyptar shenge qyzyqpady, biylikke satylmady. Qauipti bilip túrsa da, elin alda qoydy. Qalamyn qarugha aiyrbastamady, biraq sol qalammen elding bolashaghyn qorghady. Al qazirgi ziyalylardyng kóbi ne istep jýr?

Biri jogharydaghylargha jaqyndap, ýnsizdikti tandaghan;

Endi biri – jeke basynyng tynyshtyghyn joghary qoyghan;

Keybiri – halyqtan qol ýzip, qúr ataqqa mas bolghan;

Al naghyz shyndyqty aitatyndary marginal keyipte, shettetilip jýr.

Nege búlay? Sebepterine ýnileyik:

Qazirgi qoghamda pikir aitu erkindigi bolghanymen, onyng saldary boluy mýmkin. Ashyq aitqan adamnyng bedeli týgili, kәsiby mansaby da qauipke úshyrauy yqtimal. Múnday ortada ziyaly ýnsiz qaludy tandaydy. Búl – әlsizdikting bir kórinisi.

Biylikke jaqyn jýrgen adamnyng sózi ótkir bolmaytyny anyq. Al qazirgi tanda kóptegen "ziyaly qauym ókilderi" týrli memlekettik kenestin, komissiyanyng mýshesi, deputat nemese sheneunik. Yaghni, olar biylikting bir bóligindey qyzmet etedi. Búl jaghdayda syn aitu qiyn, óitkeni "qazangha týkirmeydi".

Býginde ziyaly qauym birynghay últtyq iydeologiyany qalyptastyra almay otyr. Qoghamda baghyt-baghdar joq: bireuler batysqa elikteydi, bireuler arabtanugha beyim. Búl – ziyalylardyng tútastyqtan aiyrylghanynyng belgisi. Alash ziyalylary bir iydeya – últ tәuelsizdigi tónireginde toptasqan edi. Qazirgi ziyalylarda múnday ortaq missiya bayqalmaydy.

Býgingi qoghamda kóp nәrse naryq zanymen ólshenedi: abyroy da, bilim de, óner de satylatyn dýniyege ainaldy. Qalam ústaghan adam halyqtyng joghyn joqtaudan góri, jeke paydasy ýshin jazatyn boldy. Mәdeniyet pen óner de naryqqa qyzmet etip ketti. Al shyn ziyaly eshqashan naryqqa qyzmet etpeydi – ol halyqqa, ruhqa qyzmet etedi.

Ziyaly degen – halyqpen etene boluy kerek túlgha. Al býgingi ziyalylar kóp jaghdayda halyqpen dialogqa shyqpaydy. Olar oqshau, kóbine akademiyalyq ortada qalyp qoyghan. Qarapayym júrt ziyalynyng oiyn, sózin estimeydi. Sózi әleumettik jelide qalsa da, әreketi ómirde kórinbeydi.

Halyq ziyaly qauymnan shyndyqty kýtedi. Batyl sóz, últtyng bolashaghyna alandaytyn kózqaras, elding erteni ýshin jasalatyn naqty is kýtedi. Tek konferensiya men marapatta ghana kórinetin ziyalylar halyqqa kerek emes. Qoghamda bolyp jatqan týrli әdiletsizdikke ýnsiz qalatyn, «beytarap» qalugha tyrysatyn ziyaly – ziyaly emes.

Álbette, qazirgi ziyaly qauymdy týgeldey joqqa shyghara almaymyz. El ýshin shyn niyetimen qyzmet etip jýrgen, shyndyqty aityp, qoghamdyq pikir tudyratyn túlghalar bar. Biraq olardyng sany az, әri olar jýiening shetinde jýr. Sebebi búl – jýieli mәsele.

Qazirgi qazaq ziyalysynyng әlsizdigi – tek olardyng jeke kemshiligi emes, búl – jýieli sayasi, әleumettik, mәdeny daghdarystyng saldary. Ziyaly qauym qoghamnyng ainasy desek, sol qoghamnyng ózi de býginde túmandy, baghyty búlynghyr, ruhany izdeniste. Ziyaly soghan beyimdeldi.

Últtyq iydeologiya qalyptastyru kerek. Ziyalylar últtyq mýddeni algha qoyatyn tútastyqqa kelmeyinshe, qogham ruhany birige almaydy.

Ziyalyny qoldaytyn orta qajet. Shyndyqty aitqan túlghagha qorghan bolatyn, ony qoldaytyn intellektualdy orta, media, qoghamdyq pikir boluy shart.

Jastarmen júmys jýrgizu. Jas ziyalylardy tәrbiyeleu – manyzdy. Olardyng boyynda Alash ruhy, elshildik, qayratkerlik qasiyet boluy tiyis.

Bilim men mәdeniyetti naryqtan ajyratu kerek. Ruhaniyat tek naryqpen ólshenbeui tiyis. Ziyaly qauym naryqtyng emes, halyqtyng súranysyn kózdegeni jón.

Ziyalylardyng әleumettik rólin kýsheytu. Memlekettik sheshimderde, qoghamdyq talqylauda ziyaly qauym belsendi ról atqaruy kerek. Olar pikir iyesi emes, әreket iyesine ainaluy tiyis.

Qazirgi qazaq ziyalylary әlsiz emes – olar sharshaghan, shektelgen, beyimdelgen. Degenmen búl jaghday túraqty emes. Qoghamda ruhany serpilis bastalsa, ziyaly qauym da óz missiyasyna qayta oralady. Alash ziyalylary bizge ýlgi bola alady. Biraq biz olardy tek eske alyp qana qoymay, olardyng jolyn jalghastyra alsaq – naghyz ziyalylyq sol bolmaq.

 Beysenghazy Úlyqbek

Abai.kz