Талғат Мамашев, Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы төрағасының бірінші орынбасары:

Бә­рінің күй-жайы­мен таныстым. Тұрмыс­тары тәуір бол­ға­ны­мен, ұлт пен ұрпақты сақтап қалу күн сайын құр­дым­ға кетіп барады. Мектептер қостіл­ділік­ке ауысып жатыр. Газет-журнал, радио, телеарна дегеннің бәрі қытай саясатын соға­ды, ұлт үшін ешнәрсе жасап жатқан жоқ. Сонан соң оқуы жақсы қазақ балаларын ішкі Қы­тай­дағы белді оқу орындарына қабылдап, өз­дерінде қалды­рады.

Жас қазақ: Талғат мырза, оралмандар туралы әңгіме шықса, сізді іздейміз. Ал сіздер Қауымдастық қызметінің шектеулі екенін айтасыздар. Сонда Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының қызметі қандай?
Талғат Мамашев: Біз – Дүниежүзі қазақ­тарының қауымдастығы көші-қон мәселесі­мен айналыспайды. Сырттағы диаспорамен айналысамыз. Егемендіктің алғашқы жылдары, Қауымдастықты марқұм Қалдарбек Най­манбаев басқарып тұрған кезде біз көші-қонмен тікелей айналысқанбыз. Моңғолия­дан ұшақпен, пойызбен, жүккөліктермен қан­дастарымызды елге көшіріп алғанбыз. Тәжікстан мен Ауғанстаннан да қаракөздерді сол кездегі қиын жағдайларға қарамай ұшақ­пен көшіріп әкелдік.
Жас қазақ: Ол бұрынғы жағдай. Бүгінгі Қауымдастық қызметі – шеттегі қазақтардың мәселесімен айналысумен ғана шектелетін болды ғой?
Талғат Мамашев: Олай бірауыз сөзбен түйіндеуге болмайды. Қазір біз көші-қон шар­уасымен де ептеп айналысып жатырмыз. Мәселен, осыдан бірер жыл бұрын қазақ көші қаңтарылып қалған еді. Елбасы: «Көш­ті реттеңдер, тәртіп орнатыңдар» – деді, бірақ «көшті тоқтатыңдар» деген жоқ. Біз соны құзырлы орындарға айтып, Елбасының өзінің назарына бірнеше рет жеткіздік. Нәти­жесін өздеріңіз көріп отырсыздар. Көш қайтадан жанданғалы жатыр. Бірақ біткен іске сыншы көп дегендей, «батырлар» кө­бейіп кеткен.
Жас қазақ: Талғат мырза, нақты айты­ңыз­­шы, көш қашан, қай күні жанданады және сіздердің тараптан жаңа көші-қон заңы­на қандай ұсыныстар берілді?
Талғат Мамашев: Бұл арада жалғыз біздің ұсыныс өтті деп айта алмаймын. Жеке азамат­тардың, көші-қонмен айналысып жүрген мамандардың, мекемелердің, сырт­тағы ағайынның бәрінің ұсынысы қаралды. Соның ішінде, біріншіден, қандастарға «орал­ман мәртебесін» беру; екіншіден, тір­кеудің қиындығы қаралады; үшіншіден, ықтиярхат беру мәселесі анықталу керек. Бірақ Көші-қон полициясы басқармасын­дағы мамандар барлық оралманға «ықтияр­хат» беру керек деп қателесіп жүр. Меніңше, «ықтиярхат» осы құжатқа тәуелді зейнеткерлер мен елге біржола оралғысы келмей­тін, жоғары лауазымды қызметкерлерге ғана берілуі керек. Ал басқа қазақтардың бәріне бір жылдың ішінде төлқұжат берілуге тиіс.
Ал сіздің сұрақ бойынша нақты жауап берсем, өткен аптада Астанаға барып, министр Тамара Дүйсеновамен кездесіп қайт­тым. Меніңше, біздің ұсыныс жаңа жылға қа­рай күшіне еніп, көші-қон туралы жаңа заң шығады деп ойлаймын.
Жас қазақ: Қазақстан азаматтығына өт­кісі келмейтіндерге ықтиярхаттан басқа жеңілдік бола ма?
Талғат Мамашев: Ықтиярхаттың өзі – жеңілдік. Бірақ бұл арадан тағы бір мәселенің басы қылтиып тұр. Түркиядан келген қан­дастарымыз біздің және түрік елінің де азаматы болып жүргілері келеді. Қосазаматтық болса дейді. Қосазаматтық Түркияда бар шы­ғар, бірақ бізде ондай заң жоқ. Қазақ­станға қа­зақ керек. Құдай жамандықтың бетін аулақ қылсын, алда-жалда ел шетіне жау тисе, көк тудың астына жиналатын – қазақ­тар, басқа ұлттың өрісін өрт шалмайды. Сон­дық­тан, қазақ еліне келетін әр қазақтың ойында қосазаматтық түгілі, қос мем­ле­кет­шілдік сезім де болмауға тиіс.
Жас қазақ: Көші-қон туралы қайта қа­ралып жатқан жаңа заңда арнап қоныс­тан­дыру мәселесі бар ғой, осыны таратып ай­тыңызшы...
Талғат Мамашев: Арнап қоныстандыру дегеніміз – солтүстік облыстар мен орталық және батыс аймақтарымызға қоныстандыру. Өйткені, бұл аймақтарда қазақ саны аз және жұмыс күші жеткіліксіз. Солтүстік облыстар­дың қазақылануы ел тыныштығына, мемлекет тәуелсіздігіне де пайдалы.
Арнап қоныстандырумен барған қандас­тарға қызметтік пәтер, жұмыс беріледі. Қыз­меттік пәтер 5 жылдың ішінде сол азаматтың басына аударылады. Жолы мен жүгіне де қаржылай көмек беріледі. Мамандығы бол­маған қаракөздерге Жол картасы бағдарлама­сымен мамандық беріледі, тегін оқытылады. Сонан соң жұмыс тауып беруге де кепілдік қарастырылған.
Арнап қоныстандырумен бармаған, Алматы мен Астана сияқты ірі қалаларда қал­ғысы келетін қандастардың еркі өзінде. Бірақ оларға квота, пәтер, жұмыс беру деген сияқты жеңілдік қарастырылмайды. Олар азаматтыққа өтеді, өз жанын өзі бағады.
Жас қазақ: Мамандық беру де­мекші, жыл сайын алыс-жақын шетелден келген қазақ жастарының қан­шасы оқуға түсіп, қаншасы ор­та­ға бейімделіп жатыр, осы жағында нақты сан бар ма?
Талғат Мамашев: Жыл сайын ұзын ­саны 1500 жас білім қуып, елге келеді. Бірақ оның тең жартысы оқу­ға түссе де, 700-800 жас мем­ле­кет­тік грантты жеңе алмай жатады. Бұдан кейін сол оқуға түсе ал­ма­ған жастардың бәрін арнап қо­ныс­тан­дыратын аймақтарға бө­ліп, сол жақ­тағы орта техникум, кол­ледж­дерден білім беруіміз керек. Сонда ешкім далада қал­майтын еді.
Жас қазақ: «Ешкім далада қал­майтын еді» деген сөзіңізден шы­ғады. Қытай елінен келген қазақтар тұрақты тіркеуге тұруға, ықтиярхат алуға, тіпті азаматтыққа өтуге бір жапырақ қағаз – «сотталмады» деген құжаттың қиындық тудырып жат­қанын айтып, шабылып жүр ғой. Соны реттеуге келмей ме?
Талғат Мамашев: «Сотталмады» деген құжатты талап етіп отырған – Көші-қон полиция басқармасындағы қызметкерлер. Олардікі жай ғана сылтау. Өйткені, осыған дейін көш саябырлап, азаматтық беру уақыт­ша тоқтатылды ғой. Сол кезде халықты ал­дарқату үшін істеген Басқарма қызметкер­лерінің ісі болатын. Көші-қон заңында ондай құжатты талап еткен ешнәрсе жоқ. Осы­ның бәрі маусым айында Таразда өткен оралмандардың жиынында үкімет басшысы Кәрім Мәсімовқа айтылды. Ол кісі: «бұдан кейін ондай құжатты талап етпеңдер, оралмандарды ары-бері сандалтпаңдар» деп ескерту жасады.
Жас қазақ: Сіз шетелдегі қазақтар қо­ныстанған аймақтарда көп болып жүрсіз. Алыстағы ағайынның жайы қалай?
Талғат Мамашев: Осыдан бірнеше жыл бұрын Түркіменстанда болдым. Түркмен­басшы деген қаланың айналасында 25 мың­дай қазақ тұрады екен. «Аққулы» деген ауылда түгелге жуық қазақтар қоныстаныпты. Теңіз­ге жақын. Бүкіл түркменнің тұзын солар шы­ға­рып, өңдейді. Экологиялық аймақ. Жері тақыр, ауасы көк тұз. Сол жерде де қа­зақ­тар отыр. Жастарының тісі түсіп қалған, азып-тозған, жүдеген жұрт. Моң­ғо­лияның да таби­ғатын көрдім. Жазы жайлы демесең, қысы аязды. Өзбекстанда жұмыс­сыздық басым. Экономикалық жағдайы ауыр. Экологиясы нашар. Қарақалпақстан жағындағы Амуда­рия­сының экологиясы күн сайын ауыт­қып тұрады. Жер тар. Өзбек мектептері латынға көшті, қазақ мектептері әлі кириллицамен отыр. Қытайдағы қазақтар тұратын Алтай, Тар­бағатай, Іле, тіпті Шың­жаң­ның ар­ғы жа­ғын­дағы Гансудың Ақ­сайын­дағы қа­зақ­тармен де кездестім. Бә­рінің күй-жайы­мен таныстым. Тұрмыстары тәуір бол­ға­ны­мен, ұлт пен ұрпақты сақтап қалу күн сайын құр­дым­ға кетіп барады. Мектептер қос тіл­ділік­ке ауысып жатыр. Газет-журнал, радио, телеарна дегеннің бәрі қытай саясатын соға­ды, ұлт үшін ешнәрсе жасап жатқан жоқ. Сонан соң оқуы жақсы қазақ балаларын ішкі Қы­тай­дағы белді оқу орындарына қабылдап, өз­дерінде қалды­рады. Бұл да – саясат. Қыс­қа­сы, Қазақ­станнан басқа елде қазаққа қарай­лас жағдай жасалып жатыр деп айта алмаймын.
Отанына оралған қазақтар туралы барлық БАҚ көрсетеді. Әсіресе, «Kazakh-tv» телеарнасы оралмандар туралы бірнеше жылдан бері арнайы бағдарлама жасап отыр. Біз осы жобаның авторы «Хабар» агенттігі басқар­ма төрағасының орынбасары Айгүл Жұма­баева­ға ризашылығымызды білдіреміз!
Жас қазақ: Қауымдастық Еуропа қазақ­тарының кіші құрылтайын өткізеді. Биыл Түркиядағы құрылтай екіге жарылыпты. Неге?
Талғат Мамашев: Осы құрылтайдың алдында Түркиядан үш-төрт азамат келді. Сол жақтағы қазақтың бес-алты қоғамдық қоры­ның басшылары. Арасында Фазыл Топлы деген қор басшысы бар. Кіші құрылтай туралы әңгімелестік. Мен олардан не керек деп сұрадым? Салт-дәстүрге қатысты керек-жарақты дайындап қойғанбыз. Олар: «Бізге ешнәрсе керек емес, бес-алты шапан, екі-үш домбыра ала келіңіздер» – деді. «Спортзалды жалдауға, т.б шараларды қайтесіңдер?» – деп қадалып сұрадым. Олар: «Бәрін өзіміз шешеміз. Алаңдамаңыз» – деп, менімен қоштасты. Арада 15-20 күннен кейін Фазыл Топлы қоңырау шалады. «Аға, спортзалын жалдауға 5-6 мың доллар керек екен, оған алдын ала тапсырыс беріп қою керек екен» – дейді. Мен: «Екі-үш мың долларға шамам келеді. Өткенде осылай айтсаңдар, біз де ертерек қамданатын едік, «қысылғанда қымы­ран іріпті» дегендей, аяқ­асты­нан ақшаны қайдан табамыз?» – дедім. Ол: «Біз ойла­найық, бір жөнін табармыз» – деді. Тағы бір-екі күн өтті. Түр­киядан факспен салақұлаш хат келді. Оқы­сам: «Сіз Еуропа қазақта­рына көмек­тесесіз, бізге көмектес­пей­сіз. Егер осы жолы біз­ге 10 мың доллар бер­месеңіз, біз құрылтай­ды өткізбейміз!» – деп мінез көр­се­тіп­ті. Фазылға ақыл-кеңес бе­ріп, интернетте шуылдатып жүрген азаматты да білеміз. Олар «Мамашев бізді бөліп жатыр» – деп шық­ты. Мен шет­тегі қазақ­ты бөлу емес, олар­дың басын қоса ал­май жүрген жоқпын ба.
Ұйымдастырушы қыз­меткеріміз Ботагөз Уат­қан Түркияға барып, Қа­зақ-түрік ғылыми-зерттеу қоғамымен келісіп, істі пісіріп қайтты. Сөйтіп, біз Ыстамбұл қала­сында кіші құрылтай өт­кіз­дік. Жақсы өтті. Түркия­ның және Еуро­па­ның көпте­ген қала­ларынан қазақтар келіп қатысты. Қазақ-тү­рік қоры болса, футбол ойы­нын өткізіп, оны Құрылтай деп атады.
Жас қазақ: Осы Құрылтайды қазағы көп Қытайда, Өзбекстанда, Моңғолия мен Ресейде неге өткізбеске? Сіздер неге Еуропа, Түркиямен ғана шектелесіздер?
Талғат Мамашев: Біз Еуропа мен Түр­киядан басқа шетелдерде мәдени күндерді сылтауратып өткізіп жүрміз. Қытайдың Алматы мен Астанада мәдени ошақтары бар. Бірақ ол жақта қазақ құрылтайын өткізу қиын. Қытайға мәдени күндерді желеу етіп барып, шағын шара ұйымдастыруға ғана болады. Ал жалпықазақтық құрылтай ұйым­дастыруға қытай саясаты илікпейді. Өзбек­станда да мәдени күндердің негізінде барып жүрміз. Биыл мамырда барып қайттық.
Шетелдегі қазақтың мәдени орталығы биыл бірінші рет Берлинде ашылды. Біз Сыртқы істер министріне хат жаздық. Осындай мәдени орталықтар басқа да шетелдерде ашылса, оның жарғысы, штат қызметкерлері бөлінсе деген ойымызды білдірдік. Егер ондай орталық болса, біз құрсаулы Қытайда да, Ресейде де, Өзбекстанда да қазақ құрыл­тайын өткізбесек те, мәдени шара аясында біраз жұмыс істейтін едік. Моңғолияда кіші Құрылтай өткізіліп келеді, ол жақта өткізуге еш кедергі жоқ.
Жас қазақ: Талғат мырза, Үрімжіде виза ала алмай жатқан қазақтардың жанайқайы қашан басылады?
Талғат Мамашев: Оның себебі былай. Үрімжіде біздің толыққанды консулдық қызмет жоқ. Ол жақтағы виза беретін меке­мені кезінде Қазақстан теміржолы ашқан болатын. Штаттық қызметкерлері де аз. Қы­тайдағы қазақтарға толыққанды консулдық болмай, виза мәселесі оңайлықпен реттеле қоймайды. Үрімжіден консулдық қызмет ашқысы келетін шетел көп, оған қытай ықы­ласты емес. Себебі Шыңжаңның жағдайы бүкіләлемге аян ғой.
Қазір Үрімжідегі виза беретін орталықта 5 мың адам кезекте тұр дейді. Бірақ оның бәрі қазақ емес.
Жас қазақ: Сонда олар кім?
Талғат Мамашев: Қазақтан басқа қытай, ұйғыр сияқты ұлт өкілдері. Олардың да Қа­зақ­станға келгісі келеді. Тіпті ұйғыр­лардың арасында қазақ атын жамылып елге келгендер бұрын болған, қазір ондай ақпарат аз. Дегенмен осы жақтағы туыс-туғандарына келіп-кетіп жататын ұйғырлар көп. Ал біздің қазақ виза керек болғанда ғана шапқылайды, алдын ала кезекке тұрмайды. Сонан соң жастар күзде оқу басталарда «виза бермей жатыр», «кезек көп» деп бұл жақтағы жур­на­листерді шулатады. Қазақ ондайды: «ас ішкенде керек» – деп айтқан.

Сұхбаттасқан Жарас Кемелжан

«Жас қазақ» газеті

Тақырып өзгертіліп алынды. Түпнұсқадағы тақырып: Түркия қазақтары қосазаматтық сұрайды