تالعات ماماشەۆ، دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى:

ءبا­رىنىڭ كۇي-جايى­مەن تانىستىم. تۇرمىس­تارى ءتاۋىر بول­عا­نى­مەن، ۇلت پەن ۇرپاقتى ساقتاپ قالۋ كۇن سايىن قۇر­دىم­عا كەتىپ بارادى. مەكتەپتەر قوستىل­دىلىك­كە اۋىسىپ جاتىر. گازەت-جۋرنال، راديو، تەلەارنا دەگەننىڭ ءبارى قىتاي ساياساتىن سوعا­دى، ۇلت ءۇشىن ەشنارسە جاساپ جاتقان جوق. سونان سوڭ وقۋى جاقسى قازاق بالالارىن ىشكى قى­تاي­داعى بەلدى وقۋ ورىندارىنا قابىلداپ، وز­دەرىندە قالدى­رادى.

جاس قازاق: تالعات مىرزا، ورالماندار تۋرالى اڭگىمە شىقسا، ءسىزدى ىزدەيمىز. ال سىزدەر قاۋىمداستىق قىزمەتىنىڭ شەكتەۋلى ەكەنىن ايتاسىزدار. سوندا دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ قىزمەتى قانداي؟
تالعات ماماشەۆ: ءبىز – دۇنيەجۇزى قازاق­تارىنىڭ قاۋىمداستىعى كوشى-قون ماسەلەسى­مەن اينالىسپايدى. سىرتتاعى دياسپورامەن اينالىسامىز. ەگەمەندىكتىڭ العاشقى جىلدارى، قاۋىمداستىقتى مارقۇم قالداربەك ناي­مانباەۆ باسقارىپ تۇرعان كەزدە ءبىز كوشى-قونمەن تىكەلەي اينالىسقانبىز. موڭعوليا­دان ۇشاقپەن، پويىزبەن، جۇككولىكتەرمەن قان­داستارىمىزدى ەلگە كوشىرىپ العانبىز. تاجىكستان مەن اۋعانستاننان دا قاراكوزدەردى سول كەزدەگى قيىن جاعدايلارعا قاراماي ۇشاق­پەن كوشىرىپ اكەلدىك.
جاس قازاق: ول بۇرىنعى جاعداي. بۇگىنگى قاۋىمداستىق قىزمەتى – شەتتەگى قازاقتاردىڭ ماسەلەسىمەن اينالىسۋمەن عانا شەكتەلەتىن بولدى عوي؟
تالعات ماماشەۆ: ولاي ءبىراۋىز سوزبەن تۇيىندەۋگە بولمايدى. قازىر ءبىز كوشى-قون شار­ۋاسىمەن دە ەپتەپ اينالىسىپ جاتىرمىز. ماسەلەن، وسىدان بىرەر جىل بۇرىن قازاق كوشى قاڭتارىلىپ قالعان ەدى. ەلباسى: «كوش­تى رەتتەڭدەر، ءتارتىپ ورناتىڭدار» – دەدى، بىراق «كوشتى توقتاتىڭدار» دەگەن جوق. ءبىز سونى قۇزىرلى ورىندارعا ايتىپ، ەلباسىنىڭ ءوزىنىڭ نازارىنا بىرنەشە رەت جەتكىزدىك. ناتي­جەسىن وزدەرىڭىز كورىپ وتىرسىزدار. كوش قايتادان جاندانعالى جاتىر. بىراق بىتكەن ىسكە سىنشى كوپ دەگەندەي، «باتىرلار» كو­بەيىپ كەتكەن.
جاس قازاق: تالعات مىرزا، ناقتى ايتى­ڭىز­­شى، كوش قاشان، قاي كۇنى جاندانادى جانە سىزدەردىڭ تاراپتان جاڭا كوشى-قون زاڭى­نا قانداي ۇسىنىستار بەرىلدى؟
تالعات ماماشەۆ: بۇل ارادا جالعىز ءبىزدىڭ ۇسىنىس ءوتتى دەپ ايتا المايمىن. جەكە ازامات­تاردىڭ، كوشى-قونمەن اينالىسىپ جۇرگەن مامانداردىڭ، مەكەمەلەردىڭ، سىرت­تاعى اعايىننىڭ ءبارىنىڭ ۇسىنىسى قارالدى. سونىڭ ىشىندە، بىرىنشىدەن، قانداستارعا «ورال­مان مارتەبەسىن» بەرۋ; ەكىنشىدەن، تىر­كەۋدىڭ قيىندىعى قارالادى; ۇشىنشىدەن، ىقتيارحات بەرۋ ماسەلەسى انىقتالۋ كەرەك. بىراق كوشى-قون پوليتسياسى باسقارماسىن­داعى ماماندار بارلىق ورالمانعا «ىقتيار­حات» بەرۋ كەرەك دەپ قاتەلەسىپ ءجۇر. مەنىڭشە، «ىقتيارحات» وسى قۇجاتقا تاۋەلدى زەينەتكەرلەر مەن ەلگە ءبىرجولا ورالعىسى كەلمەي­تىن، جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتكەرلەرگە عانا بەرىلۋى كەرەك. ال باسقا قازاقتاردىڭ بارىنە ءبىر جىلدىڭ ىشىندە تولقۇجات بەرىلۋگە ءتيىس.
ال ءسىزدىڭ سۇراق بويىنشا ناقتى جاۋاپ بەرسەم، وتكەن اپتادا استاناعا بارىپ، مينيستر تامارا دۇيسەنوۆامەن كەزدەسىپ قايت­تىم. مەنىڭشە، ءبىزدىڭ ۇسىنىس جاڭا جىلعا قا­راي كۇشىنە ەنىپ، كوشى-قون تۋرالى جاڭا زاڭ شىعادى دەپ ويلايمىن.
جاس قازاق: قازاقستان ازاماتتىعىنا وت­كىسى كەلمەيتىندەرگە ىقتيارحاتتان باسقا جەڭىلدىك بولا ما؟
تالعات ماماشەۆ: ىقتيارحاتتىڭ ءوزى – جەڭىلدىك. بىراق بۇل ارادان تاعى ءبىر ماسەلەنىڭ باسى قىلتيىپ تۇر. تۇركيادان كەلگەن قان­داستارىمىز ءبىزدىڭ جانە تۇرىك ەلىنىڭ دە ازاماتى بولىپ جۇرگىلەرى كەلەدى. قوسازاماتتىق بولسا دەيدى. قوسازاماتتىق تۇركيادا بار شى­عار، بىراق بىزدە ونداي زاڭ جوق. قازاق­ستانعا قا­زاق كەرەك. قۇداي جاماندىقتىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن، الدا-جالدا ەل شەتىنە جاۋ تيسە، كوك تۋدىڭ استىنا جينالاتىن – قازاق­تار، باسقا ۇلتتىڭ ءورىسىن ءورت شالمايدى. سون­دىق­تان، قازاق ەلىنە كەلەتىن ءار قازاقتىڭ ويىندا قوسازاماتتىق تۇگىلى، قوس مەم­لە­كەت­شىلدىك سەزىم دە بولماۋعا ءتيىس.
جاس قازاق: كوشى-قون تۋرالى قايتا قا­رالىپ جاتقان جاڭا زاڭدا ارناپ قونىس­تان­دىرۋ ماسەلەسى بار عوي، وسىنى تاراتىپ اي­تىڭىزشى...
تالعات ماماشەۆ: ارناپ قونىستاندىرۋ دەگەنىمىز – سولتۇستىك وبلىستار مەن ورتالىق جانە باتىس ايماقتارىمىزعا قونىستاندىرۋ. ويتكەنى، بۇل ايماقتاردا قازاق سانى از جانە جۇمىس كۇشى جەتكىلىكسىز. سولتۇستىك وبلىستار­دىڭ قازاقىلانۋى ەل تىنىشتىعىنا، مەملەكەت تاۋەلسىزدىگىنە دە پايدالى.
ارناپ قونىستاندىرۋمەن بارعان قانداس­تارعا قىزمەتتىك پاتەر، جۇمىس بەرىلەدى. قىز­مەتتىك پاتەر 5 جىلدىڭ ىشىندە سول ازاماتتىڭ باسىنا اۋدارىلادى. جولى مەن جۇگىنە دە قارجىلاي كومەك بەرىلەدى. ماماندىعى بول­ماعان قاراكوزدەرگە جول كارتاسى باعدارلاما­سىمەن ماماندىق بەرىلەدى، تەگىن وقىتىلادى. سونان سوڭ جۇمىس تاۋىپ بەرۋگە دە كەپىلدىك قاراستىرىلعان.
ارناپ قونىستاندىرۋمەن بارماعان، الماتى مەن استانا سياقتى ءىرى قالالاردا قال­عىسى كەلەتىن قانداستاردىڭ ەركى وزىندە. بىراق ولارعا كۆوتا، پاتەر، جۇمىس بەرۋ دەگەن سياقتى جەڭىلدىك قاراستىرىلمايدى. ولار ازاماتتىققا وتەدى، ءوز جانىن ءوزى باعادى.
جاس قازاق: ماماندىق بەرۋ دە­مەكشى، جىل سايىن الىس-جاقىن شەتەلدەن كەلگەن قازاق جاستارىنىڭ قان­شاسى وقۋعا ءتۇسىپ، قانشاسى ور­تا­عا بەيىمدەلىپ جاتىر، وسى جاعىندا ناقتى سان بار ما؟
تالعات ماماشەۆ: جىل سايىن ۇزىن ­سانى 1500 جاس ءبىلىم قۋىپ، ەلگە كەلەدى. بىراق ونىڭ تەڭ جارتىسى وقۋ­عا تۇسسە دە، 700-800 جاس مەم­لە­كەت­تىك گرانتتى جەڭە الماي جاتادى. بۇدان كەيىن سول وقۋعا تۇسە ال­ما­عان جاستاردىڭ ءبارىن ارناپ قو­نىس­تان­دىراتىن ايماقتارعا ءبو­لىپ، سول جاق­تاعى ورتا تەحنيكۋم، كول­لەدج­دەردەن ءبىلىم بەرۋىمىز كەرەك. سوندا ەشكىم دالادا قال­مايتىن ەدى.
جاس قازاق: «ەشكىم دالادا قال­مايتىن ەدى» دەگەن سوزىڭىزدەن شى­عادى. قىتاي ەلىنەن كەلگەن قازاقتار تۇراقتى تىركەۋگە تۇرۋعا، ىقتيارحات الۋعا، ءتىپتى ازاماتتىققا وتۋگە ءبىر جاپىراق قاعاز – «سوتتالمادى» دەگەن قۇجاتتىڭ قيىندىق تۋدىرىپ جات­قانىن ايتىپ، شابىلىپ ءجۇر عوي. سونى رەتتەۋگە كەلمەي مە؟
تالعات ماماشەۆ: «سوتتالمادى» دەگەن قۇجاتتى تالاپ ەتىپ وتىرعان – كوشى-قون پوليتسيا باسقارماسىنداعى قىزمەتكەرلەر. ولاردىكى جاي عانا سىلتاۋ. ويتكەنى، وسىعان دەيىن كوش سايابىرلاپ، ازاماتتىق بەرۋ ۋاقىت­شا توقتاتىلدى عوي. سول كەزدە حالىقتى ال­دارقاتۋ ءۇشىن ىستەگەن باسقارما قىزمەتكەر­لەرىنىڭ ءىسى بولاتىن. كوشى-قون زاڭىندا ونداي قۇجاتتى تالاپ ەتكەن ەشنارسە جوق. وسى­نىڭ ءبارى ماۋسىم ايىندا تارازدا وتكەن ورالمانداردىڭ جيىنىندا ۇكىمەت باسشىسى كارىم ماسىموۆقا ايتىلدى. ول كىسى: «بۇدان كەيىن ونداي قۇجاتتى تالاپ ەتپەڭدەر، ورالمانداردى ارى-بەرى ساندالتپاڭدار» دەپ ەسكەرتۋ جاسادى.
جاس قازاق: ءسىز شەتەلدەگى قازاقتار قو­نىستانعان ايماقتاردا كوپ بولىپ ءجۇرسىز. الىستاعى اعايىننىڭ جايى قالاي؟
تالعات ماماشەۆ: وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن تۇركىمەنستاندا بولدىم. تۇركمەن­باسشى دەگەن قالانىڭ اينالاسىندا 25 مىڭ­داي قازاق تۇرادى ەكەن. «اققۋلى» دەگەن اۋىلدا تۇگەلگە جۋىق قازاقتار قونىستانىپتى. تەڭىز­گە جاقىن. بۇكىل تۇركمەننىڭ تۇزىن سولار شى­عا­رىپ، وڭدەيدى. ەكولوگيالىق ايماق. جەرى تاقىر، اۋاسى كوك تۇز. سول جەردە دە قا­زاق­تار وتىر. جاستارىنىڭ ءتىسى ءتۇسىپ قالعان، ازىپ-توزعان، جۇدەگەن جۇرت. موڭ­عو­ليانىڭ دا تابي­عاتىن كوردىم. جازى جايلى دەمەسەڭ، قىسى ايازدى. وزبەكستاندا جۇمىس­سىزدىق باسىم. ەكونوميكالىق جاعدايى اۋىر. ەكولوگياسى ناشار. قاراقالپاقستان جاعىنداعى امۋدا­ريا­سىنىڭ ەكولوگياسى كۇن سايىن اۋىت­قىپ تۇرادى. جەر تار. وزبەك مەكتەپتەرى لاتىنعا كوشتى، قازاق مەكتەپتەرى ءالى كيريلليتسامەن وتىر. قىتايداعى قازاقتار تۇراتىن التاي، تار­باعاتاي، ىلە، ءتىپتى شىڭ­جاڭ­نىڭ ار­عى جا­عىن­داعى گانسۋدىڭ اق­سايىن­داعى قا­زاق­تارمەن دە كەزدەستىم. ءبا­رىنىڭ كۇي-جايى­مەن تانىستىم. تۇرمىستارى ءتاۋىر بول­عا­نى­مەن، ۇلت پەن ۇرپاقتى ساقتاپ قالۋ كۇن سايىن قۇر­دىم­عا كەتىپ بارادى. مەكتەپتەر قوس تىل­دىلىك­كە اۋىسىپ جاتىر. گازەت-جۋرنال، راديو، تەلەارنا دەگەننىڭ ءبارى قىتاي ساياساتىن سوعا­دى، ۇلت ءۇشىن ەشنارسە جاساپ جاتقان جوق. سونان سوڭ وقۋى جاقسى قازاق بالالارىن ىشكى قى­تاي­داعى بەلدى وقۋ ورىندارىنا قابىلداپ، وز­دەرىندە قالدى­رادى. بۇل دا – ساياسات. قىس­قا­سى، قازاق­ستاننان باسقا ەلدە قازاققا قاراي­لاس جاعداي جاسالىپ جاتىر دەپ ايتا المايمىن.
وتانىنا ورالعان قازاقتار تۋرالى بارلىق باق كورسەتەدى. اسىرەسە، «Kazakh-tv» تەلەارناسى ورالماندار تۋرالى بىرنەشە جىلدان بەرى ارنايى باعدارلاما جاساپ وتىر. ءبىز وسى جوبانىڭ اۆتورى «حابار» اگەنتتىگى باسقار­ما توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ايگۇل جۇما­باەۆا­عا ريزاشىلىعىمىزدى بىلدىرەمىز!
جاس قازاق: قاۋىمداستىق ەۋروپا قازاق­تارىنىڭ كىشى قۇرىلتايىن وتكىزەدى. بيىل تۇركياداعى قۇرىلتاي ەكىگە جارىلىپتى. نەگە؟
تالعات ماماشەۆ: وسى قۇرىلتايدىڭ الدىندا تۇركيادان ءۇش-ءتورت ازامات كەلدى. سول جاقتاعى قازاقتىڭ بەس-التى قوعامدىق قورى­نىڭ باسشىلارى. اراسىندا فازىل توپلى دەگەن قور باسشىسى بار. كىشى قۇرىلتاي تۋرالى اڭگىمەلەستىك. مەن ولاردان نە كەرەك دەپ سۇرادىم؟ سالت-داستۇرگە قاتىستى كەرەك-جاراقتى دايىنداپ قويعانبىز. ولار: «بىزگە ەشنارسە كەرەك ەمەس، بەس-التى شاپان، ەكى-ءۇش دومبىرا الا كەلىڭىزدەر» – دەدى. «سپورتزالدى جالداۋعا، ت.ب شارالاردى قايتەسىڭدەر؟» – دەپ قادالىپ سۇرادىم. ولار: ء«بارىن ءوزىمىز شەشەمىز. الاڭداماڭىز» – دەپ، مەنىمەن قوشتاستى. ارادا 15-20 كۇننەن كەيىن فازىل توپلى قوڭىراۋ شالادى. «اعا، سپورتزالىن جالداۋعا 5-6 مىڭ دوللار كەرەك ەكەن، وعان الدىن الا تاپسىرىس بەرىپ قويۋ كەرەك ەكەن» – دەيدى. مەن: «ەكى-ءۇش مىڭ دوللارعا شامام كەلەدى. وتكەندە وسىلاي ايتساڭدار، ءبىز دە ەرتەرەك قامداناتىن ەدىك، «قىسىلعاندا قىمى­ران ءىرىپتى» دەگەندەي، اياق­استى­نان اقشانى قايدان تابامىز؟» – دەدىم. ول: ء«بىز ويلا­نايىق، ءبىر ءجونىن تابارمىز» – دەدى. تاعى ءبىر-ەكى كۇن ءوتتى. تۇر­كيادان فاكسپەن سالاقۇلاش حات كەلدى. وقى­سام: ء«سىز ەۋروپا قازاقتا­رىنا كومەك­تەسەسىز، بىزگە كومەكتەس­پەي­سىز. ەگەر وسى جولى بىز­گە 10 مىڭ دوللار بەر­مەسەڭىز، ءبىز قۇرىلتاي­دى وتكىزبەيمىز!» – دەپ مىنەز كور­سە­تىپ­تى. فازىلعا اقىل-كەڭەس بە­رىپ، ينتەرنەتتە شۋىلداتىپ جۇرگەن ازاماتتى دا بىلەمىز. ولار «ماماشەۆ ءبىزدى ءبولىپ جاتىر» – دەپ شىق­تى. مەن شەت­تەگى قازاق­تى ءبولۋ ەمەس، ولار­دىڭ باسىن قوسا ال­ماي جۇرگەن جوقپىن با.
ۇيىمداستىرۋشى قىز­مەتكەرىمىز بوتاگوز ۋات­قان تۇركياعا بارىپ، قا­زاق-تۇرىك عىلىمي-زەرتتەۋ قوعامىمەن كەلىسىپ، ءىستى ءپىسىرىپ قايتتى. ءسويتىپ، ءبىز ىستامبۇل قالا­سىندا كىشى قۇرىلتاي وت­كىز­دىك. جاقسى ءوتتى. تۇركيا­نىڭ جانە ەۋرو­پا­نىڭ كوپتە­گەن قالا­لارىنان قازاقتار كەلىپ قاتىستى. قازاق-تۇ­رىك قورى بولسا، فۋتبول ويى­نىن وتكىزىپ، ونى قۇرىلتاي دەپ اتادى.
جاس قازاق: وسى قۇرىلتايدى قازاعى كوپ قىتايدا، وزبەكستاندا، موڭعوليا مەن رەسەيدە نەگە وتكىزبەسكە؟ سىزدەر نەگە ەۋروپا، تۇركيامەن عانا شەكتەلەسىزدەر؟
تالعات ماماشەۆ: ءبىز ەۋروپا مەن تۇر­كيادان باسقا شەتەلدەردە مادەني كۇندەردى سىلتاۋراتىپ وتكىزىپ ءجۇرمىز. قىتايدىڭ الماتى مەن استانادا مادەني وشاقتارى بار. بىراق ول جاقتا قازاق قۇرىلتايىن وتكىزۋ قيىن. قىتايعا مادەني كۇندەردى جەلەۋ ەتىپ بارىپ، شاعىن شارا ۇيىمداستىرۋعا عانا بولادى. ال جالپىقازاقتىق قۇرىلتاي ۇيىم­داستىرۋعا قىتاي ساياساتى يلىكپەيدى. وزبەك­ستاندا دا مادەني كۇندەردىڭ نەگىزىندە بارىپ ءجۇرمىز. بيىل مامىردا بارىپ قايتتىق.
شەتەلدەگى قازاقتىڭ مادەني ورتالىعى بيىل ءبىرىنشى رەت بەرليندە اشىلدى. ءبىز سىرتقى ىستەر مينيسترىنە حات جازدىق. وسىنداي مادەني ورتالىقتار باسقا دا شەتەلدەردە اشىلسا، ونىڭ جارعىسى، شتات قىزمەتكەرلەرى بولىنسە دەگەن ويىمىزدى بىلدىردىك. ەگەر ونداي ورتالىق بولسا، ءبىز قۇرساۋلى قىتايدا دا، رەسەيدە دە، وزبەكستاندا دا قازاق قۇرىل­تايىن وتكىزبەسەك تە، مادەني شارا اياسىندا ءبىراز جۇمىس ىستەيتىن ەدىك. موڭعوليادا كىشى قۇرىلتاي وتكىزىلىپ كەلەدى، ول جاقتا وتكىزۋگە ەش كەدەرگى جوق.
جاس قازاق: تالعات مىرزا، ۇرىمجىدە ۆيزا الا الماي جاتقان قازاقتاردىڭ جانايقايى قاشان باسىلادى؟
تالعات ماماشەۆ: ونىڭ سەبەبى بىلاي. ۇرىمجىدە ءبىزدىڭ تولىققاندى كونسۋلدىق قىزمەت جوق. ول جاقتاعى ۆيزا بەرەتىن مەكە­مەنى كەزىندە قازاقستان تەمىرجولى اشقان بولاتىن. شتاتتىق قىزمەتكەرلەرى دە از. قى­تايداعى قازاقتارعا تولىققاندى كونسۋلدىق بولماي، ۆيزا ماسەلەسى وڭايلىقپەن رەتتەلە قويمايدى. ۇرىمجىدەن كونسۋلدىق قىزمەت اشقىسى كەلەتىن شەتەل كوپ، وعان قىتاي ىقى­لاستى ەمەس. سەبەبى شىڭجاڭنىڭ جاعدايى بۇكىلالەمگە ايان عوي.
قازىر ۇرىمجىدەگى ۆيزا بەرەتىن ورتالىقتا 5 مىڭ ادام كەزەكتە تۇر دەيدى. بىراق ونىڭ ءبارى قازاق ەمەس.
جاس قازاق: سوندا ولار كىم؟
تالعات ماماشەۆ: قازاقتان باسقا قىتاي، ۇيعىر سياقتى ۇلت وكىلدەرى. ولاردىڭ دا قا­زاق­ستانعا كەلگىسى كەلەدى. ءتىپتى ۇيعىر­لاردىڭ اراسىندا قازاق اتىن جامىلىپ ەلگە كەلگەندەر بۇرىن بولعان، قازىر ونداي اقپارات از. دەگەنمەن وسى جاقتاعى تۋىس-تۋعاندارىنا كەلىپ-كەتىپ جاتاتىن ۇيعىرلار كوپ. ال ءبىزدىڭ قازاق ۆيزا كەرەك بولعاندا عانا شاپقىلايدى، الدىن الا كەزەككە تۇرمايدى. سونان سوڭ جاستار كۇزدە وقۋ باستالاردا «ۆيزا بەرمەي جاتىر»، «كەزەك كوپ» دەپ بۇل جاقتاعى جۋر­نا­ليستەردى شۋلاتادى. قازاق وندايدى: «اس ىشكەندە كەرەك» – دەپ ايتقان.

سۇحباتتاسقان جاراس كەمەلجان

«جاس قازاق» گازەتى

تاقىرىپ وزگەرتىلىپ الىندى. تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: تۇركيا قازاقتارى قوسازاماتتىق سۇرايدى