Некелік қатынастағы ерекшелік және оның киелілік сипаты

Қазақ халқының өзге мұсылман халықтарынан ерекшелеп тұратын басты ерекшелігінің бірі – оның некелік қатынастағы жеті атаға дейін үйленуге тыйым салуы десек артық айтқандық емес. Бұл дәстүр қазақ халқының көне түркіден қалған қайталанбас ерекшелігін сақтап қалуына мүмкіндік беріп келеді. Өзге мұсылман халықтарында некелік қатынастардың қалай екендігінен хабарым жоқ. Білетінім, арабтар мен парсыларда емшек еміспегендердің некелесуіне болады. Бұл некелік қатынастардың  қан тазалығына әсері бар ма, жоқ па? Білмеймін. Ал, түркіден тараған халықтарда жеті ата принципі бұзылатын болса, қан өзгеріске ұшырап, азғындайды. Ұрпақ азады, түрлі генетикалық кеселдер пайда болып, кемтарлар көбейеді. Бізбен туысқан кейбір халықтарда жеті ата принципі сақталмауына байланысты осы қанның азғындауына байланысты кемтарлар саны көбейіп, олардың кейбірінде кемьарлардың саны 22% дейін өсіп отыр. Бұл Тәңірдің өзі белгілеп берген жолдан адасқаны үшін, Тәңірдің сол халықтарға жіберген жазасы сияқты. Ал, қазақ халқы бұл ата-басының жолын қатаң сақтауына байланысты мұндай қатерлерден аман. Қазіргі күні қазақ арасында кемтарлардың көбеюі қан азғындауынан емес, экологиялық апаттар мен салдарынан туындап отыр.

Некелік қатынастағы жеті атаға дейін қыз алыспауға біздің халық қатаң талап қойғаны тарихтан белгілі. Жеті атаға жетпей некелік қатынастарға түскендер өлім жазасына кесілетін болған. Бұл некелік қатынасқа байланысты «Жеті жарғы» сияқты заңдарда, некелік қатынастарды бұзғандар үшін өлім жазасы белгіленген. Егерде некелік қатынастарды жеке адамдар тарпынан емес, белгілі ру немесе тайпа тарапынан бұзылатын болса, олар жүздің қатарынан шығарылып, қазақ халқының құрамынан шығарылып отырған. Некелік қатынастарға мұндай қатаң талаптың қойылуы тек қан тазалығын сақтауға ғана байланысты емес, сонымен бірге, рулық, тайпалық жүйелердің өмір сүруінің басты шарты десе болады. Некелік қатынас бұзылса, рулық, тайпалық жүйелер өздігінен ыдырайды. Бұл түріктердегі мемлекеттік жүйенің ыдырауына тікелей ықпалын тигізетін. Сол себепті, некелік қатынасты қазақ халқы көздің қарашығындай сақтап келді.  

Қазақ қоғамындағы әйел мен қыз

Қазақ халқын өзге мұсылман дінін қабылдаған түркі халықтарынан ерекшелеп тұратын тағы бір дәстүр – қазақ қыздары мен әйелдерінің еркіндігі. Қазақ қызы мен әйелі бетіне паранжы киіп, ешқашан бетін жапқан жоқ. Еркектер қауымынан оқшауланбады. Керісінше, еркектер қауымымен бірге жүріп, өмірдің бар тауқыметін де, жақсылығын да, жамандығын да бірге бөлісті. Есесіне қазақ қауымы қыздың, әйелдің абыройын бәрінен де жоғары қойды. Алайда, бұл қазақ халқы әйелдері мен қыздарын ашық-шашық жүргізді дегенді білдірмейді. Қазақ та әйелдері мен қыздарын шариғат талаптарына сай, өзінің табиғи, мәдени ерекшеліктеріне сай киіндірді. Әйел баласын арына балады. Ешқашанда жесірін жылатып, жетімін қаңғытпады. Қазақ халқы көп жағдайда әйелдің қоғамдағы ролін еркектен жоғары қойғанын көреміз. Мысалы, «Әйел үйдің туы екен, еркек үйдің қуы екен», «Ат айналып қазығын табады», «Ет сасыса тұз себеді, тұз сасыса не себеді?». Осы мақалдарға қарайтын болсақ, қазақтың әйелдің қоғамдағы ролін қалай бағалағанын көруге болады. Үйдің туы да, қазығы да, тұзы да  әйел. Демек, еркекпен тең немесе одан жоғары. Алайда, қазақ әйелі мен осындай екенмін деп, жолдан тайған жоқ. Ерін пірім деп білді, оған мойынұсынды. Алдын кеспеді. Мойнына түскен ауыртпалықты ерімен бірдей көтере білді. Қазақ қыз баланы осындай талапқа сай етіп тәрбиеледі. Қазақ қызы сырттай еркін болғанымен оның рухы, жан дүниесі берік болатын. Керек десе қазақ қызы өзінің еркін ұлттың мүддесіне, ел-жұртының  мүддесіне бағындыра білді. Мысалы, тарихта болған Домалақ Ана, Қызай, Ұлпан сияқты қазақ қыздары өздерінің жастығын халық мүддесіне құрбан етті. Осының барлығының негізінде қазақ халқының діни дүниетанымы жатты. Басқаша айтқанда, қазақ халқында ислам дінінің өмір сүру формасы болып қалыптасқан Йасауи жолы жаты. Қожа Ахмет Йасауи сынды Ұлы тұлғаның салған жолы кезінде бір түрік емес, бүкіл ислам әлеміне үлгі болған еді. Ислам дінін Х-ХІІ ғ. ұшыраған тоқыраудан алып шыққан Қожа Ахмет Йасауи болатын. Ол сопылық ілімді тариқат дәрежесіне көтере білді. Ол өз ілімін, өз жолын қалыптастырғанда Құран аяттары мен Мұхаммед Пайғамбар хадистерін негізге алды. Ол исламда болу үшін араб халқының әдет-ғұрып, салт-дәстүрін қабылдау шарт еместігін, ислам дінінің талабы, Құранның талабы, адамгершіліктің асыл мұраттары екендігін түсіне білді, халыққа түсіндіре білді. Ол өз ілімін Құран Кәрімнің «Қиямет күні Менің алдымда сендерге мал-мүлік, перзент, бақ-дәулеттеріңнен пайда жоқ. Тек ол адам Маған таза жүрегімен келсе ғана пайда бар» (88:89) деген аяты мен Мұхаммед Пайғамбардың(с.а.с.) «Денеде жұдырықтай бір кесек ет бар. Егер ол таза болса – бүкіл дене таза болып, өте көркем болады. Егер ол бұзылып, хақтан тайып, жаман жолға кетсе, бүкіл дене бұзылады. Біліңдер және өте мұқият болыңдар, оның аты жүрек!» және «Алла тағала сіздердің түрлеріңізге және байлықтарыңызға назар салмайды, бірақ та жүректеріңізге қарайды» - деген хадистерін негізге алды. Өзі ол жолдан ешқашан тайған жоқ. Шәкірттерін де осы жолға тәрбиеледі. Осылай Қожа Ахмет Йасауи жүрек тазалығы арқылы адамзат қоғамын шындық пен әділет жолына бастады. Сопылық ілімнің алға қойған мақсат мұратының тазалығы ислам әлемінің бар тарапынан қолдау тапты. Оның үстіне сопылық ілім өзіне жергіліктің халықтың әдет-ғұрып, салт-дәстүрін бойына сіңіріп, олардың барлығына мұсылмандық рең беріп қайта қайтарды. Бұл өзінің дәстүрлі мәдениетінен айырылған халықтардың жоғалған рухани, мәдени құндылықтарын қайтаруға мүмкіндік берді. Ең бастысы, сопылық ілімнің шығуымен жеке адамның немесе қоғамның имандылығы сыртқы белгілеріне қарап емес, ішкі рухани дүниесіне қарап өлшене бастады. Енді халық шын мұсылман деп діннің сыртқы талаптарын бұлжытпай орындап жүрген адамды емес, оның иман-сенімінің беріктігіне назар аударатын болды. Иман – адамның Алланың барлығы мен бірлігіне, Оның періштелеріне, кітаптары мен Пайғамбарларына сенуі, сонымен бірге адалдық пен шүкіршілік етуі, әділдік, тағдырдың жазғанына мойынұсынуы, бар нәрсені Алладан деп білуі. Тыйым салынған нәрселерге: имансыздық, екіжүзділік, өркөкіректік, тәккапарлық сияқты т.б. қылықтар жатады. Қожа Ахмет Йасауи халқына осы құдыретті сезіндіре білді. Оны сезіндіру үшін адамдардың жүрегіне иман нұрын жақты. Иман нұры туралы Құран Кәрімде былай делінеді: «Алла – аспанның да, жердің де нұры. Ол бейне бір үй тегіндегі сәулеге ұқсайды. Текте шырағдан тұр. Шырағдан шишаның ішінде. Әлгі шиша – інжу-жұлдыз дерсің. Ол шырақ Батыста да, Шығыста да болмаған ғажайып бір зәйтүн ағашының майынан тамызық алады. Әлігі май от тимей-ақ жалындап кеткелі тұрады, ал от тисе нұр үстіне нұр қосылмақ. Алла қалаған пендесін, міне, осы нұрына бөлейді, ол өз нұрының мысалын осылай түсіндіреді (Нұр сүресі, 35). Ол шырақ бір үйлерде [мешіттерде] жағылады (Нұр сүресі, 36). Алланы еске алудан, намаз оқудан, зекет беруден ондай адамдарды сауда-саттық істері тоса алмайды. Олар жүректері де, көздері де орнында тұрмайтын, тауқыметтен (қиямет күнінен) қорқатын (Нұр сүресі, 37). Қожа Ахмет Йасауи осы аяттарда бұйырылған үкімдерді толық орындап шықты. Ол соңына ерген әрбір жанның жүрегіне иман нұрын ұялата білді. Жүрегінде иманның шамы жағылған пенденің ешқашан қиянатқа бармайтынына ол толық сенді. Ол адам баласының жүрегіне иман нұрын Алланы зікір ету арқылы жақты. Ол былай дейді:

                             Хикмат бірлан аууал адам дін бар айлады,

                             Он сегіз мың қамуғ алам қайран ерур.

                             «Қалу бала» деген қуллар улуш алды.

                              Сәкут еткан қуллар діні ойран болур.

                              Хақ тағала иман ‘ата қылды бізга,

                              Әууал Мустафа расулы айды бізга.

                              Друд етсақ қууат берар дінимізга,

                              Йоқ ерса қылғанларым ойран ерур.

Бұл хикметтің иманның діндегі орнының қаншалықты жоғары екендігін, иман жоқ жерде ешбір дін өмір сүре алмайтынын көрсетеді. Сол себепті, Қожа Ахмет Йасауи иманды діннің тірегі деп білді.

Ол өз заманында соңына ерген шәкірттеріне зікір ғибадатын салдырғанда ер-әйел деп бөлмей, бірге отырғызып зікір салдырады екен. Мұны естіген Бұхара ғұламалары, «Қожа Ахмет Йасауи исламның шартын бұзды. Еркек пен әйелді қараңғыда араластырып отырғызып, бірге зікір айтқызып, адалдықты тәрік етті,» - деп, Йасыға арнайы кісі жібереді. Қожа Ахмет Йасауиге келген кісі Бұхара ғұламаларының аманатын жеткізген соң, ол кісі жауап қатпай, бір сандық алып, ішіне бір шетіне шоқ, екінші шетіне мақта салып, түйеге артып беріп, келген қонағын Бұхараға қайтарады. Бұхараға келгеннен кейін әлігі кісі болған оқиғаны баяндайды. Сандықты ашып көрсе, бір шетінде шоқ, екінші шетінде мақта тұрғанын көреді. Мұның мәнісі не екендігін ғұламалар ұға алмай, сол күйінде сандықты Йасыға қайтарады. Бұхаралық ғұламалардың өкілі «Сіз жіберген мына сандық ішіндегі шоқ пен мақтаның сырын ғұламалар шеше алмады. Мұның жауабын өзі айтсын деп өтініш жасады. Мен сол жауапты білуге келдім,»- дейді. Сонда Қожа Ахмет «Егер иманы кәміл болса, еркек пе, әйел ме, бір-біріне ешқашан зиян жасамайды. Өйткені, Тәңірден жасырын адам баласы ешбір нәрсені жасауы мүмкін емес. Ал зікір салып, жан-тәнімен Аллаға жылап, жалбарынып отырған кісінің ойына арамдық келмек түгіл, ондай жерден жамандық атаулы безіп кетеді. Өйткені, зікір салған жерге шайтан лағын тұмсығын сұға алмайды. Сол себепті, менің шәкірттерім зікір салғанда әйел, еркек болып бөлінбейді,»- деген екен. Әрине, бұл оқиғаның қаншалықты тарихи негізі барлығына куәлік бере алмаймыз. Алайда, қазақ халқында бүгінге дейін сақталып келе жатқан әйел еркіндігі, ешқашан бетін бүркемелеп, ер кісіден бойтасаламауы астарында халқымыз жүрегіндегі иманның беріктігімен байланысты екендігі дау тудырмайды. Біз мұны қазақ тарихындағы өзге мысалдардан да көре аламыз.

Асан Қайғының ұлы Абат өзінің батырлығымен, жомарттығымен, кеңпейілдігімен мырзалығымен аты шыққан жігіт екен. Бір күні Алтын Орда ханы әз-Жәнібек ордасында отырып, қасындағы уәзірлерінен «Осы біздің елде кім батыр, кім мырза, кім жомарт, кім кеңпейіл? – деген сұрақ қояды. Сонда бәрі бірдей «Абат» - деп жауап береді. Хан Абатты сынамақ болып, кісілерді кісілерді жібереді. Олардың барлығы Абатқа барып, Абаттың батырлығына, жомарттығына, кеңпейілдігіне, мырзалығына тәнті болып оралады. Ең соңында хан Абатты сүріндіре алмаған соң, реңді, өнерлі, сөзуар жігітті шақырып алып, Абаттың үйіне барып, қалайда Абаттың әйелін жолдан тайдыруды тапсырады. Жігіт қонақ болып Абаттың үйіне келеді. Келген жігіттің мақсаты не екенін сезген Абат, қонақасын бергеннен кейін, қонағынан рұқсат сұрап, аңға шығып кетеді. Бір апта аңда болып, қайта оралса, қонақ жігіт әлі кетпеген екен. Абат оған ешнәрсе айтпайды. Қонақ қайтып кетеді де, ханға барып болған оқиғаны баяндайды. Қанша әрекет жасаса да Абаттың әйелін жолдан тайдыра алмағанын айтады. Сонда  хан, «-Абат сенен неге келдің деп сұрамады ма? – деп таңданады. Сонда жігіт, -Сұраған жоқ. Қонақ ретінде сыйлап сыбағамды беріп, шығарып салды,» - дейді. Жәнібек хан Абатты қанша сынаса да ешнәрсе шығара алмасын түсініп, Абаттың өзін шақырады. Абат келген соң Абатқа былай дейді: «-Әй, Абат, мен сені қанша сынасам да, сүрінбедің. Мырзалығыңа, жомарттығыңа, кеңпейілдігіңе, батырлығыңа тәнті болдым. Ал әйеліңді қызғанба, бөтен еркекпен қалдырып кеткеніңді түсіне алмадым. Оның сыры неде?» – сұрапты. Сонда Абат, «-Адам баласы жасаған ұрлығын адамнан жасырса да, Алладан жасыра алмайды. Иманы берік адам ешқашан жамандыққа бармайды. Өйткені, ол Алланың қаһарынан қорқады. Имансыз болса, оны аңдығаннан пайда жоқ. Реті келгенде арамдықтан бас тартпайды. Сол себепті, мен бұл мәселеге бас ауыртпаймын», деген екен. Міне бұл мысалдар қазақ әйелінің еркін болуының негізінде қазақ халқының иманының берік болуымен байланысты екендігін көрсетеді. Қазақ халқы ар-иманын малынан да, жанынан да артық қойды. Ол мұны «Малым жанымның садағасы, жаным арымның садағасы» деген бір ауыз сөзбен тұжырымдап, ұрпағына қалдырды. Оның үстіне қазақ халқындағы некелік қатынастағы ерекшелік те қазақ әйелдері мен қыздарының еркін болуына мүмкіндік берді. Өзге мұсылман халықтарында емшек еміспеген ұл мен қызды үйлендіру мүмкін. Оларға неке бұйырады. Ал қазақ халқында жеті атаға дейін некелесуге рұқсат жоқ. Жеті атаға жетпей қосылатын болса, олар өлім жазасына кесіледі. Бұл да қазақ қызының, әйелінің еркін болуына мүмкіндік берді. Өйткені, бір ауылда ағайын-туыс отыратыны белгілі. Ол ауылдың қызы бір әке-шешесіне ғана емес, бүкіл ауылға қыз. Әйел болса, біреуге келін, біреуге жеңге, біреуге шеше. Оған мынау әйел деп қарайтын ол ауылда жан жоқ. Мұндай жағдайда қазақ әйелі еркін болмағанда, кім еркін болады. Оның үстіне қазақ әйел, қыздарын арына балады. Ешқашанда оларды ешкімнің қорлығына берген жоқ. Қазақ арасына тарған мына мақалдар бұған толық дәлел бола алады: «Ауру астан, дау қарындастан», «Жесір дауы, жер дауы». Бұл қазақ халқының әйел, қыздарына еркіндік бере отырып, олардың ар-намысын да қорғай білгендігін көрсетеді.

Егерде біз ой жібере қарайтын болсақ, қазақ халқында киелі саналып келген осы дәстүрлердің бір-бірімен сабақтаса қалыптасқандығын көруімізге болады. Түркі халықтарының тарих сахнасынан жоғалып кетпей сақталып қалуының өзі осы дәстүрлердің өміршеңдігімен байланысты екендігін көбіміз сезіне бермейміз. Біздің көп нәрсеге үстірт қарауымыздың салдарынан қаншама киелі саналып келе жатқан құндылықтарымыз киелі сипатынан айырлып, құнсыздануда. Ол құнсызданулар өздігінен жүріп жатқан жоқ. Сырттан келіп жатқан діни танымдар ықпалымен киелі түсініктер санамыздан ысырылып қалуда. Бұл аса қатерлі үдеріс екендігін біз әлі күнге түсіне алмай келеміз. Мысалы, Қазақ хандығының тарихтан кетуі осы киелі саналған құндылықтарымыздың киесінен айырлуымен тікелей байланысты болып еді. Енді соларға қысқаша тоқталып көрелік.

Қазақ халқының тарихи санасында Түркістанды киелі мекен, «екінші Мекке» деп атау үрдісі қалыптасқан. Көпшілігіміз қаланың бұлай аталуы Қожа Ахмет Йасауи бабамыздың осы жерде өмір сүріп, осы жерде өлген түркі рухын қайта жаңғыртуымен байланыстырамыз. Бұл бір жағынан дұрыс та. Алайда, бұл қаланың киелі, қасиетті қала аталуы Қожа Ахмет Йасауи бабамыздан көп бұрын киелі мекен атала бастағандығынан хабарымыз жоқ. Қазіргі күні біздің қолымызда жинақталған тарихи деректер бұл жердің көне дәуірден бері киелі мекен аталып келе жатқандығын көрсетіп отыр. Соған қарағанда, Тәңірлік діннің  келген, түркі халықтарының әдет-ғұрып, салт-дәстүрінің қалыптасқан жері осы жер болуы ықтималдығы бар. Енді осы мәселеге тереңірек үңіліп көрелік.

Көне дәуір ескерткіші, зоорастризм дінінің негізгі кітабы болып табылатын «Авестада» Сырдария өзенінің көне аты «Канха» деп аталады. Осы Канха өзені жағасындағы халықты ирандықтар «кангар», қытайлар «кангюй» деп атады. Бұл халықты осы күнге дейін тарихта ирантілдес болды деген пікір қалыптасқан және ол пікір әлі өзгере қойған жоқ. Алайда, канха немесе қаңлы атауы ирантілдес халықтар құрамында кездеспейді және Канханы Иранның шығысындағы ел деп атайды. Демек, кангардың да, кангюйдің де ирандықтарға ешқандай қатысы жоқ. Ал түркілердің өзі Сыр бойын мекендеген халықты «қаңлы» деп атағаны бұрыннан белгілі және осы қаңлы атауы бар қаншама ру, тайпаларды түркі халықтары құрамынан кездестіре аламыз бар. Олай болса, қазақ және өзге де түркі халықтары атаулары құрамында «қанх» компоненті бар ру, тайпалардың шығу тегін осы «Канхамен» байланыстырғанымыз дұрыс. Мысалы, қаңлы, қоңырат, кенгерес, кенегес т.б. атаулардың түп негізі Сырдарияның көне атауымен байланысты екендігі күмән тудырмайды. Алайда бұл пікірдің қазіргі отандық тарих ғылымында қалыптасқан «Түркілер Сібір ормандары мен Моңғол үстіртінен, Алтайдан келді» деген қалыптасқан пікірге қайшы екендігін де білеміз. Соған қарамастан түркі халықтарының шыққан тегі мен жеріне қатысты жаңа тұжырымды ұсынып отырмыз. Бұл бір жағынан түркі халықтарының негізгі шыққан жерінің қайда екендігін, қазақ ешқашанда қазіргі өзінің тұрған жеріне сырттан көшіп келмегендігін білдірсе, екінші жағынан өзінің түп тарихын қайта қарастыруға мүмкіндік алады. Ол үшін көне тарихи дерек көздерін қайтадан сараптаудан өткізу қажеттігі туындайды. Енді сол дерек көздеріне кезек беріп, түркінің шыққан тегіне қайта талдау жасап көрелік.

Рашид ад-диннің «Жылнамасында» Нұх пайғамбардың жерді солтүстіктен оңтүстікке қарай үшке бөліп, оның бір бөлігін үлкен ұлы Хамға бергенін, Хамнан қара нәсілді халықтар тарағанын; екінші бөлігін Самға бергенін, одан араб, парсы мен жалпы индоевропалықтар тарағанын; үшінші бөлігін Яфетке (Яфес) бергенін, Яфеттен түркілер мен моңғолдар және т.б. халықтар таралғанын жазады. Әбілғазының «Түрік шежіресінде» де осы аңыз қайталанады. Осы Нух пайғамбардың ұлы Яфестің баласын не немересін түріктер Булджа (Абулджа) хан деп атайды.

Рашид ад-дин «Жылнамасында» Абулджа ханның тұрған жері туралы мынадай деректер келтіріледі: Абулджа ханның жайлауы Ортау мен Қазтауда болды және осы маңайда Инандж атты қала бар еді. Ал қыстауы Бурсун, Какян, Қарақорұм атты жерлерде. Осы жерлерге жақын Талас, Қары-Сайрам атты қалалар болды. Қары-Сайрам қаласы көне, әрі үлкен. Ол қаланы көргендер бір шетінен екіші шетіне жету үшін бір күн жол жүру керектігін жазады.  Орыс зерттеушісі Н.Березин Рашид ад-дин келтірген осы деректі талдай келе, Қазтау Сырдария өзенін жағалай созылып жатқан Қаратау, Ортау Талас Алатауы деп есептейді. Бұған қоса қалалар атауынан да бұл жерлердің түркілерге тән екенін байқауға болады. Жалпы бұл деректер түркілердің шыққан жері осы Сыр бойы мен Қаратау мен Алатау болғандығын көрсетеді. Ал Қары-Сайрам қаласы туралы дерек те түркіні түп қазығы осы Сыр бойы болғандығын нақтылай түседі. Қары Сайрам аталған қала түрік дүниесінің рухани тірегі болған Түркістан емес пе деген заңды сұрақ туындайды. Өйткені, Оғыз қаған аңызының түріктер арасына тараған нұсқасында Оғыз қағанның астанасы «қырық қақпалы Қарашық» атты қала екендігі айтылады. Түркістанның «Қырық қақпалы Қарашық» деп аталуы көнеден келе жатқан атау екендігін тарихи деректер де айғақтайды. Мысалы, Молла Мұхамметсадық Сапабекұлының «Түркістандағы тарихи зиарат» атты еңбегінде Қожа Ахмет Йасауидің «қырық қақпалы Қарашыққа» келгендігі жазылады.  Ал, Махмуд Қашғари «Қарашуқ Фарабтың басқа аты» дейді. Ортағасырлық араб деректерінде бұл қала «Шавғар» деген атпен белгілі. М.Қашғари сөздігіндегі топонимикалық деректермен шұғылданушы мамандар «Қарашуқ» сөзіннің «Қаратау» деген мағына беретінін айтады. Ал, «Шавгар» сөзін қазіргі қазақ тіліне аударар болсақ, ол да «Қаратау» болып аударылады. Олай болса, Рашид ад-дин «Жылнамасындағы» Қары Сайрам көне Түркістан болып шығады.

Қытай деректерінде «Кангюйдің бес кіші хандығы» туралы дерек бар. Бұл деректер біз жоғарыда ұсынған тұжырымның дұрыстығын нақтылай түседі. Осы бес кіші хандықтың бірі – Сусе деп аталады. Сусе Сырдария өзеніне Арыс өзенінің құяр сағасынан Жаңақорған жеріне дейінгі аралықты қамтиды. Қытай деректерінде осы иеліктегі Шы қаласы туралы мынадай мәліметтер бар: «Шы, келесі Кюша (Гейшуана) Думо өзенінің оңтүстігінде  жатыр. Кіші Кангюйге  қарасты көне Сухо қаласының жері ... Онда Темір қақпа деп аталатын тау бар. Бұл жер екі хандықтың түйіскен жері. Қала алтын құлыппен жабулы. [Қалада] ғибадатхана бар. Онда әрбір құрбандық шалған сайын 1000 (мың) қой сояды. Жорыққа шығар алдында [халқы] осында келіп тізе бүгеді. Хандықта бес жүз қала бар». XX ғасыр басында  осы Кангюй мәселесімен айналысқан орыс зерттеушісі Г.Бронников Шы қаласы мен Сусе хандығының бір екендігін жазған болатын. Ол: «Төмендегі Тхань жазбасы Сусе иелігінің  жағдайын анықтауға мүмкіндік береді. Сусе Ұлы Хань әулеті билеген дәуірде Кангюйге бағынған болатын... Бұл иелік Тхань династиясы кезінде Сухо, ордан кейін Шы деп аталды»-дейді де, ондағы ғибадатхананың бар екендігін, оған Кангюй халқының келіп Құдайға құлшылық ететінін жазады.

Егерде біз А.Н.Бернштамның Кангюйдің бес кіші хандығының орналасуы туралы пікірін дұрыс деп қабылдар болсақ, онда Сусе иелігі Түркістан аймағына сай келеді. Ал Түркістан аймағында Шы қаласына Түркістаннан өзге сай келетін қала жоқ. Өйткені, оның мынадай екі себебі бар. Біріншісі, «Шы» сөзінің қазақша аудармасы – «тас». Түркістанның көне атауы Қарашұқ – Қаратау екенін біз жоғарыда айтып өттік. «Тас» пен «Тау» арасындағы мағыналық байланыс барлығын ескерер болсақ, онда қытай деректеріндегі Шы қаласының көне қырық қақпалы Қарашұқ қаласы екендігіне күмән қалмайды.

Екіншіден, Шы қаласында ғибадатхананың болуы, оған Кангюй халқының әрбір құрбандық шалған сайын мың қой сойып, құбандық шалуы, әскері жорыққа шығар алдында мұнда келіп, тізе бүгуі, екінші Мекке атануы Қожа Ахмет Йасауи атымен ғана байланысты еместігін, бұл жердің көне дәуірден киелі мекен болғандығын білдіреді. Қожа Ахмет Йасауидің өзі де бұл жердің киелі мекен екендігін сезген сияқты. Әйтпесе, сол дәуірдегі ірі саяси және экономикалық орталықтар болған Отырар, Сайрам, Тараз сияқты қалаларға тоқтамай көне Қарашұқ қаласына келуі көп нәрсені аңғартады.

Сонымен бірге, орыс зерттеушісі Б.И. Вайнберг «Авестадағы» көне Тұран жеріндегі барлық географиялық жер-су атауларына талдау жасай келе Канхаға қатысты мынадай ой айтады: «Не совсем понятен эпитет Канхи «пресвятая», так как и «праведным» зорострийским областям Канха и земли туранцев в целом не относились. Может быть здесь сохранился какой-то отголосок представлений о Канхе как религиозный центр туранцев, связанным именно с культом Ардвисуры».

Ал, археолог Е.Смагулов Шавгар атауының соғды тіліндегі формасында жеткенін, соғды тілінде де «Sawgar» - «Қаратау» аталғанын және көне Канг сақтарының /турлардың/ киелі орталығымен байланысты айтылғанын жазады. Бұған біз жоғарыда келтірілген Кангюйдің рухани орталығы болған Шы қаласындағы ғибадатхананы қосатын болсақ, онда бұл жердің көнеден келе жатқан түркінің рухани орталығы болғандығына көзіміз жететін болады. Басқаша айтқанда, Түркістанның киелілік сипаты ойдан шығарылмаған, мыңдаған жылдар бойына қалыптасқан көнеден келе жатқан айрықша белгісі екендігін мойындауға тура келеді.

Олай болса, Түркістаннның екінші Мекке аталуы ойдан шығарылған емес, тарихи негізі бар таным ретінде қабылдауымызға тура келеді. Және қаланың бұлай аталуына Қожа Ахмет Йасауи бабамыздың тікелей ықпалы болғандығын айтқанымыз дұрыс. Өйткені, Йасауи бабамыздың Ислам дінінің иманға қатысты бес парызын алып, қоғамдық қатынастарды реттеу жолын толығымен түркі дәстүріне-шариғатына беруі бұл қаланың екінші Мекке аталуына себеп болған деп айтуымызға болады. Йасауи жолы қалыптастырған діни танымның құрамдас бөлігі болып табылатын әдет-ғұрып, салт-дәстүрдің, басқаша айтқанда түркі қоғамының реттеуші құралы болған шариғатың Түркістан жерінде қалыптасуына байланысты аталған деп түсінуіміз керек. Демек, Түркістанның екінші Мекке аталуы тарихи заңдылық екендігі мойындалуы керек.

Ендігі кезекте Түркістан атының киелілік сиаптынан айырлуы бір  бұл еместігін, ортағасырларда да мұндай үдерістің болғандығын, ол үдерістің соңы Қазақ хандығын тарих сахнасынан кетірумен аяқталғанына қысқаша тоқталып өтелік.

Шыңғыс хан шапқыншылығынан кейін түркілер әлемге ықпалын жүргізе алатын ұлы халық деңгейіне көтерілгенін, Евразия кеңістігін мекендеген түркілердің сол кезеңдегі рухани Темірқазығы Йасауи жолы болғандығын тарихи зерттеулер анықтап келеді. Әсіресе, Жошы ұлысында Йасауи жолының мемлекеттік идеологияға айналуы Алтын Орда сияқты ұлы мемлекетті дүниеге келтіріп, әлемдегі ең озық  қоғамды қалыптастырды. Абсолюттік билікті ханға да, биге де, қараға да емес, тек заңға беріп, адамзат тарихындағы әділетті қоғамды орнатқан Йасауи жолы өкілдері – әулиелер еді. Олар мемлекеттің басқару жүйесін қайта құрыды. Мемлекеттік жүйе үш әлеуметтік топтан тұрды. Олар – «қара-қожа-төре» деп аталды. Қара – мемлекеттің негізін құраған халық; қожа – сол халықтардан тұратын ру, тайпалардың рухани, әрі саяси жетекшісі болған топ; төре – саяси билікке иелік етуші Шыңғыс хан әулеті өкілдері. Осы үш әлеуметтік топтың екеуінің киелілік сипаты болды. Шыңғыс хан әулеті –Жаратушының өзі таңдап, саяси билікті берген киелі тұлға ұрпақтары ретінде қабылданды. Қожалар әулеті – киелі рухани билік иесі, Пайғамбар әулеті өкілдері ретінде танылды. Бұл кәдімгі қазақы үйдің құрылымдық жүйесін қайталайтын еді. Алайда, бұл жүйенің абсолюттік билікке ұмтылған Жәнібек ханның Йасауи жолын араб дәстүршілдігімен алмастыруы Алтын Орда мемлекетінің күйреуіне әкелді. Одан кейінгі кезеңде абсолюттік билікке ұмтылған хандар араб дәстүршілдігі мен парсы мәдениеті негізінде қалыптасқан нақшбандийа тариқатын түркілер арасында тарату арқылы түркі мемлекеттілігінің негізі болған-рулық, тайпалық жүйелерді ыдыратуды, сол арқылы абсолюттік билікке жетуді мақсат етті. Нақшбандийа тариқатының басты нысанасы рулық, тайпалық жүйелердің ұйытқысы болған Йасауи жолы өкілдері-билер болды. Хан билігіне арқа сүйеген нақшбандилер өкілдері Йасауи жолы өкілдерін қалайда саяси биліктен ысыру жолындағы бар әрекеттерін жасады. Кей жерлерде Йасауи жолы өкілдері мектептерін толығымен у беріп, қырып салған кездері де болды. Саяси қуғын мен қудалаудан қорыққан кейбір Йасауи жолы өкілдері нақшбандилер жолын мойындауға мәжбүр болды. Йасауи жолының аясы біртіндеп тарыла бастады. Сонымен бірге, түркі мәдениетінің аясы да тарылып, араб-парсы мәдениетіне жол беруге мәжбүр болды. Өзбек ұлысының үшке бөлінуі осы оқиғалармен тікелей байланысты еді. Өзгенің діни-идеологиялық ықпалын қабылдамай, Йасауи жолына берік, билер соңына ерген халық Қазақ хандығын дүниеге келтірді. Алғашқы кезеңде Йасауи жолына берік болып, мемлекеттің нығаюына ықпал еткен хандар, Қасым ханнан кейінгі кезеңде тарихтан сабақ алмай, қайтадан абсолюттік билікке ұмтылды. Олар тағы да абсолюттік билікке жетеміз деген үмітпен нақшбандийа тариқатына жүгінді. Есім ханның саясаты қалайда нақшбандийа тариқатын мемлекеттік идеология дәрежесіне көтеру болды. «Есім ханның ескі жолы» атты қабылданған заңы осы жолды заңдастыру еді. Алайда, ол заң тек қалалы жерде ғана күшіне еніп, далада көшіп, қонып жүрген қалың қазақты мойынұсындыра алған жоқ. Есім ханның дәстүрін толық қабыл еткен Түркістан, Шымкент, Тараз, Созақ сияқты қалалардың халқы парсы мәдениетіне бет бұрып, басқа этникалық бірлікке айналды.

Тәуке хан таққа отырған соң рухани тұтастығы ыдырап, әртүрлі сопылық тариқаттар соңына ерген ру, тайпалардың арасындағы ауыз бірлікті қайтадан қалпына келтіруге ұмтылды және ол «Жеті жарғы» заңында толық көрініс тапты. Бұл заңда сырттай қарағанда, қоғамдық қатынастарды реттеу жолдары да, некелік қатынас та өзгерген жоқ. Өзгерген тек діни идеология мен сол діни идеологияны жүргізуші қожалар әулеті болды. Басқаша айтқанда, йасауийа тариқаты мемлекеттік дін ретіндегі ролінен ажырап, орнын нақшбандийа тариқаты өкілдеріне босатуға мәжбүр болды. Бұрынғы билер институтының иесі болған қожалар рухани биліктен шеттетіліп, қазақ халқының құрылымдық жүйесінен шығарылып тасталды. Бұрын құқы хан әулетімен тең болған, халықтың рухани жетекшісі, қазақ халқының рухани, мәдени тұтастығын қалыптастырған, мемлекеттегі заң билігі мен ханды сайлап қою құқын қолында ұстаған билер жай халықтың қатарына қосылды. Бұрын әдет жолы да, дін жолы да йасауийа тариқаты өкілдерінің қолында болған болса, енді дін нақшбандийа тариқатының өкілдерінің қолына беріліп, әдет жолы әр рудың, тайпаның өз ішінен шыққан, әдет жолын жетік меңгерген тұлғаларға берілді. Алайда, нақшбандийа тариқаты өкілдері йасауийа тариқаты өкілдері сияқты халықпен бірге көшіп-қонып жүрген жоқ. Тек жылына бір рет келіп, зекет жинаумен шектелді. Бұл қазақтың дәстүрлі мәдениетінің  бұзылмай сақталуына ықпалын тигізді. Нақшбандийа тариқаты өкілдерінің қатарына  түркілік мәдениеттен бас тартып, парсылық мәдениетті қабылдаған бұрынғы йасауийа тариқатының өкілдері де қосылды. Ол қожа әулеттері «азизан» қожалар немесе қысқартып «әзлер», «әздер» деп те атайды. Олардың қатарына қазіргі күні Түркістан, Сайрам сияқты қалалардағы өзбектенген, бірақ өз шежірелерін Қожа Ахмет Йасауимен байланыстыратын қожаларды жатқызуға болады. Бұлар өз қолдарындағы уақфтық мүліктерді сақтап қалу үшін сондай жолға барғанын байқауға болады. Ал өз жолынан бас тартпай, Иасауи жолына адал болған қожа әулеттері қазақ халқы құрамынан мүлде шығарылып тасталды немесе өздері кезінде пір болған рулардың құрамына сіңіп кетті. Қазіргі күні қазақ шежірелерін талдап көрсеңіз, олардың арасынан бұрын йасауийа тариқатының өкілдері болған қожалардың бар екендігіне көз жеткізуге болады.

«Жеті жарғының» қабылдануымен қожа әулеттерін билік жүйесінен шеттетіп қоюмен шектелген жоқ. Қазақ хандығының мемлекеттік жүйесінде «Ұлы хан» және «кіші хандар» мен жеке «аталық»  институты пайда болғанын көреміз. «Аталықтар» қызметі Қазақ хандығында Қасым хан заманынан басталғанымен ресми түрде ол «Жеті жарғы» қабылданған соң жеке мемлекеттік институт ретінде қалыптасты және бұл институт Қазақ хандығының құрылуына негізгі ұйтқы болған Арғын тайпасының «Алтай арғын» атасына бұйырды. Аталық – ортағасырларда хан ұлдарының тәрбиешісі қызметін атқарса, «Жеті жарғыдан» соң бұрынғы беклербегі-төбе би құзырындағы қызмет түрлері Аталықтың қолына өтті. Тәуке хан жанында ресми түрде аталық қызметін атқарған Арыстан аталық ұлы Барқы аталық болды. Ол туралы орыс деректерінде мынадай жолдар бар: «И Тявки ханов лутчей человек Аталык Барку батыр стал его Таушку барнит за то, что он такие непристойные слова говорит.[1]» Осы мысалдың өзі Барқы аталықтың Тәуке хан ордасында салмағы бар тұлға болғандығын көрсетеді.

Барқы аталық Тәуке ханның бас уәзірі қызметін атқарғанға ұқсайды. Одан төменгі аталық қызметіндегі тұлғалар мемлекеттік жүйедегі әртүрлі қызметтерді атқарғанын көруге болады. Солардың бірі – елшілік қызметі. Елшілік қызметінде аталықтар мен олардың ұлдары болғанын тарихи құжаттар айғақтайды. Мысалы, Тәуке ханның Петр-І патшаға жазған хатында мынадай жолдар бар: «И ныне к твоему пресветлому величеству свого надежного холопа Тайкумыр батыря Култабай аталыкова сына посылал, прошение наше от вас пожаловали, чтобы за таких худых воровских людей за дело и речи их лиха не сделайте, мурза Келдея отпустите...[2]».

Елшілік қызметінде Барқы аталықтың туысы Тантай батырдың да болғанын тарихи құжаттар дәлелдейді. Мысалы, Қайып хан 1718 жылы Петр патшаға жазған хатында мынадай жолдар бар: «А послал я от себя к Вашему величеству старинного своего слугу и аталыка Арслан батыра, лутчего человека, сына его Тантай-батыра большим посланником[3].»  Бұл деректер билер институтының хан билігінен біршама алшақтатылғанын көрсетеді. Бұрын ханның барлық қызметін қадағалау билер қолында болса, енді билік хан мен хан уәзірі қызметіндегі аталықтар қолына көшкенін көреміз. Тәуке ханның «Жеті жарғысы» Қазақ хандығының мемлекеттік жүйесін толығымен өзгеріске түсірді. Мемлекет билігі түркілік билеу жүйесінен біртіндеп, мемлекетті басқарудың парсылық жүйесіне ойыса бастағанын, ханның өз қолына бар билікті топтастырмақ болған әрекетін көруге болады.

Тәуке ханның бұл реформасы арқылы рухани биліктің киелігіне (сокральность духовной власти) ауыр соққы берілді. Бұрын халық ерекше рухани, киелі күшке ие, Жаратушының еркімен халыққа басшылыққа келген әулиелер ұрпақтарының соңына ерген болса, енді өздері сияқты  жәй кісілерден сайланған биге мойынұсынуға мәжбүр болды. Бұрын  ру, тайпаларға рухани жетекші-би болатын кісілер, осы қожа әулеттерінің өкілдері бір белгілі орталықтарда тәрбиеленіп, халық арасына ілімі жетілген кезде жіберілетін. Осыған байланысты қазақ арасында сақталған «Қожада бауыр жоқ» деген аталы сөз бар. Бұл бір жағынан әділдік принциптерінің бұзылмауының кепілі болса, екінші жағынан еншісі бөлінбеген қазақтың рухани, мәдени тұтастығы  мызғымастығының кепілі болды; үшіншіден, мемлекеттік сананы халық санасынан өшірмеудің кепілі болды. Әр ру, тайпаның  «қазақ» деген бүтіннің бөлшегі екендігін олар рухани бірлік арқылы халыққа сезіндіре білді. Сол себепті, некелік қатынастағы жеті ата жолы қатаң бақылауға алынды. Бұл жолды бұзған жеке адамдар өлім жазасына кесілсе, руымен, тайпасымен бұзғандарды жүздің құрамынан шығартып, «сарт» атандырды.

Ал, өздері сол ру, тайпаның мүшесі болып табылатын биден биге қойылатын адалдық пен тазалықты талап ету қиын. Өйткені, ол әрбір ру биінің, тайпа биінің туысы бар, бауыры бар. Әрбір би «өзімнің шыққан тауым биік болсын» деген принциппен де өз пайдасына бұрады. Оның үстіне «Қанына тартпағанның қары сынсын» деген принцип және бар. Осылардың бәрі қазақ қоғамының рухани тұтастығына үлкен нұсқан келтірді.

Тәуке ханның билерді өзімнен алшақтатса, билік жүйесінен ысырса, өзім абсолюттік билікке ие боламын деген жоспары іске аспады. Керісінше, қазақ халқының рухани тұтастығын ұстап тұрған рухани желі күшпен үзілген соң, рухани биліктің киелілік сипаты ғана емес, саяси биліктің де киелілік сипаты жоғала бастады.

Тәуке хан қайтыс болғаннан кейін-ақ Қазақ хандығының  көбесі сөгіле бастады. Оның тағына отырған Қайып хан 1718  жылы ішкі қақтығыстар кезінде қаза табады. 1723 жылы Жоңғар шапқыншылығы басталғанда Түркістан тағына Полат отырғанымен Қазақ хандығын біртұтас мемлекет деп айту қиын болатын. Йасауи жолының билік жүйесінен шеттетілуі, Шыңғыс хан ұрпақтарының бәріне таққа отыруға деген үмітін оятты. Бұрын билерден аса алмаған төрелер арасында өзара тақ үшін күрес басталды. Төрелердің ішкі араздығы,  Йасауи жолымен бірге хан билігінің киелілігі туралы ұғымның қазақ санасынан шайылуы Шыңғыс ұрпақтарының таққа отыруына қарсы топтардың шығуына ықпал етті.. Мысалы, оған Қожаберген жыраудың «Елім-ай» жырындағы мына жолдар дәлел бола алады:

                     Өткен жыл Әйтеке би дүниеден өтті,

                     Келгенде елу алты жасқа ажал жетті;

                     «Бағыну бір көсемге дұрыс қой!»-деп

                     Боларын осы апаттың болжап кетті;

                     Төреден Әйтеке би безін деді,

                     Қазақты батыр, көсем басқармаса,

                     Быт-шыт қылар жау қалмақ, сезін деді;

                     Хан-сұлтан, төре күні өткен деді,

                     Олардан ақыл-айла кеткен деді;

                     Қазағым, өзіңді-өзің тұтас ел қыл,

                     Басқарар енді уақыт жеткен деді.[4]

Бұл жолдар хан билігінің киелілігі туралы ұғымның өз мәнін жоғалтқанын аңғартады және ол нақшбандийа тариқатын өзгелерге қарағанда Бұхара, Самарқандпен шектес ру, тайпаларда түркілік мемлекеттік жүйе туралы ұғымның толығымен мәнін жоғалтқанын көрсетеді.

Бұл үдерістермен қоса Түркістанның киелі мекен ретіндегі,  ролінің төмендегенін, киелі қасиетті болып есептеліп келген Түркістанның орнына Бұхара қаласының рухани орталық ретінде маңызының артқанын көруімізге болады. Нақшбандийа тариқатының ықпалына толығымен түскен ру, тайпалар түркі мәдениеті шеңберінен шығып, араб-парсы мәдениетіне қарай ойысты. Әсіресе, бұл үдеріс отырықшы аймақтарда қарқынды дамыды. Қазақ халқының өз ішінде этникалық жіктелу үдерістері жүрді. Біз жоғарыда атап өткен Түркістан, Шымкент, Тараз, Созақ қалаларында өзбек осы үдерістердің тікелей ықпалымен қалыптасты. Қазақ халқының дәстүрлі дінінің өзегі болған Йасауи жолынан шегінген әр қадам түркінің рухани, мәдени болмысынан шегіну болатын. Ұзақ ғасырларға созылған бұл рухани экспансияда халықтың діни танымында Исламның негізгі бес парызы қалғанымен, қоғамдық қатынастарды реттеуде қолданылып келген көне түркіден келе жатқан әдет-ғұрып, салт-дәстүрлердің аяусыз соққыға ұшырап, оларды халық санасынан ығыстыру үшін қаншама құйтырқы әрекеттер жасалғанын көруімізге болады. Шариғат орнына қолданылып келген түркі әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерінің орнын араб дәстүрі басты. Некелік қатынастар өзгерді. Некелік қатынастардың өзгеруі рулық, тайпалық жүйелердің ыдырауына әкелді. Ол өз кезегінде түркі мемлекеттігінің құрылымдық жүйесінің өзгеруіне, Қазақ хандығының күйреуіне әкелді. Өкінішке орай, біздің бұл қасіретті тарихтан хабарымыз жоқ. Бүгінгі күні қазақ халқы өз тәуелсіздігін алып, мемлекеттігін қайта нығайтпақ болған кезеңде тағы да араб дәстүршілдігі халықтың рухани, мәдени болмысына аяусыз соққы беруде. Егерде біз халқымыздың басынан өткерген қасіретті тарихынан сабақ алып, есімізді жиып, қазақтың дәстүрлі діні мен діни танымын қалпына келтірмейтін болсақ, онда іргесі бекіп, рухани дербестігін әлі қалыптастырып үлгермеген жас мемлекетімізді тарихтан кетіреріміз анық.

Қорыта айтқанда, біз соңғы айларда жариялаған мақалаларымызда қазақ халқының дәстүрлі дінінің қалыптасу жолы мен ол жолдың өзге халықтардың діндерінен ерекшеліктері мен сол ерекшеліктердің шығу негіздеріне талдау жасадық. Абу Ханифа Нұғман бин Сәбиттің дін мен шариғат туралы, Имам Матуридидің Алланың хикметтерін таныту арқылы қалыптастырған сенім негіздеріне, олардың ұстанымдарын түркі діни танымымен сабақтастыра отырып, түркінің дәстүрлі дінінің негізін қалаған  Қожа Ахмет Йасауидің еңбектерін қысқаша талдап, көрсетуге тырыстық. Бұл жолдың түркілер үшін ең дұрыс жол болғандығын түркілердің басынан өткерген тарихи үдерістеріне сүйене отырып, Йасауи жолының  киелілік сипатын көрсеттік. Бұл жолдан шегінген әрбір қадамның түркі баласы үшін қасіретті болғандығына  тарихи деректер негізінде көз жеткіздік. Бұл жерде біз қазақ халқының барлық әдет-ғұрып, салт-дәстүріне тоқтала алғанымыз жоқ. Қайсы салт-дәстүрдің өзгеруі халықты рухани өзегінен айырып отырды? Осы мәселелерге ғана тоқталып, ол дәстүлердің қазақ халқының діни танымымен сабақтастығын ашып көрсетуді мақсат еттік. Және оларды тарихи үдерістермен сабақтастықта қарастырып, қайсы діни үдерістің Қазақ мемлекетінің құрылымдық жүйесіне кері ықпал етті. Осы мәселелерге баса назар аудардық. Біздің бұл еңбегіміз Сіздерге, оқырманға қаншалықты түсінікті болатынына көзім жете бермейді. Алайда, қазақ деген халықтың өзін-өзі тануына аз да болсақ септігі тиер деген үміттемін.

Зікірия Жандарбек 

Abai.kz