نەكەلىك قاتىناستاعى ەرەكشەلىك جانە ونىڭ كيەلىلىك سيپاتى

قازاق حالقىنىڭ وزگە مۇسىلمان حالىقتارىنان ەرەكشەلەپ تۇراتىن باستى ەرەكشەلىگىنىڭ ءبىرى – ونىڭ نەكەلىك قاتىناستاعى جەتى اتاعا دەيىن ۇيلەنۋگە تىيىم سالۋى دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس. بۇل ءداستۇر قازاق حالقىنىڭ كونە تۇركىدەن قالعان قايتالانباس ەرەكشەلىگىن ساقتاپ قالۋىنا مۇمكىندىك بەرىپ كەلەدى. وزگە مۇسىلمان حالىقتارىندا نەكەلىك قاتىناستاردىڭ قالاي ەكەندىگىنەن حابارىم جوق. بىلەتىنىم، ارابتار مەن پارسىلاردا ەمشەك ەمىسپەگەندەردىڭ نەكەلەسۋىنە بولادى. بۇل نەكەلىك قاتىناستاردىڭ  قان تازالىعىنا اسەرى بار ما، جوق پا؟ بىلمەيمىن. ال، تۇركىدەن تاراعان حالىقتاردا جەتى اتا ءپرينتسيپى بۇزىلاتىن بولسا، قان وزگەرىسكە ۇشىراپ، ازعىندايدى. ۇرپاق ازادى، ءتۇرلى گەنەتيكالىق كەسەلدەر پايدا بولىپ، كەمتارلار كوبەيەدى. بىزبەن تۋىسقان كەيبىر حالىقتاردا جەتى اتا ءپرينتسيپى ساقتالماۋىنا بايلانىستى وسى قاننىڭ ازعىنداۋىنا بايلانىستى كەمتارلار سانى كوبەيىپ، ولاردىڭ كەيبىرىندە كەمارلاردىڭ سانى 22% دەيىن ءوسىپ وتىر. بۇل ءتاڭىردىڭ ءوزى بەلگىلەپ بەرگەن جولدان اداسقانى ءۇشىن، ءتاڭىردىڭ سول حالىقتارعا جىبەرگەن جازاسى سياقتى. ال، قازاق حالقى بۇل اتا-باسىنىڭ جولىن قاتاڭ ساقتاۋىنا بايلانىستى مۇنداي قاتەرلەردەن امان. قازىرگى كۇنى قازاق اراسىندا كەمتارلاردىڭ كوبەيۋى قان ازعىنداۋىنان ەمەس، ەكولوگيالىق اپاتتار مەن سالدارىنان تۋىنداپ وتىر.

نەكەلىك قاتىناستاعى جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋعا ءبىزدىڭ حالىق قاتاڭ تالاپ قويعانى تاريحتان بەلگىلى. جەتى اتاعا جەتپەي نەكەلىك قاتىناستارعا تۇسكەندەر ءولىم جازاسىنا كەسىلەتىن بولعان. بۇل نەكەلىك قاتىناسقا بايلانىستى «جەتى جارعى» سياقتى زاڭداردا، نەكەلىك قاتىناستاردى بۇزعاندار ءۇشىن ءولىم جازاسى بەلگىلەنگەن. ەگەردە نەكەلىك قاتىناستاردى جەكە ادامدار تارپىنان ەمەس، بەلگىلى رۋ نەمەسە تايپا تاراپىنان بۇزىلاتىن بولسا، ولار ءجۇزدىڭ قاتارىنان شىعارىلىپ، قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنان شىعارىلىپ وتىرعان. نەكەلىك قاتىناستارعا مۇنداي قاتاڭ تالاپتىڭ قويىلۋى تەك قان تازالىعىن ساقتاۋعا عانا بايلانىستى ەمەس، سونىمەن بىرگە، رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ باستى شارتى دەسە بولادى. نەكەلىك قاتىناس بۇزىلسا، رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر وزدىگىنەن ىدىرايدى. بۇل تۇرىكتەردەگى مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ ىدىراۋىنا تىكەلەي ىقپالىن تيگىزەتىن. سول سەبەپتى، نەكەلىك قاتىناستى قازاق حالقى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ كەلدى.  

قازاق قوعامىنداعى ايەل مەن قىز

قازاق حالقىن وزگە مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداعان تۇركى حالىقتارىنان ەرەكشەلەپ تۇراتىن تاعى ءبىر ءداستۇر – قازاق قىزدارى مەن ايەلدەرىنىڭ ەركىندىگى. قازاق قىزى مەن ايەلى بەتىنە پارانجى كيىپ، ەشقاشان بەتىن جاپقان جوق. ەركەكتەر قاۋىمىنان وقشاۋلانبادى. كەرىسىنشە، ەركەكتەر قاۋىمىمەن بىرگە ءجۇرىپ، ءومىردىڭ بار تاۋقىمەتىن دە، جاقسىلىعىن دا، جاماندىعىن دا بىرگە ءبولىستى. ەسەسىنە قازاق قاۋىمى قىزدىڭ، ايەلدىڭ ابىرويىن بارىنەن دە جوعارى قويدى. الايدا، بۇل قازاق حالقى ايەلدەرى مەن قىزدارىن اشىق-شاشىق جۇرگىزدى دەگەندى بىلدىرمەيدى. قازاق تا ايەلدەرى مەن قىزدارىن شاريعات تالاپتارىنا ساي، ءوزىنىڭ تابيعي، مادەني ەرەكشەلىكتەرىنە ساي كيىندىردى. ايەل بالاسىن ارىنا بالادى. ەشقاشاندا جەسىرىن جىلاتىپ، جەتىمىن قاڭعىتپادى. قازاق حالقى كوپ جاعدايدا ايەلدىڭ قوعامداعى ءرولىن ەركەكتەن جوعارى قويعانىن كورەمىز. مىسالى، «ايەل ءۇيدىڭ تۋى ەكەن، ەركەك ءۇيدىڭ قۋى ەكەن»، «ات اينالىپ قازىعىن تابادى»، «ەت ساسىسا تۇز سەبەدى، تۇز ساسىسا نە سەبەدى؟». وسى ماقالدارعا قارايتىن بولساق، قازاقتىڭ ايەلدىڭ قوعامداعى ءرولىن قالاي باعالاعانىن كورۋگە بولادى. ءۇيدىڭ تۋى دا، قازىعى دا، تۇزى دا  ايەل. دەمەك، ەركەكپەن تەڭ نەمەسە ودان جوعارى. الايدا، قازاق ايەلى مەن وسىنداي ەكەنمىن دەپ، جولدان تايعان جوق. ەرىن ءپىرىم دەپ ءبىلدى، وعان مويىنۇسىندى. الدىن كەسپەدى. موينىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتى ەرىمەن بىردەي كوتەرە ءبىلدى. قازاق قىز بالانى وسىنداي تالاپقا ساي ەتىپ تاربيەلەدى. قازاق قىزى سىرتتاي ەركىن بولعانىمەن ونىڭ رۋحى، جان دۇنيەسى بەرىك بولاتىن. كەرەك دەسە قازاق قىزى ءوزىنىڭ ەركىن ۇلتتىڭ مۇددەسىنە، ەل-جۇرتىنىڭ  مۇددەسىنە باعىندىرا ءبىلدى. مىسالى، تاريحتا بولعان دومالاق انا، قىزاي، ۇلپان سياقتى قازاق قىزدارى وزدەرىنىڭ جاستىعىن حالىق مۇددەسىنە قۇربان ەتتى. وسىنىڭ بارلىعىنىڭ نەگىزىندە قازاق حالقىنىڭ ءدىني دۇنيەتانىمى جاتتى. باسقاشا ايتقاندا، قازاق حالقىندا يسلام ءدىنىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ فورماسى بولىپ قالىپتاسقان ياساۋي جولى جاتى. قوجا احمەت ياساۋي سىندى ۇلى تۇلعانىڭ سالعان جولى كەزىندە ءبىر تۇرىك ەمەس، بۇكىل يسلام الەمىنە ۇلگى بولعان ەدى. يسلام ءدىنىن ح-ءحىى ع. ۇشىراعان توقىراۋدان الىپ شىققان قوجا احمەت ياساۋي بولاتىن. ول سوپىلىق ءىلىمدى تاريقات دارەجەسىنە كوتەرە ءبىلدى. ول ءوز ءىلىمىن، ءوز جولىن قالىپتاستىرعاندا قۇران اياتتارى مەن مۇحاممەد پايعامبار حاديستەرىن نەگىزگە الدى. ول يسلامدا بولۋ ءۇشىن اراب حالقىنىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىن قابىلداۋ شارت ەمەستىگىن، يسلام ءدىنىنىڭ تالابى، قۇراننىڭ تالابى، ادامگەرشىلىكتىڭ اسىل مۇراتتارى ەكەندىگىن تۇسىنە ءبىلدى، حالىققا تۇسىندىرە ءبىلدى. ول ءوز ءىلىمىن قۇران كارىمنىڭ «قيامەت كۇنى مەنىڭ الدىمدا سەندەرگە مال-مۇلىك، پەرزەنت، باق-داۋلەتتەرىڭنەن پايدا جوق. تەك ول ادام ماعان تازا جۇرەگىمەن كەلسە عانا پايدا بار» (88:89) دەگەن اياتى مەن مۇحاممەد پايعامباردىڭ(س.ا.س.) «دەنەدە جۇدىرىقتاي ءبىر كەسەك ەت بار. ەگەر ول تازا بولسا – بۇكىل دەنە تازا بولىپ، وتە كوركەم بولادى. ەگەر ول بۇزىلىپ، حاقتان تايىپ، جامان جولعا كەتسە، بۇكىل دەنە بۇزىلادى. بىلىڭدەر جانە وتە مۇقيات بولىڭدار، ونىڭ اتى جۇرەك!» جانە «اللا تاعالا سىزدەردىڭ تۇرلەرىڭىزگە جانە بايلىقتارىڭىزعا نازار سالمايدى، بىراق تا جۇرەكتەرىڭىزگە قارايدى» - دەگەن حاديستەرىن نەگىزگە الدى. ءوزى ول جولدان ەشقاشان تايعان جوق. شاكىرتتەرىن دە وسى جولعا تاربيەلەدى. وسىلاي قوجا احمەت ياساۋي جۇرەك تازالىعى ارقىلى ادامزات قوعامىن شىندىق پەن ادىلەت جولىنا باستادى. سوپىلىق ءىلىمنىڭ العا قويعان ماقسات مۇراتىنىڭ تازالىعى يسلام الەمىنىڭ بار تاراپىنان قولداۋ تاپتى. ونىڭ ۇستىنە سوپىلىق ءىلىم وزىنە جەرگىلىكتىڭ حالىقتىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىن بويىنا ءسىڭىرىپ، ولاردىڭ بارلىعىنا مۇسىلماندىق رەڭ بەرىپ قايتا قايتاردى. بۇل ءوزىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنەن ايىرىلعان حالىقتاردىڭ جوعالعان رۋحاني، مادەني قۇندىلىقتارىن قايتارۋعا مۇمكىندىك بەردى. ەڭ باستىسى، سوپىلىق ءىلىمنىڭ شىعۋىمەن جەكە ادامنىڭ نەمەسە قوعامنىڭ يماندىلىعى سىرتقى بەلگىلەرىنە قاراپ ەمەس، ىشكى رۋحاني دۇنيەسىنە قاراپ ولشەنە باستادى. ەندى حالىق شىن مۇسىلمان دەپ ءدىننىڭ سىرتقى تالاپتارىن بۇلجىتپاي ورىنداپ جۇرگەن ادامدى ەمەس، ونىڭ يمان-سەنىمىنىڭ بەرىكتىگىنە نازار اۋداراتىن بولدى. يمان – ادامنىڭ اللانىڭ بارلىعى مەن بىرلىگىنە، ونىڭ پەرىشتەلەرىنە، كىتاپتارى مەن پايعامبارلارىنا سەنۋى، سونىمەن بىرگە ادالدىق پەن شۇكىرشىلىك ەتۋى، ادىلدىك، تاعدىردىڭ جازعانىنا مويىنۇسىنۋى، بار نارسەنى اللادان دەپ ءبىلۋى. تىيىم سالىنعان نارسەلەرگە: يمانسىزدىق، ەكىجۇزدىلىك، وركوكىرەكتىك، تاككاپارلىق سياقتى ت.ب. قىلىقتار جاتادى. قوجا احمەت ياساۋي حالقىنا وسى قۇدىرەتتى سەزىندىرە ءبىلدى. ونى سەزىندىرۋ ءۇشىن ادامداردىڭ جۇرەگىنە يمان نۇرىن جاقتى. يمان نۇرى تۋرالى قۇران كارىمدە بىلاي دەلىنەدى: «اللا – اسپاننىڭ دا، جەردىڭ دە نۇرى. ول بەينە ءبىر ءۇي تەگىندەگى ساۋلەگە ۇقسايدى. تەكتە شىراعدان تۇر. شىراعدان شيشانىڭ ىشىندە. الگى شيشا – ءىنجۋ-جۇلدىز دەرسىڭ. ول شىراق باتىستا دا، شىعىستا دا بولماعان عاجايىپ ءبىر ءزايتۇن اعاشىنىڭ مايىنان تامىزىق الادى. الىگى ماي وت تيمەي-اق جالىنداپ كەتكەلى تۇرادى، ال وت تيسە نۇر ۇستىنە نۇر قوسىلماق. اللا قالاعان پەندەسىن، مىنە، وسى نۇرىنا بولەيدى، ول ءوز نۇرىنىڭ مىسالىن وسىلاي تۇسىندىرەدى (نۇر سۇرەسى، 35). ول شىراق ءبىر ۇيلەردە [مەشىتتەردە] جاعىلادى (نۇر سۇرەسى، 36). اللانى ەسكە الۋدان، ناماز وقۋدان، زەكەت بەرۋدەن ونداي ادامداردى ساۋدا-ساتتىق ىستەرى توسا المايدى. ولار جۇرەكتەرى دە، كوزدەرى دە ورنىندا تۇرمايتىن، تاۋقىمەتتەن (قيامەت كۇنىنەن) قورقاتىن (نۇر سۇرەسى، 37). قوجا احمەت ياساۋي وسى اياتتاردا بۇيىرىلعان ۇكىمدەردى تولىق ورىنداپ شىقتى. ول سوڭىنا ەرگەن ءاربىر جاننىڭ جۇرەگىنە يمان نۇرىن ۇيالاتا ءبىلدى. جۇرەگىندە يماننىڭ شامى جاعىلعان پەندەنىڭ ەشقاشان قياناتقا بارمايتىنىنا ول تولىق سەندى. ول ادام بالاسىنىڭ جۇرەگىنە يمان نۇرىن اللانى زىكىر ەتۋ ارقىلى جاقتى. ول بىلاي دەيدى:

                             حيكمات ءبىرلان اۋال ادام ءدىن بار ايلادى،

                             ون سەگىز مىڭ قامۋع الام قايران ەرۋر.

                             «قالۋ بالا» دەگەن قۋللار ۋلۋش الدى.

                              ساكۋت ەتكان قۋللار ءدىنى ويران بولۋر.

                              حاق تاعالا يمان ‘اتا قىلدى بىزگا،

                              ءاۋال مۋستافا راسۋلى ايدى بىزگا.

                              درۋد ەتساق قۋات بەرار دىنيمىزگا،

                              يوق ەرسا قىلعانلارىم ويران ەرۋر.

بۇل حيكمەتتىڭ يماننىڭ دىندەگى ورنىنىڭ قانشالىقتى جوعارى ەكەندىگىن، يمان جوق جەردە ەشبىر ءدىن ءومىر سۇرە المايتىنىن كورسەتەدى. سول سەبەپتى، قوجا احمەت ياساۋي يماندى ءدىننىڭ تىرەگى دەپ ءبىلدى.

ول ءوز زامانىندا سوڭىنا ەرگەن شاكىرتتەرىنە زىكىر عيباداتىن سالدىرعاندا ەر-ايەل دەپ بولمەي، بىرگە وتىرعىزىپ زىكىر سالدىرادى ەكەن. مۇنى ەستىگەن بۇحارا عۇلامالارى، «قوجا احمەت ياساۋي يسلامنىڭ شارتىن بۇزدى. ەركەك پەن ايەلدى قاراڭعىدا ارالاستىرىپ وتىرعىزىپ، بىرگە زىكىر ايتقىزىپ، ادالدىقتى تارىك ەتتى،» - دەپ، ياسىعا ارنايى كىسى جىبەرەدى. قوجا احمەت ياساۋيگە كەلگەن كىسى بۇحارا عۇلامالارىنىڭ اماناتىن جەتكىزگەن سوڭ، ول كىسى جاۋاپ قاتپاي، ءبىر ساندىق الىپ، ىشىنە ءبىر شەتىنە شوق، ەكىنشى شەتىنە ماقتا سالىپ، تۇيەگە ارتىپ بەرىپ، كەلگەن قوناعىن بۇحاراعا قايتارادى. بۇحاراعا كەلگەننەن كەيىن الىگى كىسى بولعان وقيعانى باياندايدى. ساندىقتى اشىپ كورسە، ءبىر شەتىندە شوق، ەكىنشى شەتىندە ماقتا تۇرعانىن كورەدى. مۇنىڭ ءمانىسى نە ەكەندىگىن عۇلامالار ۇعا الماي، سول كۇيىندە ساندىقتى ياسىعا قايتارادى. بۇحارالىق عۇلامالاردىڭ وكىلى ء«سىز جىبەرگەن مىنا ساندىق ىشىندەگى شوق پەن ماقتانىڭ سىرىن عۇلامالار شەشە المادى. مۇنىڭ جاۋابىن ءوزى ايتسىن دەپ ءوتىنىش جاسادى. مەن سول جاۋاپتى بىلۋگە كەلدىم،»- دەيدى. سوندا قوجا احمەت «ەگەر يمانى كامىل بولسا، ەركەك پە، ايەل مە، ءبىر-بىرىنە ەشقاشان زيان جاسامايدى. ويتكەنى، تاڭىردەن جاسىرىن ادام بالاسى ەشبىر نارسەنى جاساۋى مۇمكىن ەمەس. ال زىكىر سالىپ، جان-تانىمەن اللاعا جىلاپ، جالبارىنىپ وتىرعان كىسىنىڭ ويىنا ارامدىق كەلمەك تۇگىل، ونداي جەردەن جاماندىق اتاۋلى بەزىپ كەتەدى. ويتكەنى، زىكىر سالعان جەرگە شايتان لاعىن تۇمسىعىن سۇعا المايدى. سول سەبەپتى، مەنىڭ شاكىرتتەرىم زىكىر سالعاندا ايەل، ەركەك بولىپ بولىنبەيدى،»- دەگەن ەكەن. ارينە، بۇل وقيعانىڭ قانشالىقتى تاريحي نەگىزى بارلىعىنا كۋالىك بەرە المايمىز. الايدا، قازاق حالقىندا بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلە جاتقان ايەل ەركىندىگى، ەشقاشان بەتىن بۇركەمەلەپ، ەر كىسىدەن بويتاسالاماۋى استارىندا حالقىمىز جۇرەگىندەگى يماننىڭ بەرىكتىگىمەن بايلانىستى ەكەندىگى داۋ تۋدىرمايدى. ءبىز مۇنى قازاق تاريحىنداعى وزگە مىسالداردان دا كورە الامىز.

اسان قايعىنىڭ ۇلى ابات ءوزىنىڭ باتىرلىعىمەن، جومارتتىعىمەن، كەڭپەيىلدىگىمەن مىرزالىعىمەن اتى شىققان جىگىت ەكەن. ءبىر كۇنى التىن وردا حانى ءاز-جانىبەك ورداسىندا وتىرىپ، قاسىنداعى ۋازىرلەرىنەن «وسى ءبىزدىڭ ەلدە كىم باتىر، كىم مىرزا، كىم جومارت، كىم كەڭپەيىل؟ – دەگەن سۇراق قويادى. سوندا ءبارى بىردەي «ابات» - دەپ جاۋاپ بەرەدى. حان اباتتى سىناماق بولىپ، كىسىلەردى كىسىلەردى جىبەرەدى. ولاردىڭ بارلىعى اباتقا بارىپ، اباتتىڭ باتىرلىعىنا، جومارتتىعىنا، كەڭپەيىلدىگىنە، مىرزالىعىنا ءتانتى بولىپ ورالادى. ەڭ سوڭىندا حان اباتتى سۇرىندىرە الماعان سوڭ، رەڭدى، ونەرلى، ءسوزۋار جىگىتتى شاقىرىپ الىپ، اباتتىڭ ۇيىنە بارىپ، قالايدا اباتتىڭ ايەلىن جولدان تايدىرۋدى تاپسىرادى. جىگىت قوناق بولىپ اباتتىڭ ۇيىنە كەلەدى. كەلگەن جىگىتتىڭ ماقساتى نە ەكەنىن سەزگەن ابات، قوناقاسىن بەرگەننەن كەيىن، قوناعىنان رۇقسات سۇراپ، اڭعا شىعىپ كەتەدى. ءبىر اپتا اڭدا بولىپ، قايتا ورالسا، قوناق جىگىت ءالى كەتپەگەن ەكەن. ابات وعان ەشنارسە ايتپايدى. قوناق قايتىپ كەتەدى دە، حانعا بارىپ بولعان وقيعانى باياندايدى. قانشا ارەكەت جاساسا دا اباتتىڭ ايەلىن جولدان تايدىرا الماعانىن ايتادى. سوندا  حان، «-ابات سەنەن نەگە كەلدىڭ دەپ سۇرامادى ما؟ – دەپ تاڭدانادى. سوندا جىگىت، -سۇراعان جوق. قوناق رەتىندە سىيلاپ سىباعامدى بەرىپ، شىعارىپ سالدى،» - دەيدى. جانىبەك حان اباتتى قانشا سىناسا دا ەشنارسە شىعارا الماسىن ءتۇسىنىپ، اباتتىڭ ءوزىن شاقىرادى. ابات كەلگەن سوڭ اباتقا بىلاي دەيدى: «-ءاي، ابات، مەن سەنى قانشا سىناسام دا، سۇرىنبەدىڭ. مىرزالىعىڭا، جومارتتىعىڭا، كەڭپەيىلدىگىڭە، باتىرلىعىڭا ءتانتى بولدىم. ال ايەلىڭدى قىزعانبا، بوتەن ەركەكپەن قالدىرىپ كەتكەنىڭدى تۇسىنە المادىم. ونىڭ سىرى نەدە؟» – سۇراپتى. سوندا ابات، «-ادام بالاسى جاساعان ۇرلىعىن ادامنان جاسىرسا دا، اللادان جاسىرا المايدى. يمانى بەرىك ادام ەشقاشان جاماندىققا بارمايدى. ويتكەنى، ول اللانىڭ قاھارىنان قورقادى. يمانسىز بولسا، ونى اڭدىعاننان پايدا جوق. رەتى كەلگەندە ارامدىقتان باس تارتپايدى. سول سەبەپتى، مەن بۇل ماسەلەگە باس اۋىرتپايمىن»، دەگەن ەكەن. مىنە بۇل مىسالدار قازاق ايەلىنىڭ ەركىن بولۋىنىڭ نەگىزىندە قازاق حالقىنىڭ يمانىنىڭ بەرىك بولۋىمەن بايلانىستى ەكەندىگىن كورسەتەدى. قازاق حالقى ار-يمانىن مالىنان دا، جانىنان دا ارتىق قويدى. ول مۇنى «مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى» دەگەن ءبىر اۋىز سوزبەن تۇجىرىمداپ، ۇرپاعىنا قالدىردى. ونىڭ ۇستىنە قازاق حالقىنداعى نەكەلىك قاتىناستاعى ەرەكشەلىك تە قازاق ايەلدەرى مەن قىزدارىنىڭ ەركىن بولۋىنا مۇمكىندىك بەردى. وزگە مۇسىلمان حالىقتارىندا ەمشەك ەمىسپەگەن ۇل مەن قىزدى ۇيلەندىرۋ مۇمكىن. ولارعا نەكە بۇيىرادى. ال قازاق حالقىندا جەتى اتاعا دەيىن نەكەلەسۋگە رۇقسات جوق. جەتى اتاعا جەتپەي قوسىلاتىن بولسا، ولار ءولىم جازاسىنا كەسىلەدى. بۇل دا قازاق قىزىنىڭ، ايەلىنىڭ ەركىن بولۋىنا مۇمكىندىك بەردى. ويتكەنى، ءبىر اۋىلدا اعايىن-تۋىس وتىراتىنى بەلگىلى. ول اۋىلدىڭ قىزى ءبىر اكە-شەشەسىنە عانا ەمەس، بۇكىل اۋىلعا قىز. ايەل بولسا، بىرەۋگە كەلىن، بىرەۋگە جەڭگە، بىرەۋگە شەشە. وعان مىناۋ ايەل دەپ قارايتىن ول اۋىلدا جان جوق. مۇنداي جاعدايدا قازاق ايەلى ەركىن بولماعاندا، كىم ەركىن بولادى. ونىڭ ۇستىنە قازاق ايەل، قىزدارىن ارىنا بالادى. ەشقاشاندا ولاردى ەشكىمنىڭ قورلىعىنا بەرگەن جوق. قازاق اراسىنا تارعان مىنا ماقالدار بۇعان تولىق دالەل بولا الادى: «اۋرۋ استان، داۋ قارىنداستان»، «جەسىر داۋى، جەر داۋى». بۇل قازاق حالقىنىڭ ايەل، قىزدارىنا ەركىندىك بەرە وتىرىپ، ولاردىڭ ار-نامىسىن دا قورعاي بىلگەندىگىن كورسەتەدى.

ەگەردە ءبىز وي جىبەرە قارايتىن بولساق، قازاق حالقىندا كيەلى سانالىپ كەلگەن وسى داستۇرلەردىڭ ءبىر-بىرىمەن ساباقتاسا قالىپتاسقاندىعىن كورۋىمىزگە بولادى. تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريح ساحناسىنان جوعالىپ كەتپەي ساقتالىپ قالۋىنىڭ ءوزى وسى داستۇرلەردىڭ ومىرشەڭدىگىمەن بايلانىستى ەكەندىگىن كوبىمىز سەزىنە بەرمەيمىز. ءبىزدىڭ كوپ نارسەگە ءۇستىرت قاراۋىمىزدىڭ سالدارىنان قانشاما كيەلى سانالىپ كەلە جاتقان قۇندىلىقتارىمىز كيەلى سيپاتىنان ايىرلىپ، قۇنسىزدانۋدا. ول قۇنسىزدانۋلار وزدىگىنەن ءجۇرىپ جاتقان جوق. سىرتتان كەلىپ جاتقان ءدىني تانىمدار ىقپالىمەن كيەلى تۇسىنىكتەر سانامىزدان ىسىرىلىپ قالۋدا. بۇل اسا قاتەرلى ۇدەرىس ەكەندىگىن ءبىز ءالى كۇنگە تۇسىنە الماي كەلەمىز. مىسالى، قازاق حاندىعىنىڭ تاريحتان كەتۋى وسى كيەلى سانالعان قۇندىلىقتارىمىزدىڭ كيەسىنەن ايىرلۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولىپ ەدى. ەندى سولارعا قىسقاشا توقتالىپ كورەلىك.

قازاق حالقىنىڭ تاريحي ساناسىندا تۇركىستاندى كيەلى مەكەن، «ەكىنشى مەككە» دەپ اتاۋ ءۇردىسى قالىپتاسقان. كوپشىلىگىمىز قالانىڭ بۇلاي اتالۋى قوجا احمەت ياساۋي بابامىزدىڭ وسى جەردە ءومىر ءسۇرىپ، وسى جەردە ولگەن تۇركى رۋحىن قايتا جاڭعىرتۋىمەن بايلانىستىرامىز. بۇل ءبىر جاعىنان دۇرىس تا. الايدا، بۇل قالانىڭ كيەلى، قاسيەتتى قالا اتالۋى قوجا احمەت ياساۋي بابامىزدان كوپ بۇرىن كيەلى مەكەن اتالا باستاعاندىعىنان حابارىمىز جوق. قازىرگى كۇنى ءبىزدىڭ قولىمىزدا جيناقتالعان تاريحي دەرەكتەر بۇل جەردىڭ كونە داۋىردەن بەرى كيەلى مەكەن اتالىپ كەلە جاتقاندىعىن كورسەتىپ وتىر. سوعان قاراعاندا، تاڭىرلىك ءدىننىڭ  كەلگەن، تۇركى حالىقتارىنىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇرىنىڭ قالىپتاسقان جەرى وسى جەر بولۋى ىقتيمالدىعى بار. ەندى وسى ماسەلەگە تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ كورەلىك.

كونە ءداۋىر ەسكەرتكىشى، زووراستريزم ءدىنىنىڭ نەگىزگى كىتابى بولىپ تابىلاتىن «اۆەستادا» سىرداريا وزەنىنىڭ كونە اتى «كانحا» دەپ اتالادى. وسى كانحا وزەنى جاعاسىنداعى حالىقتى يراندىقتار «كانگار»، قىتايلار «كانگيۋي» دەپ اتادى. بۇل حالىقتى وسى كۇنگە دەيىن تاريحتا يرانتىلدەس بولدى دەگەن پىكىر قالىپتاسقان جانە ول پىكىر ءالى وزگەرە قويعان جوق. الايدا، كانحا نەمەسە قاڭلى اتاۋى يرانتىلدەس حالىقتار قۇرامىندا كەزدەسپەيدى جانە كانحانى يراننىڭ شىعىسىنداعى ەل دەپ اتايدى. دەمەك، كانگاردىڭ دا، كانگيۋيدىڭ دە يراندىقتارعا ەشقانداي قاتىسى جوق. ال تۇركىلەردىڭ ءوزى سىر بويىن مەكەندەگەن حالىقتى «قاڭلى» دەپ اتاعانى بۇرىننان بەلگىلى جانە وسى قاڭلى اتاۋى بار قانشاما رۋ، تايپالاردى تۇركى حالىقتارى قۇرامىنان كەزدەستىرە الامىز بار. ولاي بولسا، قازاق جانە وزگە دە تۇركى حالىقتارى اتاۋلارى قۇرامىندا «قانح» كومپونەنتى بار رۋ، تايپالاردىڭ شىعۋ تەگىن وسى «كانحامەن» بايلانىستىرعانىمىز دۇرىس. مىسالى، قاڭلى، قوڭىرات، كەنگەرەس، كەنەگەس ت.ب. اتاۋلاردىڭ ءتۇپ نەگىزى سىرداريانىڭ كونە اتاۋىمەن بايلانىستى ەكەندىگى كۇمان تۋدىرمايدى. الايدا بۇل پىكىردىڭ قازىرگى وتاندىق تاريح عىلىمىندا قالىپتاسقان «تۇركىلەر ءسىبىر ورماندارى مەن موڭعول ۇستىرتىنەن، التايدان كەلدى» دەگەن قالىپتاسقان پىكىرگە قايشى ەكەندىگىن دە بىلەمىز. سوعان قاراماستان تۇركى حالىقتارىنىڭ شىققان تەگى مەن جەرىنە قاتىستى جاڭا تۇجىرىمدى ۇسىنىپ وتىرمىز. بۇل ءبىر جاعىنان تۇركى حالىقتارىنىڭ نەگىزگى شىققان جەرىنىڭ قايدا ەكەندىگىن، قازاق ەشقاشاندا قازىرگى ءوزىنىڭ تۇرعان جەرىنە سىرتتان كوشىپ كەلمەگەندىگىن بىلدىرسە، ەكىنشى جاعىنان ءوزىنىڭ ءتۇپ تاريحىن قايتا قاراستىرۋعا مۇمكىندىك الادى. ول ءۇشىن كونە تاريحي دەرەك كوزدەرىن قايتادان ساراپتاۋدان وتكىزۋ قاجەتتىگى تۋىندايدى. ەندى سول دەرەك كوزدەرىنە كەزەك بەرىپ، تۇركىنىڭ شىققان تەگىنە قايتا تالداۋ جاساپ كورەلىك.

راشيد اد-ءديننىڭ «جىلناماسىندا» نۇح پايعامباردىڭ جەردى سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي ۇشكە ءبولىپ، ونىڭ ءبىر بولىگىن ۇلكەن ۇلى حامعا بەرگەنىن، حامنان قارا ءناسىلدى حالىقتار تاراعانىن; ەكىنشى بولىگىن سامعا بەرگەنىن، ودان اراب، پارسى مەن جالپى يندوەۆروپالىقتار تاراعانىن; ءۇشىنشى بولىگىن يافەتكە (يافەس) بەرگەنىن، يافەتتەن تۇركىلەر مەن موڭعولدار جانە ت.ب. حالىقتار تارالعانىن جازادى. ابىلعازىنىڭ «تۇرىك شەجىرەسىندە» دە وسى اڭىز قايتالانادى. وسى نۋح پايعامباردىڭ ۇلى يافەستىڭ بالاسىن نە نەمەرەسىن تۇرىكتەر بۋلدجا (ابۋلدجا) حان دەپ اتايدى.

راشيد اد-دين «جىلناماسىندا» ابۋلدجا حاننىڭ تۇرعان جەرى تۋرالى مىناداي دەرەكتەر كەلتىرىلەدى: ابۋلدجا حاننىڭ جايلاۋى ورتاۋ مەن قازتاۋدا بولدى جانە وسى ماڭايدا يناندج اتتى قالا بار ەدى. ال قىستاۋى بۋرسۋن، كاكيان، قاراقورۇم اتتى جەرلەردە. وسى جەرلەرگە جاقىن تالاس، قارى-سايرام اتتى قالالار بولدى. قارى-سايرام قالاسى كونە، ءارى ۇلكەن. ول قالانى كورگەندەر ءبىر شەتىنەن ەكىشى شەتىنە جەتۋ ءۇشىن ءبىر كۇن جول ءجۇرۋ كەرەكتىگىن جازادى.  ورىس زەرتتەۋشىسى ن.بەرەزين راشيد اد-دين كەلتىرگەن وسى دەرەكتى تالداي كەلە، قازتاۋ سىرداريا وزەنىن جاعالاي سوزىلىپ جاتقان قاراتاۋ، ورتاۋ تالاس الاتاۋى دەپ ەسەپتەيدى. بۇعان قوسا قالالار اتاۋىنان دا بۇل جەرلەردىڭ تۇركىلەرگە ءتان ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. جالپى بۇل دەرەكتەر تۇركىلەردىڭ شىققان جەرى وسى سىر بويى مەن قاراتاۋ مەن الاتاۋ بولعاندىعىن كورسەتەدى. ال قارى-سايرام قالاسى تۋرالى دەرەك تە تۇركىنى ءتۇپ قازىعى وسى سىر بويى بولعاندىعىن ناقتىلاي تۇسەدى. قارى سايرام اتالعان قالا تۇرىك دۇنيەسىنىڭ رۋحاني تىرەگى بولعان تۇركىستان ەمەس پە دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. ويتكەنى، وعىز قاعان اڭىزىنىڭ تۇرىكتەر اراسىنا تاراعان نۇسقاسىندا وعىز قاعاننىڭ استاناسى «قىرىق قاقپالى قاراشىق» اتتى قالا ەكەندىگى ايتىلادى. تۇركىستاننىڭ «قىرىق قاقپالى قاراشىق» دەپ اتالۋى كونەدەن كەلە جاتقان اتاۋ ەكەندىگىن تاريحي دەرەكتەر دە ايعاقتايدى. مىسالى، موللا مۇحاممەتسادىق ساپابەكۇلىنىڭ «تۇركىستانداعى تاريحي زيارات» اتتى ەڭبەگىندە قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ «قىرىق قاقپالى قاراشىققا» كەلگەندىگى جازىلادى.  ال، ماحمۋد قاشعاري «قاراشۋق فارابتىڭ باسقا اتى» دەيدى. ورتاعاسىرلىق اراب دەرەكتەرىندە بۇل قالا «شاۆعار» دەگەن اتپەن بەلگىلى. م.قاشعاري سوزدىگىندەگى توپونيميكالىق دەرەكتەرمەن شۇعىلدانۋشى ماماندار «قاراشۋق» ءسوزىننىڭ «قاراتاۋ» دەگەن ماعىنا بەرەتىنىن ايتادى. ال، «شاۆگار» ءسوزىن قازىرگى قازاق تىلىنە اۋدارار بولساق، ول دا «قاراتاۋ» بولىپ اۋدارىلادى. ولاي بولسا، راشيد اد-دين «جىلناماسىنداعى» قارى سايرام كونە تۇركىستان بولىپ شىعادى.

قىتاي دەرەكتەرىندە «كانگيۋيدىڭ بەس كىشى حاندىعى» تۋرالى دەرەك بار. بۇل دەرەكتەر ءبىز جوعارىدا ۇسىنعان تۇجىرىمنىڭ دۇرىستىعىن ناقتىلاي تۇسەدى. وسى بەس كىشى حاندىقتىڭ ءبىرى – سۋسە دەپ اتالادى. سۋسە سىرداريا وزەنىنە ارىس وزەنىنىڭ قۇيار ساعاسىنان جاڭاقورعان جەرىنە دەيىنگى ارالىقتى قامتيدى. قىتاي دەرەكتەرىندە وسى يەلىكتەگى شى قالاسى تۋرالى مىناداي مالىمەتتەر بار: «شى، كەلەسى كيۋشا (گەيشۋانا) دۋمو وزەنىنىڭ وڭتۇستىگىندە  جاتىر. كىشى كانگيۋيگە  قاراستى كونە سۋحو قالاسىنىڭ جەرى ... وندا تەمىر قاقپا دەپ اتالاتىن تاۋ بار. بۇل جەر ەكى حاندىقتىڭ تۇيىسكەن جەرى. قالا التىن قۇلىپپەن جابۋلى. [قالادا] عيباداتحانا بار. وندا ءاربىر قۇرباندىق شالعان سايىن 1000 (مىڭ) قوي سويادى. جورىققا شىعار الدىندا [حالقى] وسىندا كەلىپ تىزە بۇگەدى. حاندىقتا بەس ءجۇز قالا بار». XX عاسىر باسىندا  وسى كانگيۋي ماسەلەسىمەن اينالىسقان ورىس زەرتتەۋشىسى گ.بروننيكوۆ شى قالاسى مەن سۋسە حاندىعىنىڭ ءبىر ەكەندىگىن جازعان بولاتىن. ول: «تومەندەگى تحان جازباسى سۋسە يەلىگىنىڭ  جاعدايىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سۋسە ۇلى حان اۋلەتى بيلەگەن داۋىردە كانگيۋيگە باعىنعان بولاتىن... بۇل يەلىك تحان ديناستياسى كەزىندە سۋحو، وردان كەيىن شى دەپ اتالدى»-دەيدى دە، ونداعى عيباداتحانانىڭ بار ەكەندىگىن، وعان كانگيۋي حالقىنىڭ كەلىپ قۇدايعا قۇلشىلىق ەتەتىنىن جازادى.

ەگەردە ءبىز ا.ن.بەرنشتامنىڭ كانگيۋيدىڭ بەس كىشى حاندىعىنىڭ ورنالاسۋى تۋرالى پىكىرىن دۇرىس دەپ قابىلدار بولساق، وندا سۋسە يەلىگى تۇركىستان ايماعىنا ساي كەلەدى. ال تۇركىستان ايماعىندا شى قالاسىنا تۇركىستاننان وزگە ساي كەلەتىن قالا جوق. ويتكەنى، ونىڭ مىناداي ەكى سەبەبى بار. ءبىرىنشىسى، «شى» ءسوزىنىڭ قازاقشا اۋدارماسى – «تاس». تۇركىستاننىڭ كونە اتاۋى قاراشۇق – قاراتاۋ ەكەنىن ءبىز جوعارىدا ايتىپ وتتىك. «تاس» پەن «تاۋ» اراسىنداعى ماعىنالىق بايلانىس بارلىعىن ەسكەرەر بولساق، وندا قىتاي دەرەكتەرىندەگى شى قالاسىنىڭ كونە قىرىق قاقپالى قاراشۇق قالاسى ەكەندىگىنە كۇمان قالمايدى.

ەكىنشىدەن، شى قالاسىندا عيباداتحانانىڭ بولۋى، وعان كانگيۋي حالقىنىڭ ءاربىر قۇرباندىق شالعان سايىن مىڭ قوي سويىپ، قۇباندىق شالۋى، اسكەرى جورىققا شىعار الدىندا مۇندا كەلىپ، تىزە بۇگۋى، ەكىنشى مەككە اتانۋى قوجا احمەت ياساۋي اتىمەن عانا بايلانىستى ەمەستىگىن، بۇل جەردىڭ كونە داۋىردەن كيەلى مەكەن بولعاندىعىن بىلدىرەدى. قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ءوزى دە بۇل جەردىڭ كيەلى مەكەن ەكەندىگىن سەزگەن سياقتى. ايتپەسە، سول داۋىردەگى ءىرى ساياسي جانە ەكونوميكالىق ورتالىقتار بولعان وتىرار، سايرام، تاراز سياقتى قالالارعا توقتاماي كونە قاراشۇق قالاسىنا كەلۋى كوپ نارسەنى اڭعارتادى.

سونىمەن بىرگە، ورىس زەرتتەۋشىسى ب.ي. ۆاينبەرگ «اۆەستاداعى» كونە تۇران جەرىندەگى بارلىق گەوگرافيالىق جەر-سۋ اتاۋلارىنا تالداۋ جاساي كەلە كانحاعا قاتىستى مىناداي وي ايتادى: «نە سوۆسەم پونياتەن ەپيتەت كانحي «پرەسۆياتايا»، تاك كاك ي «پراۆەدنىم» زوروستريسكيم وبلاستيام كانحا ي زەملي تۋرانتسەۆ ۆ تسەلوم نە وتنوسيليس. موجەت بىت زدەس سوحرانيلسيا كاكوي-تو وتگولوسوك پرەدستاۆلەني و كانحە كاك رەليگيوزنىي تسەنتر تۋرانتسەۆ، سۆيازاننىم يمەننو س كۋلتوم اردۆيسۋرى».

ال، ارحەولوگ ە.سماگۋلوۆ شاۆگار اتاۋىنىڭ سوعدى تىلىندەگى فورماسىندا جەتكەنىن، سوعدى تىلىندە دە «Sawgar» - «قاراتاۋ» اتالعانىن جانە كونە كانگ ساقتارىنىڭ /تۋرلاردىڭ/ كيەلى ورتالىعىمەن بايلانىستى ايتىلعانىن جازادى. بۇعان ءبىز جوعارىدا كەلتىرىلگەن كانگيۋيدىڭ رۋحاني ورتالىعى بولعان شى قالاسىنداعى عيباداتحانانى قوساتىن بولساق، وندا بۇل جەردىڭ كونەدەن كەلە جاتقان تۇركىنىڭ رۋحاني ورتالىعى بولعاندىعىنا كوزىمىز جەتەتىن بولادى. باسقاشا ايتقاندا، تۇركىستاننىڭ كيەلىلىك سيپاتى ويدان شىعارىلماعان، مىڭداعان جىلدار بويىنا قالىپتاسقان كونەدەن كەلە جاتقان ايرىقشا بەلگىسى ەكەندىگىن مويىنداۋعا تۋرا كەلەدى.

ولاي بولسا، تۇركىستانننىڭ ەكىنشى مەككە اتالۋى ويدان شىعارىلعان ەمەس، تاريحي نەگىزى بار تانىم رەتىندە قابىلداۋىمىزعا تۋرا كەلەدى. جانە قالانىڭ بۇلاي اتالۋىنا قوجا احمەت ياساۋي بابامىزدىڭ تىكەلەي ىقپالى بولعاندىعىن ايتقانىمىز دۇرىس. ويتكەنى، ياساۋي بابامىزدىڭ يسلام ءدىنىنىڭ يمانعا قاتىستى بەس پارىزىن الىپ، قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋ جولىن تولىعىمەن تۇركى داستۇرىنە-شاريعاتىنا بەرۋى بۇل قالانىڭ ەكىنشى مەككە اتالۋىنا سەبەپ بولعان دەپ ايتۋىمىزعا بولادى. ياساۋي جولى قالىپتاستىرعان ءدىني تانىمنىڭ قۇرامداس بولىگى بولىپ تابىلاتىن ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇردىڭ، باسقاشا ايتقاندا تۇركى قوعامىنىڭ رەتتەۋشى قۇرالى بولعان شاريعاتىڭ تۇركىستان جەرىندە قالىپتاسۋىنا بايلانىستى اتالعان دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. دەمەك، تۇركىستاننىڭ ەكىنشى مەككە اتالۋى تاريحي زاڭدىلىق ەكەندىگى مويىندالۋى كەرەك.

ەندىگى كەزەكتە تۇركىستان اتىنىڭ كيەلىلىك سياپتىنان ايىرلۋى ءبىر  بۇل ەمەستىگىن، ورتاعاسىرلاردا دا مۇنداي ۇدەرىستىڭ بولعاندىعىن، ول ۇدەرىستىڭ سوڭى قازاق حاندىعىن تاريح ساحناسىنان كەتىرۋمەن اياقتالعانىنا قىسقاشا توقتالىپ وتەلىك.

شىڭعىس حان شاپقىنشىلىعىنان كەيىن تۇركىلەر الەمگە ىقپالىن جۇرگىزە الاتىن ۇلى حالىق دەڭگەيىنە كوتەرىلگەنىن، ەۆرازيا كەڭىستىگىن مەكەندەگەن تۇركىلەردىڭ سول كەزەڭدەگى رۋحاني تەمىرقازىعى ياساۋي جولى بولعاندىعىن تاريحي زەرتتەۋلەر انىقتاپ كەلەدى. اسىرەسە، جوشى ۇلىسىندا ياساۋي جولىنىڭ مەملەكەتتىك يدەولوگياعا اينالۋى التىن وردا سياقتى ۇلى مەملەكەتتى دۇنيەگە كەلتىرىپ، الەمدەگى ەڭ وزىق  قوعامدى قالىپتاستىردى. ابسوليۋتتىك بيلىكتى حانعا دا، بيگە دە، قاراعا دا ەمەس، تەك زاڭعا بەرىپ، ادامزات تاريحىنداعى ادىلەتتى قوعامدى ورناتقان ياساۋي جولى وكىلدەرى – اۋليەلەر ەدى. ولار مەملەكەتتىڭ باسقارۋ جۇيەسىن قايتا قۇرىدى. مەملەكەتتىك جۇيە ءۇش الەۋمەتتىك توپتان تۇردى. ولار – «قارا-قوجا-تورە» دەپ اتالدى. قارا – مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قۇراعان حالىق; قوجا – سول حالىقتاردان تۇراتىن رۋ، تايپالاردىڭ رۋحاني، ءارى ساياسي جەتەكشىسى بولعان توپ; تورە – ساياسي بيلىككە يەلىك ەتۋشى شىڭعىس حان اۋلەتى وكىلدەرى. وسى ءۇش الەۋمەتتىك توپتىڭ ەكەۋىنىڭ كيەلىلىك سيپاتى بولدى. شىڭعىس حان اۋلەتى –جاراتۋشىنىڭ ءوزى تاڭداپ، ساياسي بيلىكتى بەرگەن كيەلى تۇلعا ۇرپاقتارى رەتىندە قابىلداندى. قوجالار اۋلەتى – كيەلى رۋحاني بيلىك يەسى، پايعامبار اۋلەتى وكىلدەرى رەتىندە تانىلدى. بۇل كادىمگى قازاقى ءۇيدىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىن قايتالايتىن ەدى. الايدا، بۇل جۇيەنىڭ ابسوليۋتتىك بيلىككە ۇمتىلعان جانىبەك حاننىڭ ياساۋي جولىن اراب داستۇرشىلدىگىمەن الماستىرۋى التىن وردا مەملەكەتىنىڭ كۇيرەۋىنە اكەلدى. ودان كەيىنگى كەزەڭدە ابسوليۋتتىك بيلىككە ۇمتىلعان حاندار اراب داستۇرشىلدىگى مەن پارسى مادەنيەتى نەگىزىندە قالىپتاسقان ناقشبانديا تاريقاتىن تۇركىلەر اراسىندا تاراتۋ ارقىلى تۇركى مەملەكەتتىلىگىنىڭ نەگىزى بولعان-رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردى ىدىراتۋدى، سول ارقىلى ابسوليۋتتىك بيلىككە جەتۋدى ماقسات ەتتى. ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ باستى نىساناسى رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردىڭ ۇيىتقىسى بولعان ياساۋي جولى وكىلدەرى-بيلەر بولدى. حان بيلىگىنە ارقا سۇيەگەن ناقشبانديلەر وكىلدەرى ياساۋي جولى وكىلدەرىن قالايدا ساياسي بيلىكتەن ىسىرۋ جولىنداعى بار ارەكەتتەرىن جاسادى. كەي جەرلەردە ياساۋي جولى وكىلدەرى مەكتەپتەرىن تولىعىمەن ۋ بەرىپ، قىرىپ سالعان كەزدەرى دە بولدى. ساياسي قۋعىن مەن قۋدالاۋدان قورىققان كەيبىر ياساۋي جولى وكىلدەرى ناقشبانديلەر جولىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى. ياساۋي جولىنىڭ اياسى بىرتىندەپ تارىلا باستادى. سونىمەن بىرگە، تۇركى مادەنيەتىنىڭ اياسى دا تارىلىپ، اراب-پارسى مادەنيەتىنە جول بەرۋگە ءماجبۇر بولدى. وزبەك ۇلىسىنىڭ ۇشكە ءبولىنۋى وسى وقيعالارمەن تىكەلەي بايلانىستى ەدى. وزگەنىڭ ءدىني-يدەولوگيالىق ىقپالىن قابىلداماي، ياساۋي جولىنا بەرىك، بيلەر سوڭىنا ەرگەن حالىق قازاق حاندىعىن دۇنيەگە كەلتىردى. العاشقى كەزەڭدە ياساۋي جولىنا بەرىك بولىپ، مەملەكەتتىڭ نىعايۋىنا ىقپال ەتكەن حاندار، قاسىم حاننان كەيىنگى كەزەڭدە تاريحتان ساباق الماي، قايتادان ابسوليۋتتىك بيلىككە ۇمتىلدى. ولار تاعى دا ابسوليۋتتىك بيلىككە جەتەمىز دەگەن ۇمىتپەن ناقشبانديا تاريقاتىنا جۇگىندى. ەسىم حاننىڭ ساياساتى قالايدا ناقشبانديا تاريقاتىن مەملەكەتتىك يدەولوگيا دارەجەسىنە كوتەرۋ بولدى. «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» اتتى قابىلدانعان زاڭى وسى جولدى زاڭداستىرۋ ەدى. الايدا، ول زاڭ تەك قالالى جەردە عانا كۇشىنە ەنىپ، دالادا كوشىپ، قونىپ جۇرگەن قالىڭ قازاقتى مويىنۇسىندىرا العان جوق. ەسىم حاننىڭ ءداستۇرىن تولىق قابىل ەتكەن تۇركىستان، شىمكەنت، تاراز، سوزاق سياقتى قالالاردىڭ حالقى پارسى مادەنيەتىنە بەت بۇرىپ، باسقا ەتنيكالىق بىرلىككە اينالدى.

تاۋكە حان تاققا وتىرعان سوڭ رۋحاني تۇتاستىعى ىدىراپ، ءارتۇرلى سوپىلىق تاريقاتتار سوڭىنا ەرگەن رۋ، تايپالاردىڭ اراسىنداعى اۋىز بىرلىكتى قايتادان قالپىنا كەلتىرۋگە ۇمتىلدى جانە ول «جەتى جارعى» زاڭىندا تولىق كورىنىس تاپتى. بۇل زاڭدا سىرتتاي قاراعاندا، قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋ جولدارى دا، نەكەلىك قاتىناس تا وزگەرگەن جوق. وزگەرگەن تەك ءدىني يدەولوگيا مەن سول ءدىني يدەولوگيانى جۇرگىزۋشى قوجالار اۋلەتى بولدى. باسقاشا ايتقاندا، ياساۋيا تاريقاتى مەملەكەتتىك ءدىن رەتىندەگى رولىنەن اجىراپ، ورنىن ناقشبانديا تاريقاتى وكىلدەرىنە بوساتۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇرىنعى بيلەر ينستيتۋتىنىڭ يەسى بولعان قوجالار رۋحاني بيلىكتەن شەتتەتىلىپ، قازاق حالقىنىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىنەن شىعارىلىپ تاستالدى. بۇرىن قۇقى حان اۋلەتىمەن تەڭ بولعان، حالىقتىڭ رۋحاني جەتەكشىسى، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني، مادەني تۇتاستىعىن قالىپتاستىرعان، مەملەكەتتەگى زاڭ بيلىگى مەن حاندى سايلاپ قويۋ قۇقىن قولىندا ۇستاعان بيلەر جاي حالىقتىڭ قاتارىنا قوسىلدى. بۇرىن ادەت جولى دا، ءدىن جولى دا ياساۋيا تاريقاتى وكىلدەرىنىڭ قولىندا بولعان بولسا، ەندى ءدىن ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ وكىلدەرىنىڭ قولىنا بەرىلىپ، ادەت جولى ءار رۋدىڭ، تايپانىڭ ءوز ىشىنەن شىققان، ادەت جولىن جەتىك مەڭگەرگەن تۇلعالارعا بەرىلدى. الايدا، ناقشبانديا تاريقاتى وكىلدەرى ياساۋيا تاريقاتى وكىلدەرى سياقتى حالىقپەن بىرگە كوشىپ-قونىپ جۇرگەن جوق. تەك جىلىنا ءبىر رەت كەلىپ، زەكەت جيناۋمەن شەكتەلدى. بۇل قازاقتىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ  بۇزىلماي ساقتالۋىنا ىقپالىن تيگىزدى. ناقشبانديا تاريقاتى وكىلدەرىنىڭ قاتارىنا  تۇركىلىك مادەنيەتتەن باس تارتىپ، پارسىلىق مادەنيەتتى قابىلداعان بۇرىنعى ياساۋيا تاريقاتىنىڭ وكىلدەرى دە قوسىلدى. ول قوجا اۋلەتتەرى «ازيزان» قوجالار نەمەسە قىسقارتىپ «ازلەر»، «ازدەر» دەپ تە اتايدى. ولاردىڭ قاتارىنا قازىرگى كۇنى تۇركىستان، سايرام سياقتى قالالارداعى وزبەكتەنگەن، بىراق ءوز شەجىرەلەرىن قوجا احمەت ياساۋيمەن بايلانىستىراتىن قوجالاردى جاتقىزۋعا بولادى. بۇلار ءوز قولدارىنداعى ۋاقفتىق مۇلىكتەردى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن سونداي جولعا بارعانىن بايقاۋعا بولادى. ال ءوز جولىنان باس تارتپاي، ياساۋي جولىنا ادال بولعان قوجا اۋلەتتەرى قازاق حالقى قۇرامىنان مۇلدە شىعارىلىپ تاستالدى نەمەسە وزدەرى كەزىندە ءپىر بولعان رۋلاردىڭ قۇرامىنا ءسىڭىپ كەتتى. قازىرگى كۇنى قازاق شەجىرەلەرىن تالداپ كورسەڭىز، ولاردىڭ اراسىنان بۇرىن ياساۋيا تاريقاتىنىڭ وكىلدەرى بولعان قوجالاردىڭ بار ەكەندىگىنە كوز جەتكىزۋگە بولادى.

«جەتى جارعىنىڭ» قابىلدانۋىمەن قوجا اۋلەتتەرىن بيلىك جۇيەسىنەن شەتتەتىپ قويۋمەن شەكتەلگەن جوق. قازاق حاندىعىنىڭ مەملەكەتتىك جۇيەسىندە «ۇلى حان» جانە «كىشى حاندار» مەن جەكە «اتالىق»  ينستيتۋتى پايدا بولعانىن كورەمىز. «اتالىقتار» قىزمەتى قازاق حاندىعىندا قاسىم حان زامانىنان باستالعانىمەن رەسمي تۇردە ول «جەتى جارعى» قابىلدانعان سوڭ جەكە مەملەكەتتىك ينستيتۋت رەتىندە قالىپتاستى جانە بۇل ينستيتۋت قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنا نەگىزگى ۇيتقى بولعان ارعىن تايپاسىنىڭ «التاي ارعىن» اتاسىنا بۇيىردى. اتالىق – ورتاعاسىرلاردا حان ۇلدارىنىڭ تاربيەشىسى قىزمەتىن اتقارسا، «جەتى جارعىدان» سوڭ بۇرىنعى بەكلەربەگى-توبە بي قۇزىرىنداعى قىزمەت تۇرلەرى اتالىقتىڭ قولىنا ءوتتى. تاۋكە حان جانىندا رەسمي تۇردە اتالىق قىزمەتىن اتقارعان ارىستان اتالىق ۇلى بارقى اتالىق بولدى. ول تۋرالى ورىس دەرەكتەرىندە مىناداي جولدار بار: «ي تياۆكي حانوۆ لۋتچەي چەلوۆەك اتالىك باركۋ باتىر ستال ەگو تاۋشكۋ بارنيت زا تو، چتو ون تاكيە نەپريستوينىە سلوۆا گوۆوريت.[1]» وسى مىسالدىڭ ءوزى بارقى اتالىقتىڭ تاۋكە حان ورداسىندا سالماعى بار تۇلعا بولعاندىعىن كورسەتەدى.

بارقى اتالىق تاۋكە حاننىڭ باس ءۋازىرى قىزمەتىن اتقارعانعا ۇقسايدى. ودان تومەنگى اتالىق قىزمەتىندەگى تۇلعالار مەملەكەتتىك جۇيەدەگى ءارتۇرلى قىزمەتتەردى اتقارعانىن كورۋگە بولادى. سولاردىڭ ءبىرى – ەلشىلىك قىزمەتى. ەلشىلىك قىزمەتىندە اتالىقتار مەن ولاردىڭ ۇلدارى بولعانىن تاريحي قۇجاتتار ايعاقتايدى. مىسالى، تاۋكە حاننىڭ پەتر-ءى پاتشاعا جازعان حاتىندا مىناداي جولدار بار: «ي نىنە ك تۆوەمۋ پرەسۆەتلومۋ ۆەليچەستۆۋ سۆوگو نادەجنوگو حولوپا تايكۋمىر باتىريا كۋلتاباي اتالىكوۆا سىنا پوسىلال، پروشەنيە ناشە وت ۆاس پوجالوۆالي، چتوبى زا تاكيح حۋدىح ۆوروۆسكيح ليۋدەي زا دەلو ي رەچي يح ليحا نە سدەلايتە، مۋرزا كەلدەيا وتپۋستيتە...[2]».

ەلشىلىك قىزمەتىندە بارقى اتالىقتىڭ تۋىسى تانتاي باتىردىڭ دا بولعانىن تاريحي قۇجاتتار دالەلدەيدى. مىسالى، قايىپ حان 1718 جىلى پەتر پاتشاعا جازعان حاتىندا مىناداي جولدار بار: «ا پوسلال يا وت سەبيا ك ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ ستاريننوگو سۆوەگو سلۋگۋ ي اتالىكا ارسلان باتىرا، لۋتچەگو چەلوۆەكا، سىنا ەگو تانتاي-باتىرا بولشيم پوسلاننيكوم[3].»  بۇل دەرەكتەر بيلەر ينستيتۋتىنىڭ حان بيلىگىنەن ءبىرشاما الشاقتاتىلعانىن كورسەتەدى. بۇرىن حاننىڭ بارلىق قىزمەتىن قاداعالاۋ بيلەر قولىندا بولسا، ەندى بيلىك حان مەن حان ءۋازىرى قىزمەتىندەگى اتالىقتار قولىنا كوشكەنىن كورەمىز. تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسى» قازاق حاندىعىنىڭ مەملەكەتتىك جۇيەسىن تولىعىمەن وزگەرىسكە ءتۇسىردى. مەملەكەت بيلىگى تۇركىلىك بيلەۋ جۇيەسىنەن بىرتىندەپ، مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ پارسىلىق جۇيەسىنە ويىسا باستاعانىن، حاننىڭ ءوز قولىنا بار بيلىكتى توپتاستىرماق بولعان ارەكەتىن كورۋگە بولادى.

تاۋكە حاننىڭ بۇل رەفورماسى ارقىلى رۋحاني بيلىكتىڭ كيەلىگىنە (سوكرالنوست دۋحوۆنوي ۆلاستي) اۋىر سوققى بەرىلدى. بۇرىن حالىق ەرەكشە رۋحاني، كيەلى كۇشكە يە، جاراتۋشىنىڭ ەركىمەن حالىققا باسشىلىققا كەلگەن اۋليەلەر ۇرپاقتارىنىڭ سوڭىنا ەرگەن بولسا، ەندى وزدەرى سياقتى  ءجاي كىسىلەردەن سايلانعان بيگە مويىنۇسىنۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇرىن  رۋ، تايپالارعا رۋحاني جەتەكشى-بي بولاتىن كىسىلەر، وسى قوجا اۋلەتتەرىنىڭ وكىلدەرى ءبىر بەلگىلى ورتالىقتاردا تاربيەلەنىپ، حالىق اراسىنا ءىلىمى جەتىلگەن كەزدە جىبەرىلەتىن. وسىعان بايلانىستى قازاق اراسىندا ساقتالعان «قوجادا باۋىر جوق» دەگەن اتالى ءسوز بار. بۇل ءبىر جاعىنان ادىلدىك پرينتسيپتەرىنىڭ بۇزىلماۋىنىڭ كەپىلى بولسا، ەكىنشى جاعىنان ەنشىسى بولىنبەگەن قازاقتىڭ رۋحاني، مادەني تۇتاستىعى  مىزعىماستىعىنىڭ كەپىلى بولدى; ۇشىنشىدەن، مەملەكەتتىك سانانى حالىق ساناسىنان وشىرمەۋدىڭ كەپىلى بولدى. ءار رۋ، تايپانىڭ  «قازاق» دەگەن ءبۇتىننىڭ بولشەگى ەكەندىگىن ولار رۋحاني بىرلىك ارقىلى حالىققا سەزىندىرە ءبىلدى. سول سەبەپتى، نەكەلىك قاتىناستاعى جەتى اتا جولى قاتاڭ باقىلاۋعا الىندى. بۇل جولدى بۇزعان جەكە ادامدار ءولىم جازاسىنا كەسىلسە، رۋىمەن، تايپاسىمەن بۇزعانداردى ءجۇزدىڭ قۇرامىنان شىعارتىپ، «سارت» اتاندىردى.

ال، وزدەرى سول رۋ، تايپانىڭ مۇشەسى بولىپ تابىلاتىن بيدەن بيگە قويىلاتىن ادالدىق پەن تازالىقتى تالاپ ەتۋ قيىن. ويتكەنى، ول ءاربىر رۋ ءبيىنىڭ، تايپا ءبيىنىڭ تۋىسى بار، باۋىرى بار. ءاربىر بي ء«وزىمنىڭ شىققان تاۋىم بيىك بولسىن» دەگەن پرينتسيپپەن دە ءوز پايداسىنا بۇرادى. ونىڭ ۇستىنە «قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن» دەگەن پرينتسيپ جانە بار. وسىلاردىڭ ءبارى قازاق قوعامىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىنا ۇلكەن نۇسقان كەلتىردى.

تاۋكە حاننىڭ بيلەردى وزىمنەن الشاقتاتسا، بيلىك جۇيەسىنەن ىسىرسا، ءوزىم ابسوليۋتتىك بيلىككە يە بولامىن دەگەن جوسپارى ىسكە اسپادى. كەرىسىنشە، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن ۇستاپ تۇرعان رۋحاني جەلى كۇشپەن ۇزىلگەن سوڭ، رۋحاني بيلىكتىڭ كيەلىلىك سيپاتى عانا ەمەس، ساياسي بيلىكتىڭ دە كيەلىلىك سيپاتى جوعالا باستادى.

تاۋكە حان قايتىس بولعاننان كەيىن-اق قازاق حاندىعىنىڭ  كوبەسى سوگىلە باستادى. ونىڭ تاعىنا وتىرعان قايىپ حان 1718  جىلى ىشكى قاقتىعىستار كەزىندە قازا تابادى. 1723 جىلى جوڭعار شاپقىنشىلىعى باستالعاندا تۇركىستان تاعىنا پولات وتىرعانىمەن قازاق حاندىعىن ءبىرتۇتاس مەملەكەت دەپ ايتۋ قيىن بولاتىن. ياساۋي جولىنىڭ بيلىك جۇيەسىنەن شەتتەتىلۋى، شىڭعىس حان ۇرپاقتارىنىڭ بارىنە تاققا وتىرۋعا دەگەن ءۇمىتىن وياتتى. بۇرىن بيلەردەن اسا الماعان تورەلەر اراسىندا ءوزارا تاق ءۇشىن كۇرەس باستالدى. تورەلەردىڭ ىشكى ارازدىعى،  ياساۋي جولىمەن بىرگە حان بيلىگىنىڭ كيەلىلىگى تۋرالى ۇعىمنىڭ قازاق ساناسىنان شايىلۋى شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ تاققا وتىرۋىنا قارسى توپتاردىڭ شىعۋىنا ىقپال ەتتى.. مىسالى، وعان قوجابەرگەن جىراۋدىڭ «ەلىم-اي» جىرىنداعى مىنا جولدار دالەل بولا الادى:

                     وتكەن جىل ايتەكە بي دۇنيەدەن ءوتتى،

                     كەلگەندە ەلۋ التى جاسقا اجال جەتتى;

                     «باعىنۋ ءبىر كوسەمگە دۇرىس قوي!»-دەپ

                     بولارىن وسى اپاتتىڭ بولجاپ كەتتى;

                     تورەدەن ايتەكە بي بەزىن دەدى،

                     قازاقتى باتىر، كوسەم باسقارماسا،

                     بىت-شىت قىلار جاۋ قالماق، سەزىن دەدى;

                     حان-سۇلتان، تورە كۇنى وتكەن دەدى،

                     ولاردان اقىل-ايلا كەتكەن دەدى;

                     قازاعىم، ءوزىڭدى-ءوزىڭ تۇتاس ەل قىل،

                     باسقارار ەندى ۋاقىت جەتكەن دەدى.[4]

بۇل جولدار حان بيلىگىنىڭ كيەلىلىگى تۋرالى ۇعىمنىڭ ءوز ءمانىن جوعالتقانىن اڭعارتادى جانە ول ناقشبانديا تاريقاتىن وزگەلەرگە قاراعاندا بۇحارا، سامارقاندپەن شەكتەس رۋ، تايپالاردا تۇركىلىك مەملەكەتتىك جۇيە تۋرالى ۇعىمنىڭ تولىعىمەن ءمانىن جوعالتقانىن كورسەتەدى.

بۇل ۇدەرىستەرمەن قوسا تۇركىستاننىڭ كيەلى مەكەن رەتىندەگى،  ءرولىنىڭ تومەندەگەنىن، كيەلى قاسيەتتى بولىپ ەسەپتەلىپ كەلگەن تۇركىستاننىڭ ورنىنا بۇحارا قالاسىنىڭ رۋحاني ورتالىق رەتىندە ماڭىزىنىڭ ارتقانىن كورۋىمىزگە بولادى. ناقشبانديا تاريقاتىنىڭ ىقپالىنا تولىعىمەن تۇسكەن رۋ، تايپالار تۇركى مادەنيەتى شەڭبەرىنەن شىعىپ، اراب-پارسى مادەنيەتىنە قاراي ويىستى. اسىرەسە، بۇل ۇدەرىس وتىرىقشى ايماقتاردا قارقىندى دامىدى. قازاق حالقىنىڭ ءوز ىشىندە ەتنيكالىق جىكتەلۋ ۇدەرىستەرى ءجۇردى. ءبىز جوعارىدا اتاپ وتكەن تۇركىستان، شىمكەنت، تاراز، سوزاق قالالارىندا وزبەك وسى ۇدەرىستەردىڭ تىكەلەي ىقپالىمەن قالىپتاستى. قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنىنىڭ وزەگى بولعان ياساۋي جولىنان شەگىنگەن ءار قادام تۇركىنىڭ رۋحاني، مادەني بولمىسىنان شەگىنۋ بولاتىن. ۇزاق عاسىرلارعا سوزىلعان بۇل رۋحاني ەكسپانسيادا حالىقتىڭ ءدىني تانىمىندا يسلامنىڭ نەگىزگى بەس پارىزى قالعانىمەن، قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋدە قولدانىلىپ كەلگەن كونە تۇركىدەن كەلە جاتقان ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەردىڭ اياۋسىز سوققىعا ۇشىراپ، ولاردى حالىق ساناسىنان ىعىستىرۋ ءۇشىن قانشاما قۇيتىرقى ارەكەتتەر جاسالعانىن كورۋىمىزگە بولادى. شاريعات ورنىنا قولدانىلىپ كەلگەن تۇركى ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەرىنىڭ ورنىن اراب ءداستۇرى باستى. نەكەلىك قاتىناستار وزگەردى. نەكەلىك قاتىناستاردىڭ وزگەرۋى رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەردىڭ ىدىراۋىنا اكەلدى. ول ءوز كەزەگىندە تۇركى مەملەكەتتىگىنىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىنىڭ وزگەرۋىنە، قازاق حاندىعىنىڭ كۇيرەۋىنە اكەلدى. وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ بۇل قاسىرەتتى تاريحتان حابارىمىز جوق. بۇگىنگى كۇنى قازاق حالقى ءوز تاۋەلسىزدىگىن الىپ، مەملەكەتتىگىن قايتا نىعايتپاق بولعان كەزەڭدە تاعى دا اراب داستۇرشىلدىگى حالىقتىڭ رۋحاني، مادەني بولمىسىنا اياۋسىز سوققى بەرۋدە. ەگەردە ءبىز حالقىمىزدىڭ باسىنان وتكەرگەن قاسىرەتتى تاريحىنان ساباق الىپ، ەسىمىزدى جيىپ، قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىنى مەن ءدىني تانىمىن قالپىنا كەلتىرمەيتىن بولساق، وندا ىرگەسى بەكىپ، رۋحاني دەربەستىگىن ءالى قالىپتاستىرىپ ۇلگەرمەگەن جاس مەملەكەتىمىزدى تاريحتان كەتىرەرىمىز انىق.

قورىتا ايتقاندا، ءبىز سوڭعى ايلاردا جاريالاعان ماقالالارىمىزدا قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنىنىڭ قالىپتاسۋ جولى مەن ول جولدىڭ وزگە حالىقتاردىڭ دىندەرىنەن ەرەكشەلىكتەرى مەن سول ەرەكشەلىكتەردىڭ شىعۋ نەگىزدەرىنە تالداۋ جاسادىق. ابۋ حانيفا نۇعمان بين ءسابيتتىڭ ءدىن مەن شاريعات تۋرالى، يمام ءماتۋريديدىڭ اللانىڭ حيكمەتتەرىن تانىتۋ ارقىلى قالىپتاستىرعان سەنىم نەگىزدەرىنە، ولاردىڭ ۇستانىمدارىن تۇركى ءدىني تانىمىمەن ساباقتاستىرا وتىرىپ، تۇركىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنىنىڭ نەگىزىن قالاعان  قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ەڭبەكتەرىن قىسقاشا تالداپ، كورسەتۋگە تىرىستىق. بۇل جولدىڭ تۇركىلەر ءۇشىن ەڭ دۇرىس جول بولعاندىعىن تۇركىلەردىڭ باسىنان وتكەرگەن تاريحي ۇدەرىستەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، ياساۋي جولىنىڭ  كيەلىلىك سيپاتىن كورسەتتىك. بۇل جولدان شەگىنگەن ءاربىر قادامنىڭ تۇركى بالاسى ءۇشىن قاسىرەتتى بولعاندىعىنا  تاريحي دەرەكتەر نەگىزىندە كوز جەتكىزدىك. بۇل جەردە ءبىز قازاق حالقىنىڭ بارلىق ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرىنە توقتالا العانىمىز جوق. قايسى سالت-ءداستۇردىڭ وزگەرۋى حالىقتى رۋحاني وزەگىنەن ايىرىپ وتىردى؟ وسى ماسەلەلەرگە عانا توقتالىپ، ول داستۇلەردىڭ قازاق حالقىنىڭ ءدىني تانىمىمەن ساباقتاستىعىن اشىپ كورسەتۋدى ماقسات ەتتىك. جانە ولاردى تاريحي ۇدەرىستەرمەن ساباقتاستىقتا قاراستىرىپ، قايسى ءدىني ۇدەرىستىڭ قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسىنە كەرى ىقپال ەتتى. وسى ماسەلەلەرگە باسا نازار اۋداردىق. ءبىزدىڭ بۇل ەڭبەگىمىز سىزدەرگە، وقىرمانعا قانشالىقتى تۇسىنىكتى بولاتىنىنا كوزىم جەتە بەرمەيدى. الايدا، قازاق دەگەن حالىقتىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋىنا از دا بولساق سەپتىگى تيەر دەگەن ۇمىتتەمىن.

زىكىريا جانداربەك 

Abai.kz