Мәселе – арбада емес, «есекте»
Бұрнағы күні Білім және ғылым министрлігі Орта білім департаментінің директоры Нұрғали Аршабеков Қазақстан математика пәнінің 1,5 мың мұғаліміне мұқтаж екенін айтып қалды. Бұл нені көрсетеді? Маман тапшылығы білім саласына қандай қатер әкелмек? Академик, профессор, белгілі математик Асқар Жұмаділдаевқа қойған алғашқы сұрағымыз осыдан басталып еді.
Бұрнағы күні Білім және ғылым министрлігі Орта білім департаментінің директоры Нұрғали Аршабеков Қазақстан математика пәнінің 1,5 мың мұғаліміне мұқтаж екенін айтып қалды. Бұл нені көрсетеді? Маман тапшылығы білім саласына қандай қатер әкелмек? Академик, профессор, белгілі математик Асқар Жұмаділдаевқа қойған алғашқы сұрағымыз осыдан басталып еді.
Асқар Жұмаділдаев: Біз тек математика емес, нақты ғылымдар саласындағы мамандарға да мұқтажбыз. Дипломы барлар көп. Бірақ білімділер аз. «Мен» деген математиктердің өзі екіге бөлінеді: бірі – есеп шығара алатындар, екіншісі – есеп шығара алмайтындар. Бұл күлкіңізді келтіруі мүмкін. Шын мәнінде солай. Министрліктегілердің «мамандарға мұқтажбыз» деп отырғаны, менің ойымша, бізде есеп шығара алатын математиктер жоқ деген сөз.
Жас қазақ: Білімділердің бәрі жат жұртқа «жұтылып» жатыр емес пе? «Милы бастарымыз» бізді емес, Батысты бақытты етуде. Бізде жағдай жоқ па? Әлде оларда ниет жоқ па?
Асқар Жұмаділдаев: Жоқ. Жағдай бар ғой. Бірақ шетелде одан да жақсы.
Жас қазақ: Сіз кезінде шетелдің белді-белді оқу орындарында дәріс оқыдыңыз. Қазақстанға келгеніңізде, бір байқағанымыз, тек жекеменшік оқу орындарында ғана сабақ бердіңіз. Экономикалық себеп сіздің мұхит асуыңызға, жекеменшік университеттерде жұмыс істеуіңізге әсер етті ме?
Асқар Жұмаділдаев: Иә, оның экономикалық себептері болды. Өйткені жекеменшік оқу орындары жалақыны көбірек төледі. Маған жағдай жасады. Мемлекеттік университетке барсам, олар менен азаннан кешке дейін қағаз сұрайды. «Жоспар толтыр, есеп бер» деп. Толып жатқан жиналыс. Беретін ақшалары да аз. Сөйтіп, қолымды бір сілтедім де, кетіп қалдым.
Жас қазақ: Қоғамда «ғылым ошақтары шалдардың сауын сиырына айналып кетті. Қазақ ғылымына «ақсақализм» дерті дендеуде» деген көзқарас бар. «Ақсақалшылдық» қазақ ғылымына қаншалықты қауіпті?
Асқар Жұмаділдаев: Ғылым академиясында тұлғалық сипаты, тиянақты көзқарасы жоқ принципсіз «ақсақалдардың» болғаны рас. Солар «ойбай, біз – Кеңес үкіметінің сарқыншағымыз, ғылымды қатырамыз, академияны таратыңыз» деп Президентке хат жазды. Сол жердің нанын жеп, өздері ішкен құдықтарына өздері түкірген оларды енді қалай ақтап аласыз? Осындай екіжүзді шалдардың кесірінен академия жабылды. Ғылым енді тәй-тәй басқанда, 50 жыл тұрған академияны алды, да жауып тастады. «Әй, біздікі осы дұрыс па өзі?» деп бас көтерген бір тұлға болмады.
Жас қазақ: Бізде ғылыми атақ алғандар көп, бірақ ғалым аз.
Асқар Жұмаділдаев: Мансапқор қазақтардың көбейіп кеткені рас. Оны қалай тоқтатамыз? Мен оның механизмдерін білмеймін. Мысалы, мен докторлық қорғағанда, Қазақстан бойынша осы салада төрт-ақ доктор болатын. Қазір ол 100-ге жетті ме, 200-ге жетті ме, мен оның нақты санын білмеймін. Ал қазіргі ғылымның деңгейі Кеңес Одағындағы деңгейден асқан жоқ. Онда да жұмыс істеп жүрген мамандар – кеңес кезіндегі ғалымдар. «Болашақпен» анда-мұнда кетіп жатыр ғой. Бірақ күмәнім бар. Олардың біразымен сөйлестім. Қарным ашты. Шетелдіктер қазақтарға не оқытып жатыр? Түсінбеймін.
Жас қазақ: Сонда қазақ ғылымының дөңгелегінің айналысын тежеп отырған не нәрсе?
Асқар Жұмаділдаев: Бұл – үлкен әңгіме. Ғылым шама-шарқынша дамып жатыр. Бірақ сабақтастық жоқ, ғалымдардың ізін басушылар жоқ. Әңгіме сонда. Санаулы ғана ғалымдар бар. Қалғандары нөл. Білім және ғылым министрлігі «Жылдың үздік мұғалімі» дегенді шығарды. Оның білімі қандай, дәрежесі қайсы? Оған көңіл бөліп жатқан ешкім жоқ. Жазған-сызғандарын, бірдемені шимайлағандарын санайды да, «үздік» қылып шығарады да қояды.
Университеттерде күн сайын тексеру болады. Студент 15 минутқа кешігіп қалса, жиналысқа салады, деканның алдына кіргізеді, ректорға түсініктеме жаздыртады. Ал ертең сіз 15 жыл бойы ғылыммен айналыспай, түк бітірмей жүрсеңіз, оны ешкім байқамайды.
Өткен жолы математиктердің бір байқауына қатыстым. Бір математикке қазылар «өзін ұстауы нашар, жақсы сөйлей алмайды» деп орын бермей қойды. Мен айттым: «Е, көке, оған сөздің не қажеті бар. Ол математик қой». Жүлдегерді анықтау үшін бірқанша талап тағайындапты. Оның ішіне жүріс-тұрысы, киім киісі, сөйлеу мәнері т.б. қатысты сұрақтарды кіргізіп қойған. Еш жерінде «екіні екіге қоссаң, қанша болады?» деген сұрақ жоқ. Байқап қалдым, бірінші орын алған адамның есебі қате. Сөйтсем, ол екіні екіге қоса алмайтын бала болып шықты. Байқаудың «шарты» сондай екен.
Қағаз жүзінде бәрі қатып тұр. Министрліктің жоспарында мін жоқ. Бірақ оны тексеріп жатқан ешкім жоқ. Бір мысал есіме түсіп тұр. Бір хан уәзіріне: «Анау қаңбақтан қайда кетіп бара жатқанын сұрашы», – деген көрінеді. Қаңбақтың жауабын жеткізген уәзір былай депті: «Қаңбақтың қайда баратынын сұратқан хан ақымақ па, сұрап келген сен ақымақ па? Менің ұшарымды жел, қонарымды сай біледі». Сол айтпақшы, мен де түсінбеймін: осы жүйені жасап отырған жоғарыдағылар ақымақ па, әлде сол жүйемен жұмыс істеп жатқан біз ақымақ па? Кім ақымақ? Мен осыны түсінбеймін. Бәрі өтірік, көзбояушылық.
Жас қазақ: Оның үстіне, білімді бизнеске айналдырып жібергендейміз...
Асқар Жұмаділдаев: PhD деген жүйе – нағыз сол сіз айтып отырған бизнестің өзі ғой. Мысалы, сіз кандидаттық қорғасаңыз, он шақты адам ғылыми жұмысыңызды талқылайды. Комиссия деген болады. Ал PhD-де сіз өзіңізге жақын екі-үш адамның басын қосып, ғылыми атақ ала саласыз. Өйткені пікір берушілер – сіздің таныстарыңыз. Бұл сұмдық қой. Бұл бизнес емей немене?
Жас қазақ: Президент бір күні сізді шақырып алып: «Ал Асқар, үнемі сынап жүретін осы саланың жұмысын енді өзің дөңгелет» деп білім және ғылым министрі қылып қойса, жұмысты неден бастар едіңіз?
Асқар Жұмаділдаев: Алдымен қызмет ұсынсын, сосын көреміз.
Жас қазақ: Тұлғаларды саяси мақсаттарға пайдалану – бұрыннан келе жатқан үрдіс. Сіздің беделіңізді пайдаланғысы келген саяси күштер болды ма?
Асқар Жұмаділдаев: Ондай ұсыныстар болды. Бола береді де. Олардың қолшоқпары болғанда, қазір мен саясатта жүрген болар едім.
Жас қазақ: Бірақ сіз кезінде «Ақ жол» партиясының мүшесі болдыңыз емес пе?
Асқар Жұмаділдаев: Иә, рас, мен ол партияға кезінде саналы түрде кірдім. Қызық болғанда, сол кезде маған ешкім партия билетін берген жоқ. Ешқандай да өтініш толтырған жоқпын. Алтынбек Сәрсенбаев өтініш білдірген соң, саналы түрде кірдім. Оның ойларын қолдадым. Ол парасатты жігіт еді. Өздері бөлініп кеткен соң, шынымды айтсам, оларды қолдамадым. Өйткені аттай азаматтар өзара қырқысып кетті.
Жас қазақ: Қазір қай партияға мүшесіз?
Асқар Жұмаділдаев: Ешқандай партияда жоқпын. Егер мүше болсам, маған бұзық сөйлеуге тура келеді ғой. Біреуді жамандау керек дегендей...
Жас қазақ: Партияға кірмеуіңіздің сыры осы болды ғой.
Асқар Жұмаділдаев: Иә. Оның үстіне, қазіргі партиялардың бағдарламаларынан мен айырмашылық көрмеймін. Бәрі бірдей. Жаман бол деп ешкім айтпайды. Ең мықты бағдарлама – Құран. Бәрі соның төңірегінде сөйлейді.
Жас қазақ: Академиктен жақсы саясаткер шығуы мүмкін ғой. Неге саясатпен айналыспайсыз?
Асқар Жұмаділдаев: Оның маған не қажеті бар? Осы күнге дейін азды-көпті ғылыммен айналыстым, біраз дәрежеге жеттім, енді осыны саясатқа араластырсам не болады? Саясаткерлер менсіз де жетіп жатыр. Ал ғалымдар аз. Мен кетіп қалсам, ғылым өкпелеп қалмай ма? Абай айтады ғой: «Өлсем, орным қара жер сыз болмай ма? Өткір тіл бір ұялшақ қыз болмай ма?» деп. Ғылым деген ұялшақ қыз ғой.
Саясат деген не ол? Саясат деген – Сайын көшесіндегі «бірдеңе»...
Жас қазақ: Сізді қазіргі биліктің саясаты қызықтырмайтын сияқты.
Асқар Жұмаділдаев: Мен білмеймін. Шынымды айтсам, ол туралы көп ойламаймын. Маған бәрібір. Маған, біріншіден, тыныштық берсе, екіншіден, жұмысымды алып қоймаса болды. Қалғанының бәрін өзім жасай беремін. Ешкім көмектеспей-ақ та қойсын. Біреулер мен туралы енді бір сөз айта бастағанда: «Ей, көке, мені мақтамай-ақ қоя сал. Ондай көмегіңнің керегі жоқ. Бір-ақ өтінішім бар: маған кедергі жасамашы. Басқа нәрсеңнің керегі жоқ», – деймін.
Жас қазақ: Нағыз ғалымдардан бастық шықпайды деп жатады. Сол рас па?
Асқар Жұмаділдаев: Менің бір мұнай компаниясында бастық болып жұмыс істейтін математик досым бар. Сол айтады: «Менің жұмысымның 70-80 пайызын хатшым істейді. Мен тек өзімнен үлкен бастықтар келсе, жақсылап күтіп жіберемін. Болды. Басқа ештеңе істемеймін». Ол өтірік айтпайды. Өтірік сөйлесе, мен оны бірден сезіп қоятынымды біледі. Бастық болу – ең оңай шаруа. Ол білімді талап етпейді. Доктор болудың қажеті жоқ. Бастықтардың «бассыз» болатыны сондықтан.
Жас қазақ: Бір сұхбатыңызда Мұхтар Шахановтың «компьютербасты жарты адамдар» деген терминімен келіспейтініңізді айтыпсыз. «Жарты адамдарды» жақтайтыныңыздың сыры неде?
Асқар Жұмаділдаев: Қазақтың техникасы неге жоқ? Өйткені бізде «компьютербасты» адамдар жоқ. Кейбір адамдар компьютерді темір деп санайды. Құрал деп қарайды. Ол – құрал емес, өнер. Қазаққа жетпей жатқан кімдер? Билл Гейтс, Тед Тернер, Генрих Фордтар... Мысалы, сол Генрих Фордыңыз тарих туралы былай дейді: «Тарих деген – бос сөз. Тарихты біз жасайтын боламыз. Сонда тарихы терең елдер біздің алдымызда бас иетін болады». Бізге «ойбай, қазақтарды мойындаңдар» деп ешкімге жалынудың қажеті жоқ. Өзгені мойындату үшін ең бірінші техниканы дамытуымыз керек. Егер сіздің басыңыз істеп тұрса, жұрт сізді жақтайды, мойындайды. Өнеріңді, тіліңді де мойындайды. Ал басыңызда тауықтың миындай ми болмаса, тіліңіз, әдебиетіңіз, мәдениетіңіздің бәрі өзгелер үшін – экзотика.
Жас қазақ: Қазақ тілі – техниканың тілі бола алмай жатқанының себебін сіз немен түсіндірер едіңіз?
Асқар Жұмаділдаев: Қазақтың бір кемшілігі – заманның өзгеріп жатқанын байқамауында. Қазақ технократтық елге айналу керек. Техника дегенде, мәселе оны сатып алуда емес. Мәселе – техниканы өзіміз шығарып, өзіміз пайдалануда. Ондай дәрежеге жетпейді екенбіз, басқасы бос сөз. Неге? Тіл – құрал. Техника да – құрал. «ҚТ», «ДТ» т.б «керемет» терминдерді шығарамыз да, ал «карбюратор», «двигатель» деген сөздерге неге қазақ әдемі термин ойлап таппайды? Себебі біз – арбаның алдына есекті емес, есектің алдына арбаны қойып отырған қазақпыз. Экономикада, саясатта, техникада, технологияда қазақ тілі жоқ. Неге? Өйткені технократтың өзі жоқ. Мәселе неде? Менің ойымша, проблема – «есекте». Демек, проблеманың есегі – технология, ал арбасы – тіл. Технология арбаны, яғни тілді тартады. Біздікі секілді кері жүру емес.
Жас қазақ: Академик Асқар Жұмаділдаевтың кітап оқымайтынына таңымыз бар...
Асқар Жұмаділдаев: Мен сізге, газетіңіздің оқырмандарына неге өтірік айтуым керек? Мен Абайдан басқасын оқымаймын. «Оқы, оқы және оқы» деген – жақсы сөз. Бірақ маған жақыны – «оқы, оқы және керекті кітапты оқы». Бұл сөз мен үшін бірінші сөзден жақсырақ. Сіз өзіңіздің мамандығыңызға қатысты кітапты оқуыңыз керек. Медик болсаңыз, аурухана басшысы сізден «Әбдіжәміл Нұрпейісовты оқыдың ба?» деп сұрай ма? Сіз үшін ол маңызды емес.
Жас қазақ: Қазақты Абайдан артық сынаған ешкім жоқ шығар. Абайдың кітабынан басқасын оқымаймын дейсіз. Қазаққа аздап сын айтып жүрсіз. Бұған Абай атамыздың кітабы әсер етпеді ме?
Асқар Жұмаділдаев: Біз бәріміз Абайдың ізбасары болуға тиіспіз.
Жас қазақ: Қазаққа жетіспейтіні не нәрсе?
Асқар Жұмаділдаев: Қазақ бос, теріс сөзге үйір. Қолдан проблема жасайды да, сонымен әлек болып жүреді. Қазаққа, әсіресе, зиялы қауымға іс жетіспейді. Бізге технократтар жетіспейді. Қазірше тек тұтынушы ғанамыз. Компьютерді меңгердік дейміз. Word-да әріп тергеннен басқа ештеңе білмейміз. Оның миын, жүрегін сезбейміз.
Жас қазақ: Сіздің ұғымыңызда құндылық деген не?
Асқар Жұмаділдаев: Құндылықтар көп қой, бауырым. Ең бірінші құндылық – адалдық, еңбек ету, жауапкершілік. Осыдан екі жыл бұрын Англияда қызық жағдай болды. Елдің дінбасы «өз еркіммен отставкаға кетемін» деп мәлімдеді. Неге? Сонда ол айтты: «Мен Құдайдың алдында үлкен ұятқа қалдым. Үлкен күнә жасадым. Енді жұмыс істеуге моральдық құқығым жоқ. Өйткені менің кезімде дінге сенушілердің саны «Манчестер Юнайтед» футбол командасын қолдайтын адамдардың санынан кеміп кетті». Жауапкершілік деген, міне, осындай болуы керек.
Жас қазақ: Сіз неге қуанасыз?
Асқар Жұмаділдаев: Жастарға сабақ беремін. Бір байқағаным – қазіргі жастар кейбір ағалары сияқты тотықұстай бір сөзді қайталай бермейді. Өз басымен ойлағысы келеді. «Бұл неге олай?» деп әр нәрсеге өзінше үңіледі. Мені қуантатыны – осы.
Жас қазақ: Ғылым мен дін егіз деп жатады? Дінге деген көзқарасыңыз қандай?
Асқар Жұмаділдаев: Мұсылманшылықтың талаптарын орындауға тырысамын. Садақамды беріп тұрамын. Кейде студенттерге өз қалтамнан қаржылай көмек те көрсетемін.
Автор: Сұхбаттасқан Ағабек ҚОНАРБАЙҰЛЫ
22.01.2010 12:25
