Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының ірі сурет­кер ақын екені, оның қазақ фольклорын жинау­дағы, тарих, педагогика т.с.с. ғылым салалары бойынша жазғандары біршама зерттелді деуге болады. Мәшһүр-Жүсіптің сонымен бірге дін тарихы, оның ішінде ислам діні тарихы, мәні, ерекшеліктері туралы жазғандары бір төбе. Біз осы орайда Мәшһүр-Жүсіптің дін туралы жазғандарын қазіргі ғылым табыстарымен салыстыра отырып, өз ойларымызды ортаға салмақпыз.

Күні кеше отаршыл коммунистер: "Алла жоқ, әлем өзінен-өзі белгілі бір заңдылықтар бойынша жаратылды" дегенді жай айтып қоймай, қуғындау ісін жүргізіп келгені мәлім. Қазір "Алла бар!" деушілерге тыйым жойыл­ды, бірақ "демократия" дегенді желеу етіп, ислам дінінен аулақтатып, исламды мансұқ­тай­тын білгіштердің көбейіп, түрлі кітаптар­ды қарапайым жұртқа тегін таратып, дінді бұрма­лау етек алып бара жатқанын көрмеу мүмкін бе?! Міне, осы орайда дінге, оның ішін­­де ислам дініне ғылым көзімен қарай алмау­шылар бар екенін ескеріп, осы еңбегі­міз­ге Алланың бар екені ғылым әлемінде әлдеқашан дәлелден­геніне назар аудартқымыз келеді.

Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының ірі сурет­кер ақын екені, оның қазақ фольклорын жинау­дағы, тарих, педагогика т.с.с. ғылым салалары бойынша жазғандары біршама зерттелді деуге болады. Мәшһүр-Жүсіптің сонымен бірге дін тарихы, оның ішінде ислам діні тарихы, мәні, ерекшеліктері туралы жазғандары бір төбе. Біз осы орайда Мәшһүр-Жүсіптің дін туралы жазғандарын қазіргі ғылым табыстарымен салыстыра отырып, өз ойларымызды ортаға салмақпыз.

Күні кеше отаршыл коммунистер: "Алла жоқ, әлем өзінен-өзі белгілі бір заңдылықтар бойынша жаратылды" дегенді жай айтып қоймай, қуғындау ісін жүргізіп келгені мәлім. Қазір "Алла бар!" деушілерге тыйым жойыл­ды, бірақ "демократия" дегенді желеу етіп, ислам дінінен аулақтатып, исламды мансұқ­тай­тын білгіштердің көбейіп, түрлі кітаптар­ды қарапайым жұртқа тегін таратып, дінді бұрма­лау етек алып бара жатқанын көрмеу мүмкін бе?! Міне, осы орайда дінге, оның ішін­­де ислам дініне ғылым көзімен қарай алмау­шылар бар екенін ескеріп, осы еңбегі­міз­ге Алланың бар екені ғылым әлемінде әлдеқашан дәлелден­геніне назар аудартқымыз келеді.

Бағымдасақ, XVІІІ-XІX ғасырдағы әлемге танылған ең үздік ғалымдардың бір тобы әдеттегі қалыпты адамдар тәрізді көзі көріп, құлағы естіп келген бір ғана ғаламға сүйеніп, "Алла жоқ!" деп жар салса, Мәшһүр-Жүсіп көзге көрініп тұрған ғалам біреу ғана болса, көрінбейтіні үшеу екенін осыдан 100-120 жыл бұрын айтқан. Ең жетілді деген фотоаппараттың, т.с.с. көмегімен ғалымдар көзге көрініп тұрғаннан басқа көзге көрінбейтін құбылыс барына енді-ен­ді ғана көз жеткізе баста­са, Мәшһүр-Жүсіп­тің ол көрінбейтіннің біреу емес, үшеу екенін ерте әйгі­леуі көне қол­жазба­ларда қазіргі ғылым аш­па­ған жаңалықтар мол екеніне жарық түсіре алады.

"Айта- Керимеде-Алла тәбәрік отғылы: "Ие ғалам лығып уалшаһадат", - деп тұр. Оның мағынасы: "Көрініп тұрған да ғалам бар екен". Көрініп тұрған ғаламды: "Ғалам лашаһадат, ғалам лызор, ғалам лыхақ"- дейді. Көрінбей тұрған ғаламды: "Ғалам лығиып, ғалам лимығына, ғалам ламир"-дейді. Олай болғанда, көрініп тұрғанды: төрт аяқты хайуан, ұшқан құс, жүгірген аң, бәрі де біледі. "Көрінбей тұрған ғалам" мағынада -ғалам ламирде не бар, одан адамға келетұғын қандай пайдалар бар? Соны білуге тырысу керек.

Бұрынғы ата-бабаларымыз мұның бәрін білді. Бірақ артына нұсқа қалдыруға хат жазу білмеген себепті ауыздары айтып кетті. Исі қазақ деген жұрттың көрініп тұрғаннан басқа­мен жұмысы болмағаннан: "Қазақтың жаны - азапта, Наданның жаны - тозақта!", - деп зарлап кетті. "Көзі соқыр - соқыр емес, Кеу­десі соқыр ­- соқыр", - деп қақсап кетті. Осы сөздерді бұрынғы ата-бабаларымыз ай­тып кеткен. Сонда біздің осы көрініп тұрған­менен ғана алданып: "Өзіміздің шешеден туумен кісі болдық қой!", - деп шолақ ойда қалған­ды­ғымызды білгендіктен бұл сөздерді айтқан".

Осы түйінге жүгінсек, адамды теріс жолға түсіруді мақсат етіп, арақ ішуге, шылым ше­гу­­ге, зина жасауға, пара алуға т.с.с. үгіттей­тін, тек сөздері тікелей құлаққа естілмейтін шайтанның адамға көрінбейтіні келіп шығады.

Осы орайда: "Тән деген не? Жан деген не?" - деген сауалдар туатыны анық. Бас­қа­ны былай қойғанда, Алла сөзін жеткізуші Інжіл (Библия) мен Құранда ерлі-зайыпты­лардың қосылуынан бөлінген ұрық негізінде пайда болған ана жатырындағы нәрестеге 40 күннен кейін жан салынатыны айтылса, ғылымда ол енді-енді дәлелдене бастады. Атап айтқанда, 42 күннен кейін нәрестенің түрлі қимыл жа­сай бастайтыны ғылым жүзінде қазір дәлел­денуі де Құранда айтылғанды растап отыр емес пе?! Енді оны қарапайым пендеге ұғы­нықты етіп түсіндіру үшін, моторсыз маши­наның дүрілдеп орнынан қозғала алмайтыны тәрізді жансыз тәннің қимыл жасауға дәрмен­сіз­дігі ойға оралады. Сонда 40 күннен кейін іште жатқан сәбиге періште жан салса, адам өлерінде сол салынған жанды екінші бір періш­тенің көзге көрінбей келіп алатыны шығады. Жан алуға келген Әзірейілді бәтін көзі бар, демек әдеттегі адамда жоқ, ерекшені көру қабілеті бар әулиелер, немесе өлгелі жатқан адамның өзі ғана көре алады. Ендеше, өлгелі жатқан адам: "Әне келді!" деп, біз көрмей­тінге қол созса, біз оны: "Сандырақ­тап жатыр" демеуіміз керек. Адам өлгелі жатқанда мысықтың үрейленіп мияулауы, сол үйден кетуге асығып, есікке ұмтылуы, сыртта үйшігінде жатқан иттің ұлуы оларда "бәтін" көз бар екенін, тек олардың не сезгенін бізге адам тілімен жеткізе алмайтынын зерделеген жөн. "1917 жылға дейін қазақ халқының пәлен пайызы ғана сауатты болған" - деген­дерге айтарымыз: "Сауаттылық тек кітап оқи білумен өлшенбейді" Оған дәлел, бұрынғы "оқымады" делінген қазақтың өзі біреуді "өлді" деп айтпай, "қайтты" деуінің, кісі жер­леуге әйелдерді апармауының мәнісі: "Алла өзі берген жанын өзі алдырды, демек жан Алладан келіп, қайта қайтты. Ал, бейіт басы­на әйелдер барса, жылауы мүмкін, ол Алла ісіне қарсылық, өлген адамның сол күнге дейінгі өмірін қанағат етпеу" дегенге тіреледі.

Сондықтан да данышпан Абай:

Өлсе өлер табиғат, адам өлмес,

Ол бірақ қайтып келіп, ойнап-күлмес.

"Мені" мен "менікінің" айрылғанын.

"Өлді" деп ат қойыпты өңкей білмес.

Ақыл мен жан - мен өзім, тән - менікі,

"Мені" мен "менікінің" мағынасы - екі.

"Мен" өлмекке тағдыр жоқ әуел бастан,

"Менікі" өлсе өлсін, оған бекі, - деді ғой.

Бұдан шығатын түйін: Алладан берілген жан, яғни "мен" дегені өлмейді, не жұмақта, не тозақта о дүниеде мәңгі өмір сүреді. Ал, "менікі" делінген тән өліп, шіріп, топыраққа айналады. Физика ғылымындағы: "Энергия­ның сақталу, айналу заңы" да осыған негіз­дел­­ген. Алла Адамды топырақтан жаратты, кез келген өлген адам тәні де қайта топырақ­қа айналып отырады. Демек, адам өлгеннен кейін, оның тәнін жеген құрттар жер бетіне шығып, топыраққа айналса, оған шөп шы­ғып, соны мал жесе, адам тәнінің де мүлде жоқ болып кетпегені, қайта топыраққа айна­лып, оған шөп шығып, қайтадан тіршілікке үлес қосып жатқаны, демек энергияның мүл­де жоқ болмауы, сақталуы, басқа түрге айна­лып отыратыны дәлелденбей ме? Алла адам­ды оң жолға итермелейтін періштені де теріс жолға азғыратын шайтанды да қоса жаратты. Періште: "Арақ ішпе, ұрлық істеме, жалған сөйлеме" дегенді тікелей сыбырламаса да, со­ған тілектес болады. Ал, шайтан болса: "Арақ іш, ұрлық істе, зина қыл" - дегенді тікелей естіртіп айтпаса да, соған ниеттес бола­ды. Пейілі оң адам араққа да, параға да жола­майды, пейілі теріс адам түрлі сылтау тауып алып, параны да алады, ұрлық та жасайды.

Осы орайда биолог болмасақ та, солардан оқыған, естігенімізді өз сөзімізбен түсіндіріп көрейік. Ара ұшып келе жатыр дейік, ол солғын гүлге қонбайды, әдемісіне қонады, себебі оның шырыны дәмдірек. Ара қонғасын да оның аяғына бұрынғы гүлден жұққан не аталық, не аналық ұрық екінші бір гүлді тозаңдандырады. Соның нәтижесінде солғын гүл емес, әсем гүл ғана ұрпақ жалғастыруға мүм­кін­дік алады. Демек, әлсізден - әлсіз, күшті­­ден күшті тарауы ықтималдығы жүзеге асады. Жан туралы Мәшһүр-Жүсіп те көп пікірлер қалдырған, соның біреуін келтірейік: "Өзінде жан барлығын мынадай жұмыстардан сезеді. Адамда бір нәрсені ойына алып, илану бар, сезу бар; ойланып, сезген нәрсесін орын­дап, орынға келтіру бар. Жалығу бар, тынығу бар, толып жатыр, қайсыбірін айтайын. Осының бәрі жанның күшімен жұмсалатұғын жұмыс. Ендеше, ол жан да қолға түспей­тұғын, кісі өзі жасап ала алмайтұғын бір зор күшті қуат. "Он­дай күшті нәрсе өзінен күшті, өзінен жоғары, бір жақтан келген күш-қуат қой" деп білеміз.

Денемізде жан барын білеміз. Бірақ сол жан денеміздің қай жерінде тұрғанын білмей­міз. Түрі қандай, өзі не нәрсе екенін сез­бей­міз. Көрмегенмен, сезбегенмен: "Дене­мізде жан жоқ", деп айтпаймыз да, ойламай­мыз.

Бұрынғы заманда да: "Құдай жоқ", - деушілер болған екен. Онда оларға Сократ айтқан екен дейді: "Денеңде тұрған жанды көрмейсің де, жанды жоқ деп айтпайсың. Көр­мегенге неге ішің пысады? Харекет, қоз­ға­лыс - Құдай барлығына дәлел. Денедегі­­нің, не нәрсе болса да, бәрі харекетте, қозға­лыс­та. Бұл қозғалысқа себеп керек. Себепке мүсабба керек. Желдиірмендей орнатып қойды. Жел жоқ болса, айналмайды. Сол диірменнің иелері: "А, Құдай, жел бере гөр!" - деп тілейтұғыны анық. Көктің астында, жердің үстінде болған нәрсе - асыл, жараты­лыс - тек тұру. Оны өзгерту үшін күш керек.

Осы орайда Мәшһүр-Жүсіп шығарма­лары­­ның 7-томына оның ел аузынан жинаған нұсқасы бойынша Абай өлеңдерін кіргізгені­мізді, онда қазір пайдаланып жүрген Абай өлеңдері басылған кітаптағы мәтіндерден 69 алшақтық бар екенін ескерткенімізді еске сала отырып, сол кітаптың "Түсініктеме" бөлі­мінде орын алған мына бір пікірге қайталап назар аударт­қы­мыз келеді. Мәселен, Абай шығарма­ларын ең толық жетілдірілген қалыпта әзірлеп, бастырған ҚР ҰҒА М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер инс­титуты қызметкерлері Абай шығарма­ларына жазған алғысөзінде мына бір дерекке қайталап үңілткен екен: "Ең алдымен Қазақ КСР Ғылым академиясының Орталық ғылыми кітапханасы қорында және Мұхтар Әуезовтің әдеби мемориалдық музейі архивінде сақтаулы тұрған Мүрсейіт Бікейұлы­ның үш көшірмесін (1905, 1907, 1910) негізгі дерек ретінде атаған дұрыс." (Абай. Шығ. 1-том, Алматы, Ғылым, 1977). Осы орайда Мүрсейіттің, біріншіден, Абайдың шығарма­ларын жинауға оның авторының көзі тірісінде емес, кейіндеу кіріскенін, екіншіден, көбінесе ел арасына ауызша тараған үлгілерді қағазға түсірумен айналысқанын ескерген жөн деп санаймыз. Белгілі бір мәтіннің алдымен ауызша таралып, кейін қағазға түсірілуі кезінде не ұмыту, не қате ұғу, не ойдан қосудың салдары­нан оның үнемі бір қалыпта сақталмай, түрліше сипатта таралуы ықтимал екендігі де анық. Ендеше, Мүрсейіт тәрізді Мәшһүр-Жүсіптің де сол уақытта ел арасына тараған үлгілерді жазып алуы мүмкіндігін дәйектесек, қазіргі баспа бетінде жарияланып жүрген Абай өлеңдері мәтін­дерінде не мүлде жоқ, не бұрмаланып берілуі мүмкін жекелеген өлең жолы, не сөздер болуы ықтималдығын біз ескеріп отыруымыз керек".

Ал енді 1914 жылғы Мәшһүр-Жүсіп жаз­ба­сына үңілсек, Абайдың "мен", "менікі" дегенінің мәнісін сол кездің өзінде Мәшһүр-Жүсіптің дұрыс байқағанын көруге болады: "Үшбу 1914-жылының февраль ішінде "Қазақ" газетасының номерінде Ыбырай марқұмның бір өлеңі бар екен. "Ғақыл- мен, жан- мен өзім, тән- менікі" деген. Нөгер­бектің Әміресі- Күйеу молдадан оқып жүрген шәкірттерден сұраса, білмейді. "Ендеше, осының мәнісін молдаларыңнан сұрап, үйреніңдер!" деп, сол номерді шәкірттерге беріпті. Шәкірттері барып молдасынан сұра­ған екен. Онда молдасы айтыпты: "Сендер мұндай газет-журналдағы сөзге жолаушы болмаңдар! Мұндай сөз сендерді бұзады. Өз­дерің оқу оқып жүрсіңдер ғой! Өздеріңдікінен басқа жаққа бұрылмаңдар!" депті. Кәне, Ыбырай сөзінде кісіні түземесе, бұзатұғын сөзді мен көре алмадым. Міне, молдалардың наданшылығы. Олардың ығына Ыбырай марқұмлардың сөзі - бір құрылған тез. Әркім өзін өзі сол тезге салса, түзелсе керек.

Осы орайда бұл келтірілген үзінді мен тағы да біз сүйеніп келген Абай шығармалары жинақталған кітап мәтіні арасында айыр­машылық болуы да алда Абай туындыларын тағы да текстологиялық сараптау, сұрыптау ісін жалғастыру керектігін еске салады.

Сонымен бірге біздің Еуропадан, Ресей­ден алдық деп жүрген "жаңалықтарымыздың" бастау көзі Құранда жатқанын Мәшһүр-Жүсіп айтқан болатын және қазіргі ғылым­дағы: "Жетілдік, біттік" деп қайталанып жүр­ген қағидалардың түп-тегін ашуға да Мәш­һүр-Жүсіп шығармалары үлес қосатыны анық.

"Құдайдан сыпыр-сыр алып, айтқан әулиелер болған. Мышной-шариф, қожа Хафиз, Хамса, Науаи, сопы Аллажар, бұлар­дың сөйлегені - әдебиет. Қыран қате ұшса да, бұлар дәнеме (дінке) қате (хыты) ұшпайды. Не сөз осылардан болса, ұста!

Иауропа (Еуропа) жұртының үлгі-өнеге алып, ғылым-білім алып жатқан үлгілері - осылардың сөзі. Біздің мұсылманды қорлықта қалдырып тұрған - Қал ғылымында жүрген, қалғандардың сөзі. Тоқсан ауыз сөздің түйме­дей түйінін ұстап, күллі Еуропа адамдыққа жетті. Онан біздің мұсылмандардың ғылым-білімге жетілгендері переводтап алып, бізге тәркі-тәржіме қылып түсіндіреді. Молда ат­тары­на қанық болған: Лермонтов, Салты­ков, Толс­той­лар біздің мұсылманнан шыққан, жұрт­тан озған ала аяқ жүйріктердің сөзінен үлгі-өнеге алып сөйлеген. Онысын өздері сөйлеген сөзінен білдіріп кеткен. Мұнан келіп біздің мұсылманның жүйріктері переводтап алып, бізге сөйлеп жатыр. Біздің бұған жылдам түсі­не­тініміз: "Құраннан алған жерін - Құраннан көр!", - деп біліп тұрмыз. Хадис Шарифтен алған жерін Хадис шарифтен көріп, біліп тұрмыз. Қай кітаптан алған болса, сол кітап­тардың сөзі біздің қолымызда даяр. Сондықтан сөзге сөзі үйлес келген соң, олар­дың сөзіне: "Қылша мойыным-мұнша!" - дейміз".

"Ұшып келе жатқан ара гүлдің иісін, ажарлылығын ескерсе, ол Алла жаратуымен емес" - деп кім айта алады?! Киіктерді қас­қыр қуғанда, неғұрлым жүйріктері құтылып, солар ғана ұрпақ жалғастыруға рұқсат алса, ал жүгіре алмайтын әлсіздерін қасқыр жеп, болашақ әлсіз, ауру ұрпақ келуіне тыйым сал­са, бұл да неғұрлым жақсы киіктер өсіп-өрбуі үшін Алла әмірімен болып тұр емес пе?! Киік­терді тазалаушы, реттеуші қасқырларға қандай алғыс айтсақ, көшеде сұлап жатқан мас­күнемді көріп жиренгеннен кейін барып, баласына әкесі: "Арақ ішсең, жетер биігің - осы!" - деп сақтандырса, бұл да Алла берген мүм­­кіндікті түрліше пайдалану көрінісі емес пе?!

Бұдан бұрын біз бір еңбегімізде Мәшһүр-Жүсіптің 1925 жылдары Баянауылға келе жатып, 7-8 жасар немересі Төлеубайға тамақ бергізу үшін, елсіз қыстауға ат басын бұрғызып, иесіз үй ішінде бір дұға оқығанын жазып едік. Сол дұға оқылған соң, дастархан ұшып келіп жайылғанын, яғни оны көтеріп әкелушілердің Мәшһүр-Жүсіп немересі Төлеубайға көрін­бегенін, дастархан үстіне ұшып келіп орнаған тағамдарды Төлеубайдың және әкесі Шарафи, атасы Мәшһүр-Жүсіптің, бәрінің жегенін, ауылдан былай шыққан соң атасының: "Мен жаңа перінің дұғасын оқыдым, перілер бізге қызмет етті" дегенін жазып едік. Демек, бұл да әлемде біздің көзге көрінбейтін перілер бар екенін, олардың Мәшһүр-Жүсіп тәрізді пері дұғасын білетіндерге ғана қызмет ететінін, яғни көзге көрінбейтін әлем бар екенін дәлелдейді.

Ендігі ойды Мәшһүр-Жүсіптің дінге ар­нал­ған көркем туындылары жөнінде жалғас­тырайық.

Қазір шығармалар жинағының 13-томы жарық көріп, 14, 15, 16-томдары баспада жат­қан, яғни артына мол мұра қалдырған Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының дін туралы жазғандары өз алдына бір төбе. Қазақ халқы­ның екі жүз жыл бойы Ресей отаршылдары қыспағында болуы тегін кеткен жоқ. Екі ғасыр бойы ежелгі мәдениеті бар өнерлі халықты жерінен, тілінен, дінінен айыру, сөйтіп ұлт ретінде жоқ қылып, орыстандыру саясаты жүріп жатты. Қазір өскелең сана мұнарасынан бағамдасақ, ақын Жұбан Молдағалиевтің "Мен қазақпын мың өліп, мың тірілген" деп жазғаны тегін емес. Қазақ халқы расында да ұлт ретінде жоғалу қаупіне ұшырады. Міне, осы жағдайда ұлтты сақтап қалу үшін адамдарды жерінен, тілінен, дінінен ажыратпау міндеті алға шықса, Мәшһүр-Жүсіп осы үш майданда да аянған жоқ. Жерді сақтап қалу идеясы 1907 жылы Қазан қаласында басылған 3 кітабында ("Тір­лік­те көп жасаған­дықтан, көрген бір тамаша­мыз", "Хал-ахуал", "Сарыарқаның кімдікі екен­дігі") және ХІХ ғасырдың соңғы он жыл­ды­ғында шығып тұрған "Дала уалаяты газеті" беттеріндегі мақалаларда, сонымен бірге жиын-тойда айтылып келген өлең-қиссаларында орын алды.

Дінді, оның ішінде ислам дінін әспеттеген Мәшһүр-Жүсіп "Шайтанның саудасы", "Со­қыр, саңырау және жалаңаш", "Жарты нан хикая­сы", "Мәшһүрдің 46 жасында сөй­легені" т.с.с. туындыларында бұл идеяны өзіндік бейнелеу құралдары көмегімен көркем, әсерлі жеткізуді қолға алумен бірге қалың жұрт назарын аудару үшін тікелей үгіт өлеңдерін де жазды. Өрелі ойларды, биік философияны т.с.с. аңғаруға білімі жете қоймаған қалың көпшілік­тің көзқарас, танымындағы шектеулілікті ескеруден, демек "Қайтсем, халқымды тез оята­мын" - деген игі ниеттің итермелеуінің нәти­же­сінде "дидактикалық", яғни "көркемдігі төмен" деп жүрген бұл үгіт өлеңдерінің туғанын ескерген жөн. Осы орайда әдебиет заңдылығын жете білмейтін шала сауаттылар айтып келген­дей: "Нағыз көркем шығарма жазуға өресі жете қоймағандықтан, үгіт өлеңдері жазылды" - деген тәрізді ұшқары пікірлерден арылатын уақыт жетті дегіміз келеді.

Мәшһүр-Жүсіп өлеңдері туралы жазған негізгі ойларымыздың баспасөз бетінде, оның ішінде "Қазақ лирикасындағы стиль және бей­нелілік" деген монографиямызда беріл­ге­нін ескеріп, біз бұл жолы жоғарыда аталып өт­кен шығармалардағы діни идеяны бөліп көрсету­мен шектелеміз. Мәселен, 1940-1949 жылдары мектеп оқулығына еніп, кейін "ұлт­шыл­дықпен" күрестің жаңа науқаны бастал­ған­да шығып қалған "Шайтанның саудасы" өлеңінің фабула­сына келсек, базарға келе жатқан лағын­­ға (шай­танға) кез болған Ғайса пайғам­бар оның не әкеле жатқанын сұрайды. Сонда шайтан бір есекке өтірік, екіншісіне "мікір-хайла" (қастық айла), үшіншісіне күншілдік, төртіншісіне зор­лық, бесіншісіне тәкаппарлық артылғаны, өтірі­гін алыпсатар­лар, мікір-хайла қулығын "қатын­ның ең жаманы", күншіл­дік­ті молдалар, зор­лық­ты "жұрт билейтін ұлық­тар", тәкаппар­лықты "жетілген надан­дыққа" байлар алаты­нын мәлім­дейді. Бұл бес есекке артылған әр түрлі жүк бол­са, есектен гөрі жүкті мол көтере­тін он қашыр­да бір ғана жүк тамиғты ("тілем­сек­ті") жұрт көзіне дінді насихаттаушы­лар болып санал­са да, іс жүзінде өз пайдасын ғана ойлайтын қожа, молда, ишан­дардың алғаны, сөйтіп елді алдап жүргені баяндалады. Бұл да "дін жолындамыз" деген­дердің алдымен таза болуын әспеттеу үлгісі.

Мәшһүр-Жүсіптің "Соқыр, саңырау және жалаңаш" өлеңінде қалыпты пішіндегіні көрмейтінді, ал өте ұсақ құмырсқадай затты көзі бардан артық көретінді "соқыр" деп алып, әдеттегі дыбысты естімесе де, сыбырды құлақ­тыдан бұрын еститінді "саңырау" деп бейне­ленген. Осы соқыр, саңырауға серік болып жүрген "жалаңашқа" келсек, оның киімі­нің жаға-жеңі жоқ, тек ұзын етегі сүй­ретіліп жүреді. Оның "жалаңаш" аталуының себебі - ұят жерінің көрініп тұрғандығынан екені айтылады. Сөйтіп, көруі мүмкін емес соқырдың "көрдім" деуі, естімейтін саңыраудың "естідім" деуі және мұны естісімен, ұзын етегінің ұшын кесіп алудан жалаңаштың қауіптеніп, алдымен қашуы ой саларлық түйінге бастайды.

"Жалаңаш айтты:

- Екі ит не етті"? -дейді,

- Алып шығып елсізге кетті"! - дейді.

- Бірің көрдім, біреуің естідім - деп,

Зәремді алып түбіме жеттің! - дейді?

Онда екеуі шап берді жалаңашқа:

- Табылса ортақ боласың даяр асқа.

Елден бұрын алақтап тұра қашып,

Нең бар еді сонда артық бізден басқа?!

Жалаңаш екеніңді жұрт көріп тұр,

Мені алар деп келсе жау, қылдың ғой қор.

"Етек -жеңім ұзын", - деп мақтанасың,

Киім жоқ, етек-жеңің қай жақта жүр?!

Өңір менен тауып-ақ жаға-жеңді,

Жұртқа айтсайшы сонан соң "етек кеңді".

Киімің жоқ үстіңде тонайтұғын,

Жау алғанда, алады сенің неңді?!" - дей келіп, одан әрі автор "соқыр, саңырау, жалаңаш" дегендердің кім екенін жинақтап бейнелейді:

"Керек істі көрмейді өз басына,

"Соқыр" - деп, салдым соны сөз басына.

Дәнемені өз көзі көрмеген соң,

Жұқтырар соқырлығын жолдасына.

Күн ашылды, көрінер енді бойың,

Асықпасаң әзір тұр, міне, тойың.

"Керең саңырау - дегенім - құлағы жоқ" -

Таусылмайтын ұшы жоқ ұзын ойың.

Бәрін өзім білем деп жүреді сол,

Жан жоқ боп ақыл, ойға өзінен мол.

Өз жанының пайдасын естімейді,

Естір болса, жүріс бар - бір сапар жол.

Бұл сөзімнің балы бар, уы аралас,

Ойлаймысың бір іске деп жарамас?!

Келіп пе едің жалғанға киім киіп,

Тумап па едің анадан сыр жалаңаш?!

Сыбағаңа тұрған жоқ киім тиіп,

Бәрін тастап кетесің бір жерге үйіп.

Жұрт есіркеп үш қат бөз орамаса,

Киімің жоқ кететін тағы киіп.

Бірталайға санасаң келді жасың,

Шөпке тұрған қырау ма баста шашың?!

"Ұзын - деумен етегім!" -өтті өмірің,

Ойда жоқта тіпті тұттай жалаңашың!

"Менікі!" - деп меңгеріп бұ жалғанды,

Келтірем деп ыңғайға ойға алғанды,

Көрінгеннен қызғанып алып қашып,

Талай көрдің дәнеңе жоқ құр қалғанды!

Дүниеқордың болады екі бауыры,

Саңырау, соқыр, жаңғырыққан күнде даулы.

Күнде үрейі ұшады зәресі жоқ,

Қызылбас пен қалмақтай боп өз ауылы".

Ислам діні мәні хақында осындай көркем туындылар жазумен бірге Мәшһүр-Жүсіп діннің ақиқат екенін дәлелдеп ғылыми еңбектер де жазған. Осы орайда "рух", "нәпсі" ұғымдарына берілген Мәшһүр-Жүсіп түсіндірмелеріне көңіл бөлейік: "Адамның денесінде ішкен-жеген қоректің ғайытылытығынан, барып тұрған тазасынан жиылып бір араға топланып [топталып] жүректе бір рух жасалады. Мұның атын: "Рух хайуаны" - дейді. Сондай болатұғынлығы үшін қазақ жұрты айтады бір тамақ ішерде: "Жүрек жалғайық, жан шақырайық" - дейді. Бұл сөзлерінің мәнісі - тамақ күшінен жиылып болатұғын нәрсе екен. Құдайдан келген жан басқа, бұл басқа. Құдайдан келген жан "Құл рұхпен мірір биома отитыммен ал-ғылым Алла қыла[р]" - жанған шам сықылды үйді жарық қылғаннан басқа үй жылытуға, тамақ пісіруге күші болмайды.

Өзіміздің қойдың қиынан болған отын үйді жылытады, тамақ пісіруге де жарайды, өз әлінше оның да жарықлығы бар. "Рух хайуаны" осы есепті.

Хош, онан соң қаннан туған есепті болып бауырда бір рух жасалады. Оның атын: "Рух шаһуаны" -дейді. Он екі ағзаға азық-қорек жіберіп, денені түзетіп, ұстап күшейте беруге жаһат қылып тұрады. Бұл екеуінің бірі нысан мішәбесінде адамға адамшылық жөнін ойлата­ды. Бірі жын мішәбесінде адамшы­лық­тан шығарып, жын-шайтан қылатұғын жұмыс­тарды жұмыстатуға тырысады.

Құдайдан келген рух періште мішәбесінде - ғылым ұмғарып, мұның жарығымен көріліп танылады.

Хош, бұл рух хайуаны илан рух шаһуаны- ерлі-байлы есепті болып, екеуінің аздуа жыннан, мытыз жыннан нәпсі мәрре туады. Үйіне бұл нәпсі мәрре еркек болып тумайды, әйел болып туады.

Бір Құдайдан басқаның бәрі де жұп жаралған. Құдай тағаланың жаратқан нәр­се­сін­де ерлі-байлы болып жаралмаған еш нәрсе жоқ. Ағузы билламин ал шайтан ал-ражим...

Нәпсі мәрренің атасы- Нысан, анасы Жын болды. Нәпсі мәрренің жыннан болған нағашылары бұған неше түрлі тағатны зейнет­леп көрсетіп тахынт есебінде жасап, патша көтерді".

Сырт қарағанда, оп-оңай көрінгенімен, "дем", "көңіл", "жан" ұғымдарында көп мән жатқанына Мәшһүр-Жүсіп көңіл бөледі: "Өзің ойлашы: "Ауырлығың қанша?" Базардағы кірге түс: киіміңмен бес пұт барсың. Ал енді осы ауырлығы бес пұт болған нәрсені не көтеріп тұр: "Ненің күші жүргізіп, тұрғызып, жалғанда ойыңа алғанның бәрін не қылғызып тұр?" - деп білесің. Өзіңді көтеріп жүрген де, бәрін қылғызып тұрған да - жалғыз-ақ дем. Сол бір дем тоқтаса, тырқиып өлесің де қаласың. Оның үлкендігін, зорлығын мөлшерлеймін десең, көзге көрінетұғынның ең кішкенесі - биттің сіркесі. Ол онан да кішкенелігінен көзге көрінбеді. Ауырлығын мөлшерлеймін десең, бит пен бүрге мұрныңа кіріп бара жатса, денең сезіп біледі. Бұл демнің мұрныңнан кіргенін, шыққанын денең сезіп біле алмайды. Көптігін мөлшерлеймін десең, бір "уф!" - деуіңмен шығып кетеді де, өлесің де қаласың. Сен осынан неге ойламайсың Құдайдың шеберлігін, құдіретінің күштілігін?! Осыған ғақыл-ойы жеткені үшін, бұрынғы ата-бабаларымыз қақсап кетті ғой: "Дәм - ғанибет, дидар - ғанибет" - деп. Бүгінгі жүрген қазақ осы сөзді айтумен білсе де, шешуін білмейді. Егер шешуін білсе, мұндай болып жүрмес еді.

"Дем" деп, дем алысты айтады. "Дидар ғанибет" дегені: "Сол дем алыстың бар­лы­ғымен бірімізді-біріміз аман-есен көрісіп отырмыз. Жалған дүниенің жүзінде осы екеуінен артық дәнеме жоқ", - дегені.

Дем бұ дем дүр. Өзге демді дем деме. Дүние­­ден сен һәм өтерсің, қам жеме. Ендеше бір-ақ демде отырсың. Ендігі дем саған бар ма, жоқ па, белгісі жоқ. Сол бір демді босқа жібермей, жалған үшін жұмсасаң, жалғанда мәңгі бақи тұратұғын кісідей жұмыста. Ақырет үшін жұм­сасаң, ертең өлетұғын кісідей қыбыр­ла. Жалған дүниенің жүзінен жинас­тырып, құрастырып алып жаратылған, көзге көрініп тұрған он екі мүшеңнің бар күші жалған жұмы­сында болсын. Көзге көрінбей тұрған: көңіл, жан. Бұл екеуінің күшімен болатұғын қасиет шыриға- қуат қадасия жұмысы. Ақырет жаб­дығы Құдайдың құлшылығымен болсын! Жал­ған жұмысы қарап тұрмай, он екі мүшенің қы­быр­лай беруімен бітеді. Ақырет жұмысы-Құдай­ға жақындық қылу- көңіл қызметімен табылады".

Бұл айтылғандардан не түюге болады? Қазір жемқорлық, ұрлықпен күресу қажеттігі белең алғанда, парақорлықтың ауыр күнә екенін дәлелдейтін дінге арқа сүйеу қажеттігі келіп шығады. Бұрын айтылып келгендей, дін алдамшы емес, нағыз ғылымның өзі екенін саралайтын еңбектерді халыққа кең жеткізбей тұрып, біз алға баса алмаймыз.

Қуандық МӘШҺҮР-ЖҮСІП, С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің профессоры, филология ғылымдарының докторы.

"Егемен Қазақстан" газеті