«كوشتى توقتاتىڭدار» دەگەن جوق
تالعات ماماشەۆ، دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى:
ءبارىنىڭ كۇي-جايىمەن تانىستىم. تۇرمىستارى ءتاۋىر بولعانىمەن، ۇلت پەن ۇرپاقتى ساقتاپ قالۋ كۇن سايىن قۇردىمعا كەتىپ بارادى. مەكتەپتەر قوستىلدىلىككە اۋىسىپ جاتىر. گازەت-جۋرنال، راديو، تەلەارنا دەگەننىڭ ءبارى قىتاي ساياساتىن سوعادى، ۇلت ءۇشىن ەشنارسە جاساپ جاتقان جوق. سونان سوڭ وقۋى جاقسى قازاق بالالارىن ىشكى قىتايداعى بەلدى وقۋ ورىندارىنا قابىلداپ، وزدەرىندە قالدىرادى.
جاس قازاق: تالعات مىرزا، ورالماندار تۋرالى اڭگىمە شىقسا، ءسىزدى ىزدەيمىز. ال سىزدەر قاۋىمداستىق قىزمەتىنىڭ شەكتەۋلى ەكەنىن ايتاسىزدار. سوندا دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ قىزمەتى قانداي؟
تالعات ماماشەۆ: ءبىز – دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى كوشى-قون ماسەلەسىمەن اينالىسپايدى. سىرتتاعى دياسپورامەن اينالىسامىز. ەگەمەندىكتىڭ العاشقى جىلدارى، قاۋىمداستىقتى مارقۇم قالداربەك نايمانباەۆ باسقارىپ تۇرعان كەزدە ءبىز كوشى-قونمەن تىكەلەي اينالىسقانبىز. موڭعوليادان ۇشاقپەن، پويىزبەن، جۇككولىكتەرمەن قانداستارىمىزدى ەلگە كوشىرىپ العانبىز. تاجىكستان مەن اۋعانستاننان دا قاراكوزدەردى سول كەزدەگى قيىن جاعدايلارعا قاراماي ۇشاقپەن كوشىرىپ اكەلدىك.
جاس قازاق: ول بۇرىنعى جاعداي. بۇگىنگى قاۋىمداستىق قىزمەتى – شەتتەگى قازاقتاردىڭ ماسەلەسىمەن اينالىسۋمەن عانا شەكتەلەتىن بولدى عوي؟
تالعات ماماشەۆ: ولاي ءبىراۋىز سوزبەن تۇيىندەۋگە بولمايدى. قازىر ءبىز كوشى-قون شارۋاسىمەن دە ەپتەپ اينالىسىپ جاتىرمىز. ماسەلەن، وسىدان بىرەر جىل بۇرىن قازاق كوشى قاڭتارىلىپ قالعان ەدى. ەلباسى: «كوشتى رەتتەڭدەر، ءتارتىپ ورناتىڭدار» – دەدى، بىراق «كوشتى توقتاتىڭدار» دەگەن جوق. ءبىز سونى قۇزىرلى ورىندارعا ايتىپ، ەلباسىنىڭ ءوزىنىڭ نازارىنا بىرنەشە رەت جەتكىزدىك. ناتيجەسىن وزدەرىڭىز كورىپ وتىرسىزدار. كوش قايتادان جاندانعالى جاتىر. بىراق بىتكەن ىسكە سىنشى كوپ دەگەندەي، «باتىرلار» كوبەيىپ كەتكەن.
جاس قازاق: تالعات مىرزا، ناقتى ايتىڭىزشى، كوش قاشان، قاي كۇنى جاندانادى جانە سىزدەردىڭ تاراپتان جاڭا كوشى-قون زاڭىنا قانداي ۇسىنىستار بەرىلدى؟
تالعات ماماشەۆ: بۇل ارادا جالعىز ءبىزدىڭ ۇسىنىس ءوتتى دەپ ايتا المايمىن. جەكە ازاماتتاردىڭ، كوشى-قونمەن اينالىسىپ جۇرگەن مامانداردىڭ، مەكەمەلەردىڭ، سىرتتاعى اعايىننىڭ ءبارىنىڭ ۇسىنىسى قارالدى. سونىڭ ىشىندە، بىرىنشىدەن، قانداستارعا «ورالمان مارتەبەسىن» بەرۋ; ەكىنشىدەن، تىركەۋدىڭ قيىندىعى قارالادى; ۇشىنشىدەن، ىقتيارحات بەرۋ ماسەلەسى انىقتالۋ كەرەك. بىراق كوشى-قون پوليتسياسى باسقارماسىنداعى ماماندار بارلىق ورالمانعا «ىقتيارحات» بەرۋ كەرەك دەپ قاتەلەسىپ ءجۇر. مەنىڭشە، «ىقتيارحات» وسى قۇجاتقا تاۋەلدى زەينەتكەرلەر مەن ەلگە ءبىرجولا ورالعىسى كەلمەيتىن، جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتكەرلەرگە عانا بەرىلۋى كەرەك. ال باسقا قازاقتاردىڭ بارىنە ءبىر جىلدىڭ ىشىندە تولقۇجات بەرىلۋگە ءتيىس.
ال ءسىزدىڭ سۇراق بويىنشا ناقتى جاۋاپ بەرسەم، وتكەن اپتادا استاناعا بارىپ، مينيستر تامارا دۇيسەنوۆامەن كەزدەسىپ قايتتىم. مەنىڭشە، ءبىزدىڭ ۇسىنىس جاڭا جىلعا قاراي كۇشىنە ەنىپ، كوشى-قون تۋرالى جاڭا زاڭ شىعادى دەپ ويلايمىن.
جاس قازاق: قازاقستان ازاماتتىعىنا وتكىسى كەلمەيتىندەرگە ىقتيارحاتتان باسقا جەڭىلدىك بولا ما؟
تالعات ماماشەۆ: ىقتيارحاتتىڭ ءوزى – جەڭىلدىك. بىراق بۇل ارادان تاعى ءبىر ماسەلەنىڭ باسى قىلتيىپ تۇر. تۇركيادان كەلگەن قانداستارىمىز ءبىزدىڭ جانە تۇرىك ەلىنىڭ دە ازاماتى بولىپ جۇرگىلەرى كەلەدى. قوسازاماتتىق بولسا دەيدى. قوسازاماتتىق تۇركيادا بار شىعار، بىراق بىزدە ونداي زاڭ جوق. قازاقستانعا قازاق كەرەك. قۇداي جاماندىقتىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن، الدا-جالدا ەل شەتىنە جاۋ تيسە، كوك تۋدىڭ استىنا جينالاتىن – قازاقتار، باسقا ۇلتتىڭ ءورىسىن ءورت شالمايدى. سوندىقتان، قازاق ەلىنە كەلەتىن ءار قازاقتىڭ ويىندا قوسازاماتتىق تۇگىلى، قوس مەملەكەتشىلدىك سەزىم دە بولماۋعا ءتيىس.
جاس قازاق: كوشى-قون تۋرالى قايتا قارالىپ جاتقان جاڭا زاڭدا ارناپ قونىستاندىرۋ ماسەلەسى بار عوي، وسىنى تاراتىپ ايتىڭىزشى...
تالعات ماماشەۆ: ارناپ قونىستاندىرۋ دەگەنىمىز – سولتۇستىك وبلىستار مەن ورتالىق جانە باتىس ايماقتارىمىزعا قونىستاندىرۋ. ويتكەنى، بۇل ايماقتاردا قازاق سانى از جانە جۇمىس كۇشى جەتكىلىكسىز. سولتۇستىك وبلىستاردىڭ قازاقىلانۋى ەل تىنىشتىعىنا، مەملەكەت تاۋەلسىزدىگىنە دە پايدالى.
ارناپ قونىستاندىرۋمەن بارعان قانداستارعا قىزمەتتىك پاتەر، جۇمىس بەرىلەدى. قىزمەتتىك پاتەر 5 جىلدىڭ ىشىندە سول ازاماتتىڭ باسىنا اۋدارىلادى. جولى مەن جۇگىنە دە قارجىلاي كومەك بەرىلەدى. ماماندىعى بولماعان قاراكوزدەرگە جول كارتاسى باعدارلاماسىمەن ماماندىق بەرىلەدى، تەگىن وقىتىلادى. سونان سوڭ جۇمىس تاۋىپ بەرۋگە دە كەپىلدىك قاراستىرىلعان.
ارناپ قونىستاندىرۋمەن بارماعان، الماتى مەن استانا سياقتى ءىرى قالالاردا قالعىسى كەلەتىن قانداستاردىڭ ەركى وزىندە. بىراق ولارعا كۆوتا، پاتەر، جۇمىس بەرۋ دەگەن سياقتى جەڭىلدىك قاراستىرىلمايدى. ولار ازاماتتىققا وتەدى، ءوز جانىن ءوزى باعادى.
جاس قازاق: ماماندىق بەرۋ دەمەكشى، جىل سايىن الىس-جاقىن شەتەلدەن كەلگەن قازاق جاستارىنىڭ قانشاسى وقۋعا ءتۇسىپ، قانشاسى ورتاعا بەيىمدەلىپ جاتىر، وسى جاعىندا ناقتى سان بار ما؟
تالعات ماماشەۆ: جىل سايىن ۇزىن سانى 1500 جاس ءبىلىم قۋىپ، ەلگە كەلەدى. بىراق ونىڭ تەڭ جارتىسى وقۋعا تۇسسە دە، 700-800 جاس مەملەكەتتىك گرانتتى جەڭە الماي جاتادى. بۇدان كەيىن سول وقۋعا تۇسە الماعان جاستاردىڭ ءبارىن ارناپ قونىستاندىراتىن ايماقتارعا ءبولىپ، سول جاقتاعى ورتا تەحنيكۋم، كوللەدجدەردەن ءبىلىم بەرۋىمىز كەرەك. سوندا ەشكىم دالادا قالمايتىن ەدى.
جاس قازاق: «ەشكىم دالادا قالمايتىن ەدى» دەگەن سوزىڭىزدەن شىعادى. قىتاي ەلىنەن كەلگەن قازاقتار تۇراقتى تىركەۋگە تۇرۋعا، ىقتيارحات الۋعا، ءتىپتى ازاماتتىققا وتۋگە ءبىر جاپىراق قاعاز – «سوتتالمادى» دەگەن قۇجاتتىڭ قيىندىق تۋدىرىپ جاتقانىن ايتىپ، شابىلىپ ءجۇر عوي. سونى رەتتەۋگە كەلمەي مە؟
تالعات ماماشەۆ: «سوتتالمادى» دەگەن قۇجاتتى تالاپ ەتىپ وتىرعان – كوشى-قون پوليتسيا باسقارماسىنداعى قىزمەتكەرلەر. ولاردىكى جاي عانا سىلتاۋ. ويتكەنى، وسىعان دەيىن كوش سايابىرلاپ، ازاماتتىق بەرۋ ۋاقىتشا توقتاتىلدى عوي. سول كەزدە حالىقتى الدارقاتۋ ءۇشىن ىستەگەن باسقارما قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءىسى بولاتىن. كوشى-قون زاڭىندا ونداي قۇجاتتى تالاپ ەتكەن ەشنارسە جوق. وسىنىڭ ءبارى ماۋسىم ايىندا تارازدا وتكەن ورالمانداردىڭ جيىنىندا ۇكىمەت باسشىسى كارىم ماسىموۆقا ايتىلدى. ول كىسى: «بۇدان كەيىن ونداي قۇجاتتى تالاپ ەتپەڭدەر، ورالمانداردى ارى-بەرى ساندالتپاڭدار» دەپ ەسكەرتۋ جاسادى.
جاس قازاق: ءسىز شەتەلدەگى قازاقتار قونىستانعان ايماقتاردا كوپ بولىپ ءجۇرسىز. الىستاعى اعايىننىڭ جايى قالاي؟
تالعات ماماشەۆ: وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن تۇركىمەنستاندا بولدىم. تۇركمەنباسشى دەگەن قالانىڭ اينالاسىندا 25 مىڭداي قازاق تۇرادى ەكەن. «اققۋلى» دەگەن اۋىلدا تۇگەلگە جۋىق قازاقتار قونىستانىپتى. تەڭىزگە جاقىن. بۇكىل تۇركمەننىڭ تۇزىن سولار شىعارىپ، وڭدەيدى. ەكولوگيالىق ايماق. جەرى تاقىر، اۋاسى كوك تۇز. سول جەردە دە قازاقتار وتىر. جاستارىنىڭ ءتىسى ءتۇسىپ قالعان، ازىپ-توزعان، جۇدەگەن جۇرت. موڭعوليانىڭ دا تابيعاتىن كوردىم. جازى جايلى دەمەسەڭ، قىسى ايازدى. وزبەكستاندا جۇمىسسىزدىق باسىم. ەكونوميكالىق جاعدايى اۋىر. ەكولوگياسى ناشار. قاراقالپاقستان جاعىنداعى امۋدارياسىنىڭ ەكولوگياسى كۇن سايىن اۋىتقىپ تۇرادى. جەر تار. وزبەك مەكتەپتەرى لاتىنعا كوشتى، قازاق مەكتەپتەرى ءالى كيريلليتسامەن وتىر. قىتايداعى قازاقتار تۇراتىن التاي، تارباعاتاي، ىلە، ءتىپتى شىڭجاڭنىڭ ارعى جاعىنداعى گانسۋدىڭ اقسايىنداعى قازاقتارمەن دە كەزدەستىم. ءبارىنىڭ كۇي-جايىمەن تانىستىم. تۇرمىستارى ءتاۋىر بولعانىمەن، ۇلت پەن ۇرپاقتى ساقتاپ قالۋ كۇن سايىن قۇردىمعا كەتىپ بارادى. مەكتەپتەر قوس تىلدىلىككە اۋىسىپ جاتىر. گازەت-جۋرنال، راديو، تەلەارنا دەگەننىڭ ءبارى قىتاي ساياساتىن سوعادى، ۇلت ءۇشىن ەشنارسە جاساپ جاتقان جوق. سونان سوڭ وقۋى جاقسى قازاق بالالارىن ىشكى قىتايداعى بەلدى وقۋ ورىندارىنا قابىلداپ، وزدەرىندە قالدىرادى. بۇل دا – ساياسات. قىسقاسى، قازاقستاننان باسقا ەلدە قازاققا قارايلاس جاعداي جاسالىپ جاتىر دەپ ايتا المايمىن.
وتانىنا ورالعان قازاقتار تۋرالى بارلىق باق كورسەتەدى. اسىرەسە، «Kazakh-tv» تەلەارناسى ورالماندار تۋرالى بىرنەشە جىلدان بەرى ارنايى باعدارلاما جاساپ وتىر. ءبىز وسى جوبانىڭ اۆتورى «حابار» اگەنتتىگى باسقارما توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ايگۇل جۇماباەۆاعا ريزاشىلىعىمىزدى بىلدىرەمىز!
جاس قازاق: قاۋىمداستىق ەۋروپا قازاقتارىنىڭ كىشى قۇرىلتايىن وتكىزەدى. بيىل تۇركياداعى قۇرىلتاي ەكىگە جارىلىپتى. نەگە؟
تالعات ماماشەۆ: وسى قۇرىلتايدىڭ الدىندا تۇركيادان ءۇش-ءتورت ازامات كەلدى. سول جاقتاعى قازاقتىڭ بەس-التى قوعامدىق قورىنىڭ باسشىلارى. اراسىندا فازىل توپلى دەگەن قور باسشىسى بار. كىشى قۇرىلتاي تۋرالى اڭگىمەلەستىك. مەن ولاردان نە كەرەك دەپ سۇرادىم؟ سالت-داستۇرگە قاتىستى كەرەك-جاراقتى دايىنداپ قويعانبىز. ولار: «بىزگە ەشنارسە كەرەك ەمەس، بەس-التى شاپان، ەكى-ءۇش دومبىرا الا كەلىڭىزدەر» – دەدى. «سپورتزالدى جالداۋعا، ت.ب شارالاردى قايتەسىڭدەر؟» – دەپ قادالىپ سۇرادىم. ولار: ء«بارىن ءوزىمىز شەشەمىز. الاڭداماڭىز» – دەپ، مەنىمەن قوشتاستى. ارادا 15-20 كۇننەن كەيىن فازىل توپلى قوڭىراۋ شالادى. «اعا، سپورتزالىن جالداۋعا 5-6 مىڭ دوللار كەرەك ەكەن، وعان الدىن الا تاپسىرىس بەرىپ قويۋ كەرەك ەكەن» – دەيدى. مەن: «ەكى-ءۇش مىڭ دوللارعا شامام كەلەدى. وتكەندە وسىلاي ايتساڭدار، ءبىز دە ەرتەرەك قامداناتىن ەدىك، «قىسىلعاندا قىمىران ءىرىپتى» دەگەندەي، اياقاستىنان اقشانى قايدان تابامىز؟» – دەدىم. ول: ء«بىز ويلانايىق، ءبىر ءجونىن تابارمىز» – دەدى. تاعى ءبىر-ەكى كۇن ءوتتى. تۇركيادان فاكسپەن سالاقۇلاش حات كەلدى. وقىسام: ء«سىز ەۋروپا قازاقتارىنا كومەكتەسەسىز، بىزگە كومەكتەسپەيسىز. ەگەر وسى جولى بىزگە 10 مىڭ دوللار بەرمەسەڭىز، ءبىز قۇرىلتايدى وتكىزبەيمىز!» – دەپ مىنەز كورسەتىپتى. فازىلعا اقىل-كەڭەس بەرىپ، ينتەرنەتتە شۋىلداتىپ جۇرگەن ازاماتتى دا بىلەمىز. ولار «ماماشەۆ ءبىزدى ءبولىپ جاتىر» – دەپ شىقتى. مەن شەتتەگى قازاقتى ءبولۋ ەمەس، ولاردىڭ باسىن قوسا الماي جۇرگەن جوقپىن با.
ۇيىمداستىرۋشى قىزمەتكەرىمىز بوتاگوز ۋاتقان تۇركياعا بارىپ، قازاق-تۇرىك عىلىمي-زەرتتەۋ قوعامىمەن كەلىسىپ، ءىستى ءپىسىرىپ قايتتى. ءسويتىپ، ءبىز ىستامبۇل قالاسىندا كىشى قۇرىلتاي وتكىزدىك. جاقسى ءوتتى. تۇركيانىڭ جانە ەۋروپانىڭ كوپتەگەن قالالارىنان قازاقتار كەلىپ قاتىستى. قازاق-تۇرىك قورى بولسا، فۋتبول ويىنىن وتكىزىپ، ونى قۇرىلتاي دەپ اتادى.
جاس قازاق: وسى قۇرىلتايدى قازاعى كوپ قىتايدا، وزبەكستاندا، موڭعوليا مەن رەسەيدە نەگە وتكىزبەسكە؟ سىزدەر نەگە ەۋروپا، تۇركيامەن عانا شەكتەلەسىزدەر؟
تالعات ماماشەۆ: ءبىز ەۋروپا مەن تۇركيادان باسقا شەتەلدەردە مادەني كۇندەردى سىلتاۋراتىپ وتكىزىپ ءجۇرمىز. قىتايدىڭ الماتى مەن استانادا مادەني وشاقتارى بار. بىراق ول جاقتا قازاق قۇرىلتايىن وتكىزۋ قيىن. قىتايعا مادەني كۇندەردى جەلەۋ ەتىپ بارىپ، شاعىن شارا ۇيىمداستىرۋعا عانا بولادى. ال جالپىقازاقتىق قۇرىلتاي ۇيىمداستىرۋعا قىتاي ساياساتى يلىكپەيدى. وزبەكستاندا دا مادەني كۇندەردىڭ نەگىزىندە بارىپ ءجۇرمىز. بيىل مامىردا بارىپ قايتتىق.
شەتەلدەگى قازاقتىڭ مادەني ورتالىعى بيىل ءبىرىنشى رەت بەرليندە اشىلدى. ءبىز سىرتقى ىستەر مينيسترىنە حات جازدىق. وسىنداي مادەني ورتالىقتار باسقا دا شەتەلدەردە اشىلسا، ونىڭ جارعىسى، شتات قىزمەتكەرلەرى بولىنسە دەگەن ويىمىزدى بىلدىردىك. ەگەر ونداي ورتالىق بولسا، ءبىز قۇرساۋلى قىتايدا دا، رەسەيدە دە، وزبەكستاندا دا قازاق قۇرىلتايىن وتكىزبەسەك تە، مادەني شارا اياسىندا ءبىراز جۇمىس ىستەيتىن ەدىك. موڭعوليادا كىشى قۇرىلتاي وتكىزىلىپ كەلەدى، ول جاقتا وتكىزۋگە ەش كەدەرگى جوق.
جاس قازاق: تالعات مىرزا، ۇرىمجىدە ۆيزا الا الماي جاتقان قازاقتاردىڭ جانايقايى قاشان باسىلادى؟
تالعات ماماشەۆ: ونىڭ سەبەبى بىلاي. ۇرىمجىدە ءبىزدىڭ تولىققاندى كونسۋلدىق قىزمەت جوق. ول جاقتاعى ۆيزا بەرەتىن مەكەمەنى كەزىندە قازاقستان تەمىرجولى اشقان بولاتىن. شتاتتىق قىزمەتكەرلەرى دە از. قىتايداعى قازاقتارعا تولىققاندى كونسۋلدىق بولماي، ۆيزا ماسەلەسى وڭايلىقپەن رەتتەلە قويمايدى. ۇرىمجىدەن كونسۋلدىق قىزمەت اشقىسى كەلەتىن شەتەل كوپ، وعان قىتاي ىقىلاستى ەمەس. سەبەبى شىڭجاڭنىڭ جاعدايى بۇكىلالەمگە ايان عوي.
قازىر ۇرىمجىدەگى ۆيزا بەرەتىن ورتالىقتا 5 مىڭ ادام كەزەكتە تۇر دەيدى. بىراق ونىڭ ءبارى قازاق ەمەس.
جاس قازاق: سوندا ولار كىم؟
تالعات ماماشەۆ: قازاقتان باسقا قىتاي، ۇيعىر سياقتى ۇلت وكىلدەرى. ولاردىڭ دا قازاقستانعا كەلگىسى كەلەدى. ءتىپتى ۇيعىرلاردىڭ اراسىندا قازاق اتىن جامىلىپ ەلگە كەلگەندەر بۇرىن بولعان، قازىر ونداي اقپارات از. دەگەنمەن وسى جاقتاعى تۋىس-تۋعاندارىنا كەلىپ-كەتىپ جاتاتىن ۇيعىرلار كوپ. ال ءبىزدىڭ قازاق ۆيزا كەرەك بولعاندا عانا شاپقىلايدى، الدىن الا كەزەككە تۇرمايدى. سونان سوڭ جاستار كۇزدە وقۋ باستالاردا «ۆيزا بەرمەي جاتىر»، «كەزەك كوپ» دەپ بۇل جاقتاعى جۋرناليستەردى شۋلاتادى. قازاق وندايدى: «اس ىشكەندە كەرەك» – دەپ ايتقان.
سۇحباتتاسقان جاراس كەمەلجان
«جاس قازاق» گازەتى
تاقىرىپ وزگەرتىلىپ الىندى. تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: تۇركيا قازاقتارى قوسازاماتتىق سۇرايدى
