Түркі әлемі — мыңдаған жылдар бойы Ұлы далада қалыптасып, Еуразия кеңістігінің тарихына өшпес із қалдырған өркениеттік құбылыс.

Түркі халықтарының мәдени, тілдік және саяси байланыстары көне заманнан бері үздіксіз дамып, бүгінгі күнге дейін жалғасып келеді. Бұл бірлік — ортақ тілді, рухани құндылықты, дүниетанымды, этникалық тамырды бөлісетін халықтардың біртұтас тарихи жадының көрінісі.

Көне дәуір: Түркі негізінің қалыптасуы

Түркі халықтарының түп-тамыры ерте темір дәуіріндегі сақ, ғұн және үйсін тайпалық одақтарынан бастау алады. Б.з.б. III ғасырда құрылған Ғұн империясы түркілердің алғашқы ірі мемлекеттік бірлестігі саналады. Олар тек әскери күш-қуатымен ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік ұйымдарымен, мемлекет құру тәжірибесімен ерекшеленді. Ғұндардан кейінгі Түрік қағанаты (VI–VIII ғғ.) түркі әлемін біріктірген алғашқы қуатты мемлекет болды. Осы кезеңде Орхон-Енисей жазулары қалыптасып, түркілік рухани мәдениеттің негізі қаланды.

Ұлы Жібек жолы және мәдени алмасу

Түркілер Еуразияның ортасында орналасқандықтан, Ұлы Жібек жолы бойында маңызды делдалдық рөл атқарды. Аймақ арқылы Қытайдан Еуропаға жібек, темір, алтын, мәдениет, діндер мен идеялар тарады. Түркі тайпалары осы өркениеттер арасында байланыс орнатушы және тасымалдаушы күш болды. Бұл кезең түркі халықтарының дүниетанымының кеңеюіне, буддизм, манихейлік, кейін ислам сияқты діндердің таралуына ықпал етті.

Ислам дәуірі және рухани тұтастық

VIII–X ғасырлардан бастап көптеген түркі тайпалары ислам дінін қабылдады. Бұл оқиға түркі әлемінің рухани дамуын жаңа деңгейге көтерді. Қарахан мемлекетінде түркі тілі мемлекеттік тілге айналып, Қараханидтер, Селжұқтар және кейін Осман империясы түркі-ислам өркениетінің ең ірі орталықтарына айналды. Жүсіп Баласағұн, Махмұд Қашқари, Ахмет Иасауи сынды ғұламалар ортақ рухани кеңістік қалыптастырды.

Орта ғасырлар: Түркі мемлекеттерінің ықпалы

Орта ғасырларда Қыпшақ даласы, Алтын Орда, Шағатай ұлысы, Тимур әулеті, Қазақ хандығы, Осман империясы сияқты мемлекеттік құрылымдар түркі тарихының жаңа кезеңін айқындады. Бұл мемлекеттер бір-бірімен дипломатиялық, мәдени және әскери байланыстар орнатты. Түркілер өзара тілдік және мәдени жақындықты сақтай отырып, түрлі аймақтарға тарады, бірақ ортақ этникалық негіз үзілген жоқ.

Жаңа дәуір: Ұлттық жаңғыру кезеңі

XIX–XX ғасырларда түркі халықтары отаршылдық қысымына түскен шақта ортақ идеялар мен мақсаттар күшейе түсті. Түркі әлемінің тұлғалары — Исмаил Гаспринский, Алаш қайраткерлері, Нәзір Төреқұлов және басқа зиялылар түркі дүниесін мәдени және саяси тұрғыда жаңғыртуға ұмтылды. «Тілде, пікірде, істе бірлік» идеясы осы кезеңде кең тарады.

Қазіргі кезең: Түркі ынтымақтастығының жаңғыруы

Бүгінгі таңда тәуелсіз түркі мемлекеттері — Қазақстан, Түркия, Әзербайжан, Қырғызстан, Өзбекстан және Түрікменстан өзара саяси-экономикалық, мәдени және гуманитарлық байланыстарды күшейтіп келеді. Түркі мемлекеттері ұйымы, Түркі академиясы, Түркі мәдениеті және мұрасы қоры сияқты институттар ортақ тарихи мұраны зерттеп, жаңа буынға жеткізуде маңызды рөл атқаруда.

Қорытынды

Түркі әлемінің тарихи байланыстары — жай ғана этникалық ұқсастық емес, мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан өркениеттік бірлік. Ол ортақ тіл, рух, мәдениет, тарих және тағдыр сабақтастығынан тұрады. Бүгінгі түркі интеграциясының тамыры осы көне бірлікте жатыр. Түркі дүниесі өткеннің бай мұрасын сақтай отырып, заманауи әлемде де өзара ынтымақтастықты күшейтуге бағыт алған.

Бағлан Ташимов

Abai.kz