Ұлттың ұлылығы жалпыадамзаттық мұрат-мүдделерге жауап беруімен өлшенеді. Қазақ тарихында идеялық сабақтастық пен философиялық антропологиялық концепция, әрі рухани ұлағат рөлін атқарған ондай жәдігер құбылыстар мен идеялар жеткілікті.

Әрбір организмнің саулығын қорғайтын иммундық қорғаныш тетігі болатыны сияқты, ұлт рухының саулығын бейнелейтін рухани құбылыс- скепсис пен антидогматизм. Ел үшін қауіптісі осы қасиеттердің қалғитын сәттері. Қазақ тарихындағы осындай кезең соңғы 300 жылдағы қазаққа тәннің бәріне "жабайылық", "ескінің сарқыншағы" деген үрей таңбасы сіңген, "Мынау менің ұлттық даралығым!" дейтін табиғи мақтаныш сезімі түгілі, бұл тақырыпты қозғаудың өзі қауіпті болған бодандық кезең. Ел егемендігі, қазіргі заманғы ғылыми-философиялық тәуелсіздік Отан, ұлттық патриотизм ұғымын қайта тудырды. Біздің тарихымызда біз ұялатын ештеңе жоқтығына сеніміміз артты.

Ұлттың ұлылығы жалпыадамзаттық мұрат-мүдделерге жауап беруімен өлшенеді. Қазақ тарихында идеялық сабақтастық пен философиялық антропологиялық концепция, әрі рухани ұлағат рөлін атқарған ондай жәдігер құбылыстар мен идеялар жеткілікті.

Әрбір организмнің саулығын қорғайтын иммундық қорғаныш тетігі болатыны сияқты, ұлт рухының саулығын бейнелейтін рухани құбылыс- скепсис пен антидогматизм. Ел үшін қауіптісі осы қасиеттердің қалғитын сәттері. Қазақ тарихындағы осындай кезең соңғы 300 жылдағы қазаққа тәннің бәріне "жабайылық", "ескінің сарқыншағы" деген үрей таңбасы сіңген, "Мынау менің ұлттық даралығым!" дейтін табиғи мақтаныш сезімі түгілі, бұл тақырыпты қозғаудың өзі қауіпті болған бодандық кезең. Ел егемендігі, қазіргі заманғы ғылыми-философиялық тәуелсіздік Отан, ұлттық патриотизм ұғымын қайта тудырды. Біздің тарихымызда біз ұялатын ештеңе жоқтығына сеніміміз артты.

Саяхатшы Марко Поло туралы кинофильмде атақты итальяндықтың көшпелілерге кез болатыны туралы эпизод бар. Жателдік қонаққа қатты қуанған далалықтар ұлан-асыр той өткізеді: қонақжай халық бәйгеге шауып, балуандары күресіп мәз-мейрам болады. Бәрі аяқталғанда қонағының көңіл-күйін білмек болған ел көсемі: -Қалай? Ұнады ма? деп сұрайды әйгілі венециандықтан. - Ия. Бірақ өмірлеріңіз азапқа толы екен,- деп жауап береді жиһангез. Көш иесі тұнжырап төмен қарайды. Материалды игілікті жоғары бағалайтын отырықшылық мәдениеттің көшпенді тұрмыс алдындағы менмендігін бейнелейтін батыстық фильмді қоюшылар үшін олардың отанына "Құдайдың қамшысы" болып қырғидай тиген Атилла жерлестерінің рахаты жоқ өмірсалтының және олар үшін түсініксіз номадтық отаншылдықтың сыры рулық-тайпалық жүйеде жатыр.

Жалған идеологияның жалған сипаттамасы мен құлдық санадағы үрей-қорқынышты ығыстырар болсақ, рулық-тайпалық жүйе көшпелі қазақ тіршілігінде көпсалалы қызмет атқарған мәні терең маңызды рухани құбылыс. Рулық-тайпалық жүйенің көшпелі қоғамда атқарған негізгі функциялары мыналар:

-  Онтологиялық мән

-  Өзіндік барабарлықтың (самоидентификация) қалыптасуының фундаменті

-  Позитивті эмоционалдық қуат көзі

-  Экзистенциалды қауіпсіздік сезімі қалыптасуының тетігі

-  Генофонд тазалығының сақшысы

-  Дінге индифференттіліктің себепшісі

-  Отаншылдықтың бастауы

-  Коммуникация, дипломатия үлгісі

-  Толеранттылықтың қайнары.

Рулық жүйенің онтологиялық қызметі

Адамнан адам қалыптасу процесі өзін-өзі сақтау сұрағымен ғана тұйықталып қоймайды: ол - тіршілік мағынасы, адамның өздігі мәселесін құрайды. "Мен кіммін?" сұрағы "Мен кімдерді бейнелеймін?, Кімдердің өкілімін?" (әрине, тек мұнымен шектелмейді) сұрағын қамтиды. Ал бұл сұраққа адам өмір сүріп жатқан дүние болмысын тұтас қарастырғанда ғана жауап алуға болады. Фанаттық сыңаржақтылықтан мүлдем ада көшпелі танымында көктегі Құдірет пен жердегі әлеуметтік құрылым ешбір жанжалсыз, қайшылықсыз еркін астасып, номадтық дүниенің түпнегізін құрап жатты. Дүниежаратылыстағы және көшпелі тұрмыстағы тоқтаусыз өзгерістерге негіз болатын, дәстүрлі дүниетанымдық тірегі Аспан, Көк Тәңірі болса, рухани-әлеуметтік өмірінің сенімді негізі, әрбір көшпелінің жанына жақын да қымбат, тіршілігіне мән, рухына қолдау беріп, бұл дүниеден тысқары қалмағандық сезімін қалыптастыратын - рулық-тайпалық жүйе болды. Көшпенді қазақ метафизиканы ығыстырып тастаған жоқ, оны қабылдады және өз қазынасына айналдырды. Мұсылмандық кең таралғаннан кейін де көшпелінің образды мифологиялық санасында архаикалық сенімдер сақталды (бақсылық, тәңіршілдік, зороастризм, т.б.), соның ішінен ол өзіне керектісін алып, діни синтез құрап, синкретті танымды ұстанды. Әрі, оның танымында ұшқарылық, фанатизм деген атымен жоқ - номад Құдайдың өзіне де байыпты, индифферентті қатынаста. Тұрмыс қажеті мен ішкі қолдауды, "басқа - бәлені" де осы дүниеден, ағайын арасынан тапқан қазақ өз көңілін көкке, Құдіретке емес, жердегі ағайынға тігеді. "Елің, тегің кім?" деген сұраққа тұтас дүниенің мағынасын сыйдырып, бүкіл адамзатты бір-ақ сәтте үш жұрттың (өз жұрты, нағашы жұрт, қайын жұрт) біріне жатқызып ағайын-туыс-жекжатқа айналдыратын және толассыз коммуникацияға ұласатын "халықтанудың" (термин М. Қозыбаевтікі) ерекше түрін жасады. Өйткені көшпендінің дүниені тұтас қабылдау ерекшелігі сондай, қауымдық одақ ынтымағы қоршаған дүниемен үйлесе білу кепілі ретінде қарастырылады. Бірлік пен ынтымақтың ыдырауы жалпы гармонияның бүлінуі деп түсініледі.

Өзіндік барабарлықтың (самоидентификация) қалыптасуының фундаменті

Онтологиялық мәселеден заңды түрде индентификация және өздік идентификация туралы сұрақ туындайды. "Барабарлық" (идентификация) адамның өзіне өзінің тепе-теңділігіне қатысты қосмәнді сипатқа ие ұғым. Біріншіден, ("idem" - лат. "то же самое") өз-өзіне немесе өзгеге ұқсастық дегенді білдіреді. Бұл мағынада "иденттілік" - "өзгермейтін", сондықтан "өз-өзіне ұқсас" дегенді білдіреді, ал бұл "өзгергіш", "ұқсас емес" ұғымына кері мағынада. Екіншіден, "тот же" - "басқа емес, дәл соның өзі" ("ipse" - лат. "сам"), сондықтан бұл "дәл өзі". Рикер пікірінше, бұл - "өзгерместік" мағынасындағы барабарлықты емес, "үздіксіздікті" - яғни өзгерістер барысындағы өз-өзіне тепе-теңдікті, "өздікті" сақтап қалу дегенді білдіреді. "Үздіксіздік" ұғымы бұл жерде "сабақтастық", яғни өз өмірін өз-өзіне мұралау деген мағынада қолданылуда.

Барабарлық дағдарысын сөз ету адамның өз-өзінің кім екенін түсінбейтіндігі дегенді білдірмейді. (Басқаны идентификациялау және өзін басқаларға презентациялау - кез-келген адамаралық қатынастардың бастауы). Идентификациялық дағдарыс туралы айтқанда адамның өз образына ("Мен қандай болуға тиіспін?") өзінің сәйкес келмеуі, өз өмірінде өзінің жоқтығы, немесе дүниедегі өз орнының белгісіздігі, түсініксіздігінен туатын уайым-сезімдерін айтады. Хесле "барабарлық дағдарысын" адам өміріндегі эмпириялық реалдылықтың адамның өз-өзімен түсіністігі арасындағы келісімнің жоқтығынан деп түсіндіреді.

Мұндай мәселенің көтерілуі - "жауырды жаба тоқу", теориялық ерігу емес, адам өмірінің шындығы. Өзінің тарихи есеюі барысында адамзат универсалды адамгершілікті ұғынуға ұзақ бұлтарыстармен жетті және бүгінгі күнге дейін әр жолы әркім-басқаны адам ретінде тану мәселесімен бетпе-бет келеді, бірақ барлығы бірдей осыны ұғына, тани, мойындай бермейді. Бұл процесс әртүрлі мәдениеттерде әртүрлі жүреді. Демек, бұл да адамның өзімен өзінің және басқаны өзімен идентификациялау мәселесі түбегейлі шешілмегендігінің дәлелі.

Идентификациялау сипаты - біріншіден, өзгемен идентификациялану қажеттілігі мен үшін қандай сипатқа ие, қаншалықты қажет?; ал екіншіден - басқа адаммен идентификациялану менің тұлғалық дамуыма тікелей байланысты. Менің бөгде адамды қалай, қандай сапада, кім ретінде қабылдайтыным және менің онымен идетификациялануымның өмірлік маңыздылығының дәрежесі сонымен анықталады.

Дәл осы, менің - басқа бір "Менмен" идентификациялануым мәселесінен - сол объектінің идентификациялану негізінде жатқан біртұтастығы - менің өзімді онымен қаншалықты идентификациялай алуыммен мөлшерлес екендігі - көрінеді. Бұл құбылыс "антропты принципті" еске түсіреді: "Дүние менің өздігімнің (самость) мазмұнына айналу үшін тіршілік етеді, өйткені ол дүниені танитын менмін, өз бойымда дүниедегі болмыстың өздігі (самость бытия) шоғырланғандықтан мен өздік ретінде тіршілік етемін".

Идентификация және идентификацияның мағыналық жағы тығыз байланысты. "Ұлтты руға, тайпаға, жүзге жіктеу дәстүрі (шежірешілдік) өз ішінде бөліну-жауласу үшін емес, әрбір адамның ортақ тілі, ортақ ділі, ортақ Отаны, елі, жұрты бар екеніне, тірлік-бірлікке, ұлттық сананы қалыптастыруға, бір адамның шығу тегі арқылы сол буынды бүкіл қауымға, халыққа таныстыру арқылы ұлтпен таныстыруға бағытталған".

Көшпенді қауым үшін ортақ мұра болып табылатын рулық тайпалық құрылым мәндік мазмұн емес. Егер Ежелгі Грецияда, Римде "эллин" немесе "Рим азаматы" болу, Ортағасырларда белгілі діни сенімді ұстану және белгілі корольдыққа адалдық мәселесі - таңба емес, өз мәнін анықтаудың мазмұндық көрсеткіші болса, жүзге бөліну, "ұлы" немесе "кіші" жүздің өкілі болу қазақ үшін мазмұндық белгі емес, сондықтан ол айналадағыларды "өзім" мен "өзгеге" бөлмейді. (Тарихи, діни және мәдени сипаттама "өзіміздікі" мен "өзгені" ажыратудың сыртқы белгісі, таңбасы емес, мазмұндық анықтаушысы болса, қазіргі кезде мазмұнды еркінше шұбарлап, (мысалы, таңба ретіндегі дін және ұлттық, діндарлық пен этникалық белгілерді (киім, тәртіп, сөз, ас жеу мәнері, уақыт өткізу үрдісінің ерекшеліктерін, т.б.). өзгертуі жиі кездеседі).

Рулық - тайпалық жүйеде - жүздік, рулық белгі өмір мәні деңгейіне көтерілмейді. Сондықтан ол билік күшіне ие емес. Адамның белгілі топқа, ру-тайпа, жүзге жатқызылуы өзіндік барабарлыққа қызмет ететін сілтеме-көрсеткіші рөлін атқарады. Қауымдастықпен барабарлық - қоғамды консолидациялау факторына, толеранттылық императивіне айналды. Сондықтан әңгіме "рушылдық", "жершілдік" немесе жеке адамды мәнсіздендіріп, жеке дауыс мүмкіндігінен айыратын коллективизм туралы емес, адамның адам ретінде қалыптасуы, индивидуализациясы, оның рефлексиялау қабілетінің дамуы және тұлға ретіндегі жауапкершілігінің артуы, басқалармен қауымдасуындағы уақыт пен кеңістіктің маңыздылығын мойындауы, бағалауы туралы болуға тиіс.

Британдық әлеуметтанушы Э.Гидденстің пікірінше, өз барабарлығының дәстүрлі формаларынан қол үзген индивид әр жолы түрлі әлеуметтік жағдайларда өзін ұғыну мен өз тәртібі түрін таңдау алдына қойылады. Мұндай қажеттілік - таңдау жасауға көмек беретін арнайы рефлексиялау институттарының пайда болуына (әлеуметтік білім, моральдық білім, т.б.) ықпал етеді. Бірақ ондай рефлексиялар приципиалды түрде аяқталмайтындықтан және сараптамалық бағалаудың салыстырмалылығы, әрі адам өмірінің астарларының көптүрлілігі адамды экзистенциалды қауіпсіздік пен басқаларға сенім мәселесінің алдына қояды.

Көмек ретіндегі сараптамалық білімнің дерексіздігі (абстрактылылығы) адамды тәртіп бағалаудың дәстүрлі үрдісінен алыстатады. Мұндайда тәртіпті прагматикалық-ситуациялық тұрғыдан бағалап қана қоймай, радикалды адамгершіліктік прициптерді айқындау қажеттілігі туады. Өйткені экзистенциалды сенімсіздік, онтологиялық қауіп сезімі дәл осы прициптердің жоқтығынан, қарастырылмауынан туады.

Ч.Тэйлордың зертеулері адам жауапкершілігі негізделетін принциптер және олардың адамгершіліктік рефлексиясына арналған. Рефлексия құндылықтарға сүйенеді. Утилитарлы құндылықтардың үстемдігі, дұрысы - рахаттану, ләззат алу құндылықтарымен алмастырылуы адамның өз-өзіне беретін бағасын төмендетеді. Мұндай үстемдік автоматты түрде іске аспайтындықтан, адамның өзі туралы жасайтын қорытындылары негізінде тұжырымдалатындықтан, радикалды бағалаусыз өмір сүруге құқымыз бар ма деген сұрақ туады. Тэйлор пікірінше, өз тәртібімізде өз-өзімізді бақылау қатысып отыратындықтан, біз бәрібір өз болмысымыз үшін жауаптымыз.

Таңдаудың моральдылығы адамның өз-өзі туралы шешіміне, ал өздік (самость) жобасы толығымен адамның радикалды таңдауына, яғни негізсіз таңдауына сүйенеді. Радикалды таңдау борышты ұстану немесе оны елемеу арасында іске асады. Таңдау арқылы адам үшін ненің мәнді-мәнсіз екендігі көрінеді. Ол өз болмысының тереңіндегі кім екендігіне сүйене отырып шешім қабылдайды. Бұл - терең өзөздік рефлексия. Мұндай рефлексия түрі құндылықтардың бар екенін білдіреді. Тек сол құндылықтарға бағдар жасай отырып қана адам өзін-өзі таңдап, өз болмысы туралы сұрақты шешеді. Осылайша Тэйлор адамгершіліктік тәртіп - адам жауапкершілігіне негізделетін өздік өлшемі - құндылықтар бастауына сүйенбей іске аспайтынын көрсетті.

Рулық жүйенің интеграциялық функциясы.

Адам қоғамда өмір сүреді. Ал оның индивидуалды дамуы қоршаған дүниеге-қоғамдық өмірге енуінен басталады. Сондықтан әлеуметтік интеграциялану - адам өміріндегі маңызды фактор болып табылады. Қазақ халқының көшпенді тіршілігі (отырықшылық мәдениет пен тұрмыс атрибуттарының болмауы, мал шаруашылығынан өзге кәсіппен шұғылданбау), елді мекендер арасындағы жер алшақтығы салдарынан туатын коммуникация қиындығы, діннің алғашқы формаларының насихатталуы, мемлекеттіліктің әлсіздігі және полигамиялық семья жағдайында күн кешкен халық өмірінде аса күшті интеграциялық мотив рөлін атқарған - рулық-тайпалық жүйе - көшпенділік тұрмыс, өмірсалт жағдайында мемлекеттік құрылым субстанциясы міндетін атқарды, далалық аймақтағы мемлекеттіліктің ең ыңғайлы, дұрыс, бірегей баламасы болды.

Рулық-тайпалық жүйе арқылы көшпенді қазақ әлеуметтік ортаға еніп, инкультурацияға ұшырап, индивид өз ортасының тәртібін, үлгі, дағды, құндылықтарын игерді. Рудың мүшесі өзінің шетсіз-шексіз ұланғайыр жер бетіндегі кездейсоқ жел айдаған қаңбақ немесе тексіз құл eмес, ата тегі, елі мен жері, елтаңбасы, дәстүрі, тұрмыстық тәртіпті қадағалау, әкімшілік басқару, жазалау тетіктері бар мини-мемлекеттің мүшесі, бүтіннің бөлшегі екендігін, ал ол мемлекет өз кезегінде одан да кең құрылымға (тайпаға, тайпа - жүзге, жүз - ұлтқа) енетінін аңдайды. "Туыстас немесе көршілес бірнеше отбасы бір қоныста отырса -"ауыл" ,"ауылдас", "көрші", іргесі алшақтау болса "жерлес", "қандас", жеті атадан құралғандар (бір атаның кіндігінен тараған), бір ата 13 атадан асса - "ру" . Бірнеше ру қандастықпен, я бір мүддемен біріксе - "тайпа". Бірнеше тайпа "жүз" болып қауымдасады. Тайпадан ірілесе "халық" немее "ел", оның мемлекет ішінде өзге ұлт, ұлыстармен саяси теңдігі болса "ұлыс", дербес шекара, саяси-экономикалық тәуелсіздікке қолы жетсе "мемлекет", тілі мен дәстүрі, мәдениеті, өзіндік мекен жері, әлеуметтік рух-жігері, этникалық ерекшелігі ортақтасып, дараланса, "ұлт" болады. [1]

"Жүз - тарихи әлеуметтік категория. Ол байтақ қазақ сахарасында ғасырлар бойы қалыптасқан көшпелі шаруашылықтың жер ыңғайына қарай орналасуына байланысты экономикалық мұқтаждықтан туған. Әр тайпалық одақ қыс қонысын, жаз жайлауын көшпелі тіршіліктің өзіндік ерекшелігіне қарай құрған. Екінші фактор, ел қорғау, жер қорғау мұддесінен туындаған. Үшіншіден, жеті атаға дейін қан араластырмай, тұқым тазалығын сақтау арқылы этностың генетикалық қорын аман алып қалуға бағытталған. Бұл белгілі бір географиялық шеңберде, белгілі бір ортада ортақ бүкілхалықтық бақылауға алынған. Үш жүз бола отырып, қазақ елінің тәуелсіздігін, қазақ жерінің тұтастығын қорғаған. Ортақ тіл, діл, атамекен халықтық бірлікке, мүдде бірлігіне қызмет еткен.

Жүз мемлекеттік функцияны да орындаған. Жүз ішінде дау-дамай, көш-қон маршруты, рулар арасындағы қарым-қатынас регионалдық дәрежеде шешілген. Жүзаралық проблемалар жер, қоныс, ел қорғау, қазақ жерінің тұтастығы, әскери жасақ, ортақ қолбасшы, хандар сайлауы т.б. ел, халық дәрежесіндегі проблемалар келісіліп отырған. Сонымен бірге үш жүз көрші мемлекеттермен қарым-қатынасты бірігіп, ұлттық биіктіктен барлай шешкен". [2]

Рулық жүйенің позитивтілік мәні.

Рулық-тайпалық жүйе - көшпенді бойындағы дүниеге деген базалық қатынас, әрі адам психикасының фундаменті болып табылатын маңызды сезім - өмірдің позитивтілігі туралы сенімді қалыптастырушы. Сондықтан рулық-тайпалық жүйе дүниеге ашылған терезе. Бізді қоршаған дүниенің бояуының қандайлығы - ашық-жарқын немесе қара-қошқыл түстерге малынуы -дүниенің нағыз өз түсі емес. Ол біздің ішкі күйіміздің түсі. Жан-дүниемізді тыныштық пен қуаныш жайласа дүние де жарық, ішкі дүние аласапыран болғанда айнала да күңгірттене, көмескілене түседі. Ал өмір - сәт сайынғы көңіл күйіміздің жиынтығы. Сондықтан әрбір адамның қандай дүниеде (өзін қолдап қуаттайтын дүниеде немесе тығырық пен күйініш, негатив жайлаған өмірде) тіршілік кешерін анықтайтын оның әлеуметтік ортасы. Қоршаған дүниені ешкімге, ешнәрсеге сенуге болмайтын, сыртқы дүниеден тек жаманшылық күтілетін жағымсыз орта деп санайтын адам болмай қоймайтын байланыстарды амалсыздықпен, мәжбүрлікпен, үлкен күдікпен, өзгелерге қатысты әрдайым қайшы пікір-сезімдермен атқарады. "Айнала-жау" ұстанымымен өмір сүру ауыр. Мұндай ой адам дүниесінің әрдайым ширығып, оқыс оқиғаға дайын жүруін талап етеді. Бұл жүйкеге жүк түсіреді, нәтижесінде адам іштей тозады. Іште жатқан үрей-қорқыныш түбінде бір қопарылып сыртқа шығатыны анық. Бірақ қандай көріністе: жүйке ауруы (көпсөзділік, ашушаңдық, депрессиялар, өзіне-өзі қол салулар), моральдық ауытқулар (даңғойлық, екіжүзділік, дүниеқоңыздық), тән ауытқулары (тәнге таңба салу - "ішке бағытталған қарсылық" (Хайдеггер), садизм, мазохизм, қызтекелік, т.б.).

Дүниеге позитивті қатынаста қалыптасқан адам келешекте де бейбіткөршілестікті дамытады. Өйткені ол адам үшін дүние тартымды да қызық. Сондықтан қазақ үшін әркімді өз ерекшелігімен қоса қабылдап, әрі өзін жоғалтып алмау табиғи дағды. Осылайша қазақ қоғамының толеранттылығы дәл осы рулық-тайпалық жүйеден бастау алады.

Рулық жүйе - эмоционалдық қуат ретінде

Раһат-ләззат түрінің ешқайсысы, танымал психоаналитик А.Курпатов пікірінше, адамның адаммен тілдесу раһатын алмастыра алмайды. Әйтсе де түптеп келгенде біз бір-бірімізбен сөз емес, эмоциялар деңгейінде қатынас жасаймыз. Сөз - әшекей, ал нағыз қатынас сезімдер деңгейінде іске асады. Адам үшін эмоциялық байланыс - биологиялық қажеттілік: біз суды, азық пен ауаны қалай қажет етсек, эмоционалды байланысты да соншалықты қажетсінеміз. Өйткені толыққанды эмоционалды контакт жоқ жерде адамда базалық қауіпсіздік сезімі қалыптаспайды. Әрбір адам үшін өзінің қалаулы, сыйлы, сүйікті әрі қорған-тірегі бар екенін сезіну өмірлік мәселе, тәндік саулық пен толыққанды тұлғаға айналудың басты алғышарты. Сондықтан психологиялық қорғансыздықты, жапа-жалғыздықты сезінбес үшін адамға тұрақты эмоционалдық байланыс ауадай қажет. Нағыз, шынайы, эмоционалдық-психологиялық қауіпсіздікті сезіну күйіне жетпеген адам өз өмірінің барлық саласына интенсивті түрде еніп жатқан үрей-қорқыныштың құшағында күн кешеді. Ал ол "Саламатсыз?", "Қош болыңызбен" емес, шын пейілмен айтылатын сөзбен немесе әбден сыралғы болған кезде сөзсіз де туатын жан жылуы арқылы беріледі. Түрлі себептермен эмоционалдық байланыс үзілгенде олардың орнын құрғақ сөз бен мағынасыз ритуалдар басады. "Жүректен шықпаған жүрекке жетпейді" дейді Абай. "Адамға адам қонақ болмайды, көңілге көңіл қонақ болады" дейді қазақ. Бұл сезімді отырықшылық мәдениетте отбасы, ұжым, ал азаматтық қоғамда мемлекет, және ежелден, адамзат тарихында дін қалыптастырып келді. Өмірсалты көшпелі, мемлекеттік құрылымы әлсіз, діні архаикалық, семьясы полигамды, қоғамы патриархалды заманда маңызы өмірлік бұл сезімді беруге бір ғана құбылыс - рулық-тайпалық жүйе қана қабілетті еді.

Физиологиялық саулық, генофонд тазалығы

Жапондықтар аза тұтатын және азапты зардабы әліге дейін көрініп келе жатқан 1949 жылғы атом бомбасынан Қазақстанда өткізілген сынақтарда 500 рет жарылған әрбір бомбаның күштілігі 100 есе. Соған қарамастан Халықаралық Олимпиадаларда бас жүлделер иемденіп жүрген қазақ оқушы балаларының алғырлығы, ой қуаттылығы, интеллект көрсеткіштерінің жоғарылығы және талай саяси-тарихи-экологиялық нәубеттерге төтеп берген қазақ ұлтының қан тазалығы, генофонд беріктігі тек қазақ ұлтына тән дәстүр "Жеті ата" қағидасының арқасында. Қан араластыруға заң немесе дін, дәстүр қарсы келмейтін елдерде мүгедектіктің, тұқым қуалайтын дерттердің көп болатынын өмір де, ғылым да дәлелдеуде. Бір биеден туған құлынның ұрпақтары өзара шағылысқанда дүниеге келетін төлдің әлжуаз, әрі тіршілігі қысқа болатынын көріп жүріп мұның табиғатқа қайшы құбылыс екеніне көзі жеткен малшы қазақ кейінірек Шариғат әкелген немере, бөле ағайындардың қыз алысуы санкциясынан да бас тартып, сындарлы талғампаздық пен далалық даналық танытып қана қоймай, ұлт көлемінде кең тарап, ұрпақ азғындамауы үшін қазақ ортасында сирек кездесетін мұндай құбылысты қатаң жазалап отырған (Шәкәрім. "Қалқаман-Мамыр").

Рулық жүйе - тарихи сауаттылық негізі

Өз әулетінің екі ғасырлық "жеті ата" шежіресін жатқа білу көшпелі санасында ұрпақ жалғастылығы, өзінің уақыт тізбегіндегі, кеше мен ертең арасын байланыстыратын звено екендігі, өз тарихы - бабалар тарихының тізбегі және оның тоқтаусыз, динамикалық қозғалыстағы процесс екені, сондықтан ел мен жер, бабалар рухы алдындағы борышты абыроймен орындау туралы ұстанымдары қалыптасады. Бұл оған қолдау мен сенім, ішкі дүниесіне қуат беріп, бақытқа жетелейтін мотивациялық факторға айналады. Мұндай сезім адамды ең ауыр торығу мен күйініш немесе мұқтаждық жағдайында да орынсыз қылық пен оқыс оқиғаға бармаудан сақтайды.

Рулық-тайпалық жүйе - толеранттылық матрицасы ретінде

Полигамиялық семья туралы дәстүрлі ұғым көпшіліктің түсінігінде (әсіресе Батыста) жеңілтектік немесе әлеуметтік озбырлық деген пікір қалыптастырды. Бұл олай емес. Полигамиялық семья көшпелі өмірсалт жағдайындағы жанұя моделі болды. Көшпелі отбасының әрбір мүшесінің өз орны, жалпы әдет бойынша қалыптасқан өз құқықтары бар (жоспарланбаған бала деген жоқ - "әрбір сәби өз несібесімен") "ұл -шаңырақ иесі", "қыз қонақ" болғанмен соңғысына көрсетілетін құрмет шексіз, қыз бен ұл арасында Үнді, Қытай, т.б. Шығыс елдеріндегідей әлеуметтік, моральдық психологиялық дискриминация жоқ. Үлкен үй, кіші үйдің балалары болып бірге туып, бірдей тіршілік кешу отбасы мүшелерін психологиялық төзімділік пен байыпты ұстамдылыққа баулыды. Үлкен отбасыларда жағымды компромисс рухы қалыптасып, бүкіладамзат қауымын "мен" және "өзге" (демек - жау!) деп eмес, бір атаның балалары ретінде қабылдаудың - толеранттылықтың негізі қалыптасты. Әрине, ондай отбасыларда да үлкен жанжалдар туып, соңы драмаларға ұласып жатқан кездері болғаны сөзсіз. Сөйтсе де ертедегі және кейінгі әдеби дереккөздерін (билер Кеңесінің шешімі, Шешендік сөздер, "Абай жолы", т.б.) зерттеу ондай мәселелердің барлығы адамдар арасындағы қатынастардың барлық қырлары мен күрделіліктері және ең бастысы, өзара диалогтың тоқталмауы көзделе отырып шешілгені туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.

Әрбір тарихи-мәдени зерттеулер барысында жауап қарастырылатын негізгі сұрақтар үшеу. Олардың алғашқысы және ежелгісі - "Қалай болған?". Жадынан айырылып қалай есейгені естен шыққан, не болғанын білмейтін адамның толық мәндегі тұлғаға айналмайтыны сияқты, өз руханиятының қайнар көзін жоғалтқан, сыйлайтыны мен сыйынары жоқ ел саналы, салиқалы қауым емес, мәңгүрт тобыр болмақ. Сондықтан бұл сұрақ жеңіл де бос қызығушылық емес, адамзат пен халқының басынан кешкеннің бәрін білуге деген табиғи, қажетті, заңды құбылыс.

Екінші "Неге олай болған?" деп шұқшиятын сұрақтың да маңызы өмірлік. Бірінші сұрақтағы сияқты бұл сұраққа да алдаусырататын жауаптар беру орынсыз. Шындықты білу, ақиқатты тану кешенді тарихи-методологиялық зерттеу беретін қуаныш. Оған қол жетпейінше адамзат көңілі тыншымаса керек. "Тұздалған" білім мен тарих тәрбие мен мәдениетке емес, сенімсіздік пен екіұдайлыққа, тұлғаны ыдырату мақсатына қызмет етпек. Мұндайда "үндемеу" қағидасы мәселеден құтқармайды: айтылмаған ой, ашылмаған ақтаңдақтар, керісінше, алжастырмақ болған жағдайды ашық та нақты зерттеуге итермелейді. Бұл, әсіресе, соңғы уақытқа дейін зерттелмей келген, танымал болмаған, объективті түсіндірмеден алыс субъективті баға мен пікір айтылып жүрген ұлттық идеялар мен тарихи тұлғаларымыздың мұраларына тікелей қатысты. Бүгінгі күні терең де бай ұлттық ой-тарихымыздың жекелеген ілімдері мен жекелеген өкілдері ойларына бір мұзарттан екіншісіне қозғалғандай қозғала отырып, олардың арасына байланыс орната отырып, ұлттық философиялық ойдың біртұтас келбетін қалыптастыру мүмкіндігі туды. Және осы саладағы өзекті мәселелердің ойлы да жауапты түрде зерттелуі әрқайсымызды рухани байыта түсіп, қазақ философиялық ойының жетістігіне айналмақ.

Алдыңғы екеуінен туындайтын маңызды да соңғы, үшінші сұрақ: "Қалай болмақ?" ("Не істеу керек?"). Мұнда зерттеу өзінің қалыпты аясынан асып, келешекке бағыт сілтейтін футурологиялық білім, тәртіп, жүйе синтезіне, практикаға айналады. Болуы мүмкін сәтсіздіктерден сақтандырып, нақты мақсатқа жетелейтін төте жолды нұсқайды. Теориялық ойдың қажеттілігі, маңыздылығы да осында.

Осы тұрғыдан алғанда кез-келген философиялық ілім өзінің күнделікті өмірдің тереңдегі астарын ашуымен, түсіндіруімен - практикалық, этикалық қырларымен құнды. Өйткені дүниенің пайда болуы, құрылымы және ондағы адам орны туралы түсініктер түптеп келгенде адамның күнделікті тәртібімен байланысты. Сондықтан барлық идеяларды бір ғана критериймен тексеруге, сынауға болады: ол идея коммуникацияның дамуына жол аша ма, жоқ па?

Қорытынды: неміс ойшылы К. Ясперс тілімен айтқанда, адамдар байланысын нығайтатынның бәрі ақиқат. Демек, бүгінгі ұрпақ өміріне трансформацияланып, әрбір тұлғаны жетілдіруге қызмет ететін, тарихи қалыптасып, танымымызда сақталған рулық-тайпалық жүйе құбылысы - трансценденталды шындық. Оның құндылығын бағаламау, бұрмалау, мәнін елемеу әрекеттері - өзінің нағыз болмысына деген адам ұмтылысының құлдырау шежіресіне бастау береді.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Қозыбаев М. Қазақ шежіресіА., 2005

2.Қозыбаев М. Қазақ шежіресі А., 2005

3.Рахметұлы Ш. Монғолия қазақтарының ата-тек шежіресі. Өлгий,1977, 3-бет.

Гәуһар Абдрасилова, филос.ғыл.к., Шымкент қ.

http://ruh.kz/