Қазақ халқы ұстанатын Ислам діні  «ДӘСТҮРЛІ ДІН» деп аталады.  

Біз бұл ұғымды толық түсіну үшін сөздік қорымыздағы ең көп қолданылатын «Салт-дәстүр» деп қосақталып айтылатын сөз тіркестерінің  мәні мен мағынасын бағамдауға тиіспіз. 

Салт – Ата салты. Басы Атаны сыйлаудан басталып, арты әкені, ағаны және әрбір қазақ баласы өзінен үлкендердің бәрін сыйлаумен жалғасады. Мен қазақпын деген жанға бұл қағида өзгермейді. Соған сәйкес Ат, Ұт, Құт, Ұлт, Бұлт, Құрт, Жұрт, Тұт, Жұт, Тоғыз, Тоқсан т.т., яғни  «Т» форманты жалғанған атаулардың бәрі осындай, ешқашан мағынасы өзгермейтін, толып-толысқанды білдіретін ұғымдар. Мысалы, ұлт (ұл - Адам Ата мен Ауа Ананың ұлдары) өсіп-өніп, көбейіп ұлтқа айналып тұр), жұт (Жу елінің малынан ештеңе қалмаған), сүт (судың ағарған ең сапалы түрі), сырт (іште ешкім қалмаған), жылт (көрінді де жоқ болды) т. т. болып кете береді. Осыған сәйкес қазақта бұлардан да басқа қазақ - қазақ болғалы өзгермей келе жатқан салттар бар. Олар: 

Құйрық бауыр (салт). «Құйрық бауыр жедің бе, құда болдым дедің бе» (мәтел). Бұл құдалық дәстүр рәсімі болғанмен ұлт салт дәстүрінде орны бөлек жай. Екі жақ келісіп құда болған жағдайда оларға «құйрық бауыр» арнаулы сый әкеледі. Әкелуші әйел «бауырдай жақын, құйрықтай тәтті болыңдар» деп тілек білдіреді. Одан барлық құдалар ауыз тиеді. Құйрық бауыр қазақ дәстүрінде құда болудың заңды белгісі құжат болып бекітілген. 

Шаңырақ көтеру (салт). Жас отаудың алғаш рет шаңырағын көтеру қазақ үшін өте қызықты, ерекше маңызды сәт. Мұны қазақ салт дәстүрін жетік білетін белгілі этнограф жазушы Ахмет Жүнісұлы былай деп жазған: «.... қазақта отаудың шаңырағын албаты адам көтермейді. Бұған баласы көп, кәрі күйеу керек. Оны қос атпен болса да алғызады. Ыңғайлы жер болып, отау өте үлкен болса кәрі күйеу шаңырақты аттың үстінде тұрып көтереді. Бұл еңбегіне ол не ат мінеді, не түйе жетектейді. Бұған малды отауды көтерткен жақ береді. (А.Жүнісов «фәниден бақиға дейін»). Әдетте киіз үйдің шаңырағын ер адамдар көтереді. Ал, жас отаудың шаңырағын кәрі күйеуге көтертуде үлкен мән, ырым бар. Өйткені «жасы үлкен күйеу» қашанда елге сыйлы және тілектес адам. Және күйеу қартайған сайын жұртына қадыры, сыйы арта түседі. Қазақ елі осы жолдан әлі айрылған жоқ. Кәрі күйеу келсе, ауылдың үлкен кішісі, еркек әйелі онымен бір қағыспай, қажаспай қалмайды. Оның шаңырақ көтеруінде де осындай терең сыйластық бар. 

Сыңсу (салт). «Халқымызда тұрмыс салт жырларының ең көп тарағандарының бірі сыңсу». Ұзатылған қыз өз босағасынан аттанар алдында ағайын туғандарын аралайды. Былайша айтқанда қоштасады (Бірақ бұл дәстүрлі қоштасу емес). Жеңгесін ертіп ағайындарын аралап жүрген қыз жәй жүрмейді. Ол өзінің балалық дәуренінің, оң жақта бұлғақтап өскен бақытты күндерінің өткендігін, аяулы ата анасының, туысқандарының өзін мәпелеп өсірудегі еңбегін өлеңмен айта жүріп өксиді. Ондай өлең жырды сыңсу дейді. 

Қоштасу (салт). Ұзатылатын қыз өз үйінен аттанар алдында өзінің ата анасымен, аға інісімен, сіңлісі, жақын жуықтарымен қоштасу жырын айтады.  

«Қыз ұзату» (салт, той). «Ұлын ұяға, қызын қияға қондыру» ата ананың тілегі әрі парызы. Соның ішінде қыз ұзату үлкен той, думан әрі қызық. Бұл күні ата ана қуанады, әрі жылайды. Қуанатыны қыз өсірді және оны құтты жеріне қондыруы, жылайтыны әрине қимастық көңілі. 

Сәукеле кигізу (салт). Сәукеле келіншек киімі. «Қара мақпал сәукеле, шашың басар жар жар ау» (жар жар). 

Отау көтеру (салт). «Көтерілген отауың құтты болып, ұзақ жасап ішінде сүйсін жарың» (Қыз Жібек). Жас отау әке үйінің оң жағына тігіледі. 

Жасау (салт). «Көрсін деп жиылған жұрт тамашасын, жасауын таудай қылып үйгізді енді»! (Наурызбай Қаншайым). Ұзатылған қызға берілетін дүние мүлік «жасау» деп аталады. Халық қыздың жасауына аса зор көңіл бөліп, «жасауды алты жастан жинасаң асады, жеті жастан жинасаң жетеді!» деген. Небір сәнді бұйым, сәукеле, кілем, текемет, ыдыс аяқ, төсек орын, киім кешек, әсем әшекейлі тағымдар қыздарға берілетін болған. Ауқатты адамдар ақ отау тігіп ұзатқан. Жасауды қыздың еншісі десе де болады. 

Келін түсіру (салт). Біздің халқымыз үшін де дүниедегі қызық пен қуаныштың ең бастысы осы келін түсіру. Бұған бүкіл ауыл болып атсалысады, бірге қуанады, бірге тойлайды, намысы бір қазақта «тойдың болғанынан боладысы қызық» деген бар. Ал келін түсірудің өзі де, «боладысы» да қызық.  

Қазақ салты бойынша келінді ауылға көлікпен әкелмейді. Бір қырдың астына жеңгесімен бірге түсіріп кетеді. Ауылдың қыз келіншектері жас келіннің алдынан шығып, ешкімге көрсетпей шымылдық ішіне кіргізіп әкеледі. Ақ босағаны оң аяқпен аттайды. Шашу шашылады. Құтты болсын айтылады. Келінді шешесі, жеңгесі, сіңлілері ертіп әкеледі. Қуаныш, ырду, дырду, ойын сауық басталады. Шымылдық жиналған сәтте салтанатпен «Беташар» басталады. 

Қазақта бұлардан да басқа өзін қазақпын деп айту үшін сақталуға тиісті, мағынасы ешқашан өзгермейтін Ата салттар көп. Біз оның бәрін қайталап жатпаймыз. Бізге салт деген сөздің мағынасын толықтай түсіну үшін осы келтірілген  деректер (тоғыз) жеткілікті болса керек. 

Тарихаттың (сопылық ілімнің) ежелгі қағидасына салып САЛТ деген сөздің өзін сөйлете кетер болсам, Ал, Сал, Алт, Салт болып шығады.  

Ал – Алғы, Алдыңғы, Алғашқы алты ел (Алты Алаш), яғни Алаш (Алан) жұрты, соңғы атауы Алшын. 

Сал – Сали, Сақи яғни Сақтар. Қазақтың кез-келген сөзінің алдына жалғанған «С» дыбысы тек қана осыны білдіреді. Мысалы, адамның ең жоғарғы көңіл-күйінің  деңгейі  (Салы суға кету),  Садақ (Сақ Ата), Санақ (Сақ Ана), Сабақ (Сақ апа),  Сақал (Салдың ағасы), Сенек (Сақ ене) т.т. болып «авторлық құқық» сақталып кете береді. 

Алт – Алты, бұл Балықшы (Шыбынтай, Қыпшақ) атамыздың лақап аты. Адай атаның Шежіре дерегі бойынша Алты ата елді  құрайды, яғни бүкіл әлем елдерінің ауыздарынан тастамайтын  Алты Алаш ұғымының шыққан тегі осы. Балықшылардың атасы Алта атамыздың  моласы да, атамыздың атындағы алқапта Маңғыстау ауданының орталағы Шетпе кентіне жақын жерде, Алталы (Алта елі) деп аталады. Тіпті сонау Қырымдағы Ялта да осы атамыздың аты. Сөз реті келгесін айта кетейін, Балтаның да, Балғаның да, Қазақтың бес қаруының бірі Айбалтаның да авторы осы аталарымыз. Алғашқы қала салғандар да осылар. Шығыс халқының күні кешеге дейінгі қаланы «Балық» деп атағандарының сыры осы. Балқаш (көл), Балқан (таулар), Балтық (теңіз), Баласағұн (қала)  – біріккен сөз. Толық мағынасы Балықшы Сақ Ғұн. 

т.т. балықшылардың лақап аттары, яғни олар осы атаулардың бәрінің авторы деген сөз. Бүкіл даланы қаптата салған бал-бал тастарда солардан қалды. 

Адам ата шежіресінде Адай-Келімберді-Балықшы (Баласағұн). Бәрінің «Ал», «Бал» деген бір түбірден болатыны тек қана осыны білдіреді. Сөз түбірі (Өз түбі, Сөздің атасы) ешқашан  жаңылыспайды. 

Ал «Т» дыбысымен аяқталған сөз мағыналарының ешқашан өзгермейтінін жоғарыда айттық. «Т» дыбысы тоғыз санын иемденген Тобыштардың лақап аты. Ұлы Жаратушы – Алланың тоқсан тоғыз есімі бар делінетінінің де сыры осы. 

Сонда Ата Салты дегеніміздің толықтай мағынасы: Адам Атадан басталып, алтыншы ата Балықшылармен пісіп, туыстығы бөлінбеген жетінші ата Бұзау - Жеменейлермен  жетіліп, сегіз санын иемденген семиттер Жеменейден ажырап, олардың басын қайта қосқан Тобыштармен толысып, соңғы нүктесі қойылған Аталарымыздың салтқа айналған дәстүрі болып шығады.  

Бұл бүгінгі тілмен айтқанда Ата заң (Конституция) деп аталады. Бүгінгі Ата заңымыздың негізінде, тек қана біздің емес бүкіл әлем елдері заңдарының негізінде қазақтың Ата заңы (салты) жатыр. Айырмасы қазақтың Ата салты 70 000 жылдан бері өзгермей келе жатса, бүгінгі заңдар билеуші топтың ыңғайына қарай күніне «мың» құбылады. 

Ал дәстүрге келсек, Оған мына ұғымдар толықтай куәлік ете алады:  Той малы (дәстүр), «Жүз жылқы той малына кетіпті» (М.Ж.Көпеев); «Қалың мал» (дәстүр),  құдалардың дәулетіне байланысты болады;  «Қынаменде» (дәстүр), «Қынаменде, жар жар мен беташар бар, өлеңсіз солар қызық бола ма гүл?» (Абай);  Итаяққа салу (дәстүр). Жас келіншек бір ауылға қыдырып барғанда, не есік көруге шақырғанда әйелдер не үлкен әжелер оған «итаяғына сал», - деп сақина, күміс, жүзік сияқты заттар береді. «Итаяғына салу» деген келіншек босанып баланы шаранасынан жуатын суға яғни «шілде суына» әлгіндей күміс жүзік, күміс сақина, күміс түйме сияқты заттарды ыдысқа салып жіберіп, нәрестені жуады. Жуып болғаннан кейін әлгі заттарды сол жердегі әйелдер ырым қылып бөлісіп алып, мәз мейрам болып тарасады.  

Әлі есімде бала кезімізде біздің үйдің бесігінде күміс қоңырау сылдырлап тұрушы еді, анамыз бәріміздің киімдерімізге күмістен ілгек, теңге т.б. әшекейлер тағып қоюшы еді. Өзініңде барлық әшекейлері күмістен болатын.  

Ежелгі қазақтар қолында, киімінде күміс әшекейлері жоқ әйелдерді қазан-ошаққа жолатпаған. Кей өңірлерде онсыз пісірілген асты арамға санаған. Бұл дәстүр көрші түрікпен елінде күні бүгінде де қолданыста бар. 

Күміс демекші, сонау ерте замандарда қазақ қолы мен қалмақ қолы соғысып жатқан кезеңде, сол жерде бір жұқпалы ауру пайда болып қалмақ қолы сол кеселден баудай қырылыпты. Ал қазақ сарбаздарының еш қайсысына бұл кесел дарымаған. Кейін зерттеушілер бұның басты себебі, қазақтың қару-жарағы мен ат-әбзелдерінде күмістің мол болуынан деп тұжырым жасаған. Дана халқымыз күмістің көптеген жұқпалы кеселдерге қарсы тұратын қасиеті барын ежелден-ақ бағамдаған.   

Тура осындай бір дерек араб аңыздарында да бар. Бірде араб сарбаздары астан жаппай уланып, бұл аурудан тек қана олардың басшылары аман қалыпты. Кейін зерттеу жүргізгенде әскер басшыларының асты күміс қасықпен ішетіндері анықталған.  

Күміс бактерицидтік және антисептикалық қасиетке ие. Әрі қабынуға да қарсы әрекет ете алады. Бір сөзбен айтсақ, табиғи бактерицидтік металл бактерияның  650 түріне қарсылық білдіре алады екен. Күмістің емдік қасиеті бүгінгі медицинада да толықтай дәлелденген. Қазақ емшілері өте ерте заманда-ақ күмістің қасиетін ерекше бағалаған. Күміс сумен әрекеттескенде иондалып, оның құрамында ұзақ сақталады. Сондықтан, күміс қосылған су ағзадағы көптеген зиянды микроағзаларды жояды. Адам ағзасының тұмау және жұқпалы ауруларға төтеп бере алмауының себебі иммундік жүйедегі күмістің азаюынан болады. Күміс тек қана ауру тудыратын элементтерді жойып қоймай, ағзадан зиянды токсиндер мен микробтарды шығарады. Тіпті, ағзада аз ғана күміс жетіспеушілігі байқалған жағдайда, адамның жұмыс істеу қабілеті төмендеп, қорғаныш қасиеті азайып, тез шаршау пайда болады.  

Қазақта алтын мен күміс қатар жүреді. Себебі, алтын күмістің бактерицидтік қасиетін арттырады. Ағзадағы иммунды қалыпты етеді. Көне Греция мен Римде алтынды (пластинкаларын) ауызға салып, тамақ ауруларын емдеген екен. Сондай-ақ, қазіргі медицинада да алтын қоспалары кеңінен қолданылады. 

Тарих тағлымы: Бұл дәстүрдің жалғасуы ұрпағымыздың әр түрлі жұқпалы аурулардан аман болуының кепілі болмақ. 

Үй көрсету (дәстүр). Жаңа түскен келінді туыс туған, көрші көлем, ілік жекжаттар «үй көрсетуге» (шығыс жақ «отқа шақыру» дейді» яғни есік ашарға шақырады. Мұның мағынасы келін отбасымен танысып, үйге келіп жүрсін деген сөз. Бұл үйге келін құр қол бармайды, кәде жорасымен барады. Мұны «ілу» дейді. Бұл мәселені шақырған үйдің дәрежесіне (үлкен, кіші деген мағынада) келіннің енесі шешуі керек. Мұнымен бірге келінді шақырған үйлер келіннің мінез құлқын, жүріс тұрысын яғни әдеп, тәртібін байқап сынап отыратыны да бар. Мұны болашақ келіндер ескере жүруі керек. Өйткені аталған дәстүр әлі жалғасып келе жатыр. 

Жолдық (дәстүр). «Қайным, жолдығымды ұмытпа, толымды болсын, деді жеңгесі Қаным күле сөйлеп» (ел аузынан). «Жолдықтың» жолы бөлек. Сондықтан оған аталатын кәде де толымды әрі бағалы болады.  

Беташар (дәстүр). «Уә әлеумет! Енді беташар тыңдайық!». Жаңа түскен келінді «беташар» дәстүрі жасалмай ешкім көре алмайды. Оны көру үшін әдейі «беташар» жасалады. Оған тойға жиналған туыс туғандар тегіс қатынасады. Жас келіннің екі жағында екі көргенді келіндері тұрады. Мұнда «Беташар» жыры айтыла отырып, келінге оның атасы, енесі, оның басқа туыстары таныстырылып, келін оларға сәлем жасайды. Сәлем жасаған адамдар «көрімдік» береді. Бет ашатын жігіт ән жырды желдірте, көңілді көтере жыр төгуі керек.  

Беташар дәстүрі бүгінгі таңда тек қана екі елде Қазақ пен Азірбайжанда қолданылады. Өздеріңіз көріп отырғандай екеуінің де сөз түбірі «Аз» деген бір түбірден (бір түптен, бір тектен) тарайды. Салт-дәстүр жағынан, бізге олар көп жақын. Әйтпесе, олар Қорқыт атаны менің атам деп мойындамаған болар еді. Шежіре дерегімен қуаласақ, оларда ежелгі Хазарлар мен Оғыздардың ұрпақтары. 

Демек, «Дәстүрдің озығы бар, тозығы бар» дегендей бұл өзгеріп, жетілдіріліп отыратын ұғым. Бұл бүгінгі күндегі Ата заңның талаптарын орындау мақсатында қабылданатын Үкімет қаулыларымен сәйкес келеді. Дәстүрдің тозығы қолданыстан шығып, озығы қайталана-қайталана келе Салтқа айналуы мүмкін. Салттың мәртебесі дәстүрден жоғары. Ол айнымауға және бұзылмауға тиіс. Демек, қазіргі озық ойлы көптеген азаматтарымыздың дәстүрлі дініміз Исламды Ата дін деп атайтындары да өте орынды. 

Тарих тағлымы:  Сопылық ілім Қазақтың Ата салтының (ата заңының) ғұмырын 70 000 жыл дейді. Бұл заңдарды жер бетінде қолданбайтын ел жоқ. Айырмасы, кім қандай деңгей де? Қазақ боламын деген жан Ата салттан айнымауға тиіс. 

Міне осымен аталарымыздың бізге мұра етіп қалдырып кеткен Ислам дінінің орнын анықтап алдық. Бұл менің әлемдегі ең ұлы бес діннің бесеуі де бүгінгі қазақтардың ата-бабаларының арасында дүниеге келген деген тұжырымыма толықтай сәйкес келеді. Демек, Дін Ұлы Жаратушы - Алланың қалауымен  біздің аталарымыздың санасы жетіліп, ақылы мен білімі молайған сайын өзгеріп, Алланы тану жолында кемелденіп отырған ұғым болған.        

Бүкіл әлем халықтары ұстанатын негізгі ұлы діндер қазіргі қазақтың ата-бабаларының арасында дүниеге келді, ең алғашқы Алланың хақтығын танып, дін деген ұғымды дүниеге әкелген солар болатын.    

Ал,  Дін деген ұғымның өзі қайдан шықты дегенге келетін болсақ, орта ғасырлық Тұран әлеміндегі ата-тектің жазылуының бір нұсқасы Рашид-Ад-Дин (Парсы (Иран) елінің билеушісі Қазан ханның бас уәзірі, Шыңғыс ханның тікелей ұрпағы, орта ғасырлық тарихшы), Ала-Ад-Дин Мұхаммед Хорезмшах, оның ұлы Желал-Ад-Дин сұлтан, Орта ғасырдағы Сырдариядан Ілеге дейінгі аймақ әмірі Болатшының інісі Камар-Ад-Дин Дулати, осы Болатшының бауыры Шамыс-Ад-Дин Дулати, Отырар қаласының билеушісі Қайыр ханның уәзірі Дадыр-Ад-Дин Ал-Амид, Бахау-Ад-Дин Накшбанд, Нажм-Ад-Дин Кубра, оның мұрагері Алтын Орда билеушісі Берке ханға тікелей ұстаздық еткен Бұхарада тұрған шейх Саиф-Ад-Дин Бахарзи, ортағасырлық мұсылман ғұламасы Нұр-Ад-Дин Хорезми, иманға келіп, шариғатты мойындаған ұлы мұңал билеушісі Өзбек ханның рухани тәрбиешісі Нұғман-Ад-Дин Ал Хорезми, өз заманының ұлы тақуасы аталған Жәлел-Ад-Дин Ас Самарканди,  атақты ойшыл, ақын, қолбасшы Мұхаммед Закир Ад Дин Бабыр,  әлемге әйгілі «Зафарнаменің» авторы Шараф Ад Дин Әли Иәзди, Бекет атаның ұстазы Бақыр Ад Дин Мұхаммед т. т. болып табылады. Осы есімдердегі Ад (Ад қауымы, яғни қазіргіше айтқанда осы қауымның қарашаңырағының иесі Адай, Ал, (Алан, Алаш, Алты Алаш, Алшын), Ас (Аз, Алаштың лақап аты) ал Динге келсек, бүкіл қазаққа Дін деген ұғымды енгізген осы аталарымыз. Бұл жайлы Қытай жылнамасында адамдары аттың құлағында ойнайтын Ди тайпасы, Динлинь елі жайлы деректер бар. Парсы (Иран) тарихы олардың негізін қалағандарды МАД (Ма Адай, Ман Адай М.Қ.) тайпаларының ұрпағы Диаку деп атайды. Олардың есімдерінің соңына жалғанған «Н» әрібі, бастауын Ман ата есімінің соңғы «Н» дыбысынан алады, соған сәйкес баласы, ұлы, қызы, ұрпағы, яғни Нұқ пайғамбар  Адам Ата мен Ман Атаның ұлы (ұрпағы) дегенді білдіреді.  Бүгінгі Бейімбет Майлин (Бейімбет Майлының баласы), Ілияс Есенберлин, Сәкен Сейфуллин, Әліби Жангелдин, Ғабиден Мұстафин, Мұхтар Мағауин, Ерлан Карин, Рашит Абдуллин, Марат Тажин  т.т. деп жүргендеріміздің сыры осы. 

Дияр араб тілінде тұрғын үй, ел деген мағына берсе, парсы тілінде «жарық беруші немесе Құдайдың бергені» деп аударылады. Дияр таза қазақ сөзі – Ди және Ар деген екі біріккен сөзден тұрады. Мағынасы Ди Ардың атасы. Мысалы, Ливанның Бұқаралық ақпарат құралының атауы күні бүгінде де «Ад-Дияр» деп аталады. 

Бұл атамыздың есімі ежелгі Маңғыстауда (Бейнеу ауданы) Дияр деген атпен жер және елді мекен атауында сақталған. Қазір бұл елді мекен Манқыстау мен Ақтөбе облысының шекара жерінде орналасқан, Байғанин ауданына қарайды. Бұл атау әлемнің өзге де елдерінде кездеседі. Мысалы, Диярбакыр Түркияның оңтүстік-шығысындағы қала мен ауданның атауы, бұл қала Түркиялық курдтардың әкімшілік орталығы. Дияла Ирак пен Иранда өзен, Иракта аймақ атауы. 

Қазақтан басқа көптеген елдерде, тіпті түгелге жуық десе де болады (ағылшыннан басқа) «І» дыбысы жоқ. Оларда бұл дыбыс «И» деп оқылады. Қазақтың Дін деген сөзінің Динге айналу сыры осы. 

«Қытай тарихындағы қытайлық емес солтүстік бес тайпа мемлекеттерінің (б.з.б. 304-439) құрылуына Хұн мен Үйсіннің, олардың тармақталған түркі тайпаларының бірлестіктері (сюнну, цзе, сяньби, ди, сян) қатысты, әрине олардың атауы Қытай транскрипциясымен жазылып келеді, шатыстырмас үшін түп нұсқаға сүйенген дұрыс қой (к. Материалы по истории кочевых народов в Китае. 111-Ү вв. М.,1989) (Б.К.Албани «Қазақия» Алматы. 1998. 46 бет). Бұл есімдер қазақта күні бүгінде де қолданылады. Бірақ мағынасы өзгеріске ұшыраған. Яғни үш ұрпақтың (өз аты және ата-тегі) аттары бір есім болып шыққан. Мысалы, Насыраддин, Асамаддин, Алуаддин, Алқамаддин, Шайқымаддин, Нағымаддин, Салехаддин, Жалаладдин, Нәжімаддин... Демек, олар өздерін Ад ұрпағымыз, дініміз мұсылман деп отыр.  

 Діннің балама атауы Дің. Бұл құладүз, жазық даладағы дөң, төбе, шоқы. Мысалы, Анау көрінген діңге шықса, алыстағының бәрі көрінеді. Кәпір болмай озық дінді ұстансаң, бұнда да солай, алыстағының бәрін (өткеніңді де, келешегіңді де) көре аласың. Демек, дін елдің діңгегі. Ал, ел мен діннің тұғыры тіл. Қазақтың «Тіл тұғырым, дін діңгегім» дейтіні осы. Еліміздің туы діңгекке ілініп, тұғырға бекітілген. Тұғыр мен діңгек әлсіз болса, жалаудың құлайтыны сияқты, тілі мен діні әлсіз елдің де келешегі болмайды. Тілі екеудің діні екеу, ал діні екеудің... Мұны әрбір қазақ азаматы бес саусағындай білуге және оны көзінің қарашығындай сақтауға тиіс. Әйтпесе біртұтас қазақ елін сақтай алмайсың. Жер бетінен жойылған елдердің бәрі осылай жойылған. Бізге шегінер жер қалған жоқ, артымызда құлама жар тұр...  

Мұсылман мен еропалық діндердің ара қатынасы жайлы Қасиетті Құран Кәрімнің «Әл-Мәйда» сүресінің 51 аятында айқын көрсетілген. 

Тарих тағлымы: тұғыры мен діңгегі әлсіз тудың да, тілі мен діні әлсіз елдің де өмір жасы ұзаққа бармайды. «Жел айдаған қаңбақтай» тарих сахнасынан шығып қалады. 

Енді бастаған әңгімеміздің өзегіне оралайын. Ежелгі шежірелердің бәрінде де «Қарағай басын шортан шалған» кездегі Нұқ пайғамбардың топан судан аман қалған қауымы мұсылман еді делінеді.   

Мұсылман – (Мұ, Ұс, Мұс (Муса), Мұсыл, Мұсылман болып шығады. Сөз түбірі «Ұс» - құс, құса болу, ұста, ұстахана, ұстану-ұстанбау, ұстаған-ұстамаған. Өзіміз күнде көріп жүрген құс атауының шығу тегі осы атамыздың аты. Маңғыстаудың Ащымұрын мүйісінен 27 км. оңтүстігінде Құсым атты жер мен әулие қорым бар. Қорым өте ескі. Онда жерленген адамның патшалық (хандық) тегін білдіретін «Тәж» құлпытасы, Адайдың ежелгі бір таяқ (аса), крес, жебе және ай таңбалары бейнеленген.  

Ең алғашқы Ұлы Жаратушыға (Құдайға, Тәңірге, Аллаға) иман келтірген осы Мұса пайғамбардың есімімен бүкіл аспанда ұшатын тіршілік иелерінің барлығының жалпы атауы Құс деп аталды. Бұл Мұса пайғамбардың жолын ұстанушы Мұсылман қауымының «авторлық» құқы.  

Мұса пайғамбар есімінің сөз түбірі «Ұс», алдыңғы буында Қу. Демек, Мұса пайғамбардың тегі Адайдың екі ұлының үлкені Қу адай әке (Құдайке) деген сөз.   Бұл Адай шежіресімен де толықтай сәйкес келеді. Демек, «Ұс» түбірі бар барлық атаулардың бәрі осы атамызға байланысты. Ежелгі шежірелердің бәрінде де Мұса Синай  (Сынды) тауында жерленген делінеді. Бұл атаулардың бәрі Маңғыстауға қатысты. Маңғыстаудың Түпқараған ауданы жерінде Ұсақ деген жер мен Құсым деген әулие қорым күні бүгінде де бар.   

Ары қарай ең киелі, ең сулу, сыңары үшін жанын өлімге қиятын, жаңа жауған ақша қардай аппақ ару құсқа, Махаббаттың символы  Аққу деген ат қойылды. Бұл есімді Қас би (Каспий) атанған ұлы аталарымыздың сөз жүйесі мен олардың Шежіре дерегіне салсақ, Ақ (Ағ) - Ақпан (Ақиқат пен Аға сөзінің шығу тегі, Сақ, Сақтар, Сақи (мырза), Тақ пен Тақия т.т. және Қу елінің – Қу Мандардың, яғни Адай  атаның екі баласының үлкені Құдайке атамыздың есімі шығады. Демек, мұның мағынасы Ақпан (Сақ), Құдайке (Қумандар) және Қаздар (Аздар (Азаулы елі) Қазан, Қазар және Қазақтар) бәрі бір халық, егіздер деген сөз.  Екі (егіз) Қазақтың сандық  атауы. 

Тағы бір киелі құс Қазақ атамыздың «авторлық» құқығына сай Қаз (Ата Қаз) деп атауын иемденді. Ұлы аталарымыз осы екі ару құсты, осы құстар арқылы Қу елі мен Қаз елін, бір анадан туған егіз деп ұрпағына аманат етті. Қазақтың сонау Атам заманнан бері ауыздарынан тастамай келе жетқан «Аққу мен Қаз егіз, Адай менен Таз егіз» дейтіндерінің сыры осы. Бұл шынында да солай болатын. Бәз-біреулердің Қазақ елінің атауы аспандағы Қаздан алынды дегендеріне айтарымыз (Мен мұны Абай атамыз айтты дегенге күмәнім бар. Шамасы бұл кейінгі тарихты өзгертуге тырысқан «жолбикелердің» ісі болуы мүмкін), бұл енді мектеп жасындағы баланың сөзі. Себебі, құс адамға ат қоя алмайды. Қерісінше, бұндайға адамдар ғана құқылы. Алланың жаратуы солай. Бұл дауға жатпайды.      

Тарих тағлымы: Аққу - қазақтың лақап аты. «Аққу мен қаздың егіз» болатынының сыры осы. Қазақтың ата-бабалары, яғни ежелгі қазақ мемлекеттігі біз ұялатындай ештеңе жасаған емес. Олар Аллатағала ықтияр еткен адам баласына көрсетілуге тиісті сый-құрметтің бәріне де лайық. 

Ары қарай Мандар – Манғұс; Күн құдайы Сам (Нұқ пайғамбардың үш баласының ортаншысы) мен Түрік – Самұрық; Қыр елі мен Қырғыздар-Қырғи, Қыран, Қырғауыл; Қарабас-Шумерлер (Қараман, Түпқараған), Арыстар (Ақарыс, Жанарыс, Бекарыс), Арап, Парсы, Армяндар - басында Қарлығаш, Қаршыға, кейіннен ең ұзақ жасайтын және өлгендерін жерлейтін Қара қарға (Қарғаның өлгендерін жерлейтіні Құран Кәрімнің Әл-Мәидә сүресінің 31 аятында көрсетілген); Ақпан мен Мұңалдар - Ақ сұңқар; Астар – Лашын,  Үйсіндер – Үйрек; Түріктер – Бүркіт; Семиттер (Араб пен Ебрейлер), Ит елі (Италия) – Ителгі, Ит-құс; Матриархат заманынан – жапалақ (сөз түбірі «апа», мақал «тас пен жапалақты ұрсаңда жапалақ өледі, жапалақ пен тасты ұрсаңда жапалақ өледі»),   байғыз (түбірі ай мен қыз, байғыз тек қана түнде ұшады); Құнанорыс, Бұзау, Тобыш және Мұңалдар – Боз (Қара) торғай аталды. Олардың заманынан  «Қой үстіне боз торғай жұмыртқалады» деген ұрпағына аңыз болған заман қалды. 

Атаны – жоғарыда көрсеткенімдей Ата Қазға;  Әкені – Көкек пен Көк Құтанға; Ағаны – Шағалаға, Апаны – Кептерге, Адам баласының санасы толық жетіспеген, көп сөздердің орнына «ымды» қолданған кезеңін – Шымшыққа теңеді. Құрметті оқырманым! Сөз түбірі (Өз түбі, яғни сөздің атасы) жаңылыспайды. Даналық деп осыны айт. Тарих жазсаң осылай жаз. Әрине солай. Әйтпесе, сіздерді бүкіл әлем Қаз би (Қаспий) деп мойындар ма еді. 

Осы атаулардың бәрі Кәрі Каспийдің жағасындағы Маңғыстау түбегінде (Мандардың түп мекенінде) МАД (Ман Адай) патшалығы дәуірінде дүниеге келді. Оны сен мойында, мойындама, одан ештеңе өзгермейді. Бәрібір сен олардың «авторлық» құқығын ешқашан тартып ала алмайсың. Ол тек қана сенің санаңның, яғни ақылың мен біліміңнің жеткен жерінің көрсеткіші ғана болмақ. Ақылы мен білімі таяз, өз аталарының қарапайым сөзіне түсінбейтін Ебрей мен Орыстың «ойыншығына» айналған жандарға қандай дауа бар. Әйтпесе, осы уақытқа дейін  атам орыс (Ов, Ова, Овна), әке-шешем ебрей (Ева, Евна мен ич) деп жүрер ме едік. 

Шындығында, «ов (об)» біз үшінде жат емес. Бұл олардың өз тектерін Тобыш деп мойындағаны. Бұл олар үшін өте орынды. Олар үшін шындығы солай. Ал, біздерге (қазақтарға) тегімізді бұлай атауға болмайды. Бұл жағдайда біз өз немере, шөбере, шөпшектерімізді Ата деп мойындаған болып шығамыз. Себебі, біздің тегіміз олардан тым әрі де, яғни адамзат тегінің бастауында жатыр. 

Му – Су, Бу, Жу, Ту, Ну сияқты Қу тобына жатады. Бұл есім Адай Ата шежіресінде Құдайке  есімімен хатталған. Ол Адай  атаның екі  баласының үлкені. 

Ыл (іл) – а. Адай атаның жетінші буын ұрпағы Бұзау атаның үлкен ұлы Шылым; ә. қыл, қылу, қылмау яғни істе, істеу, істемеу; б. Аттың жалының қылы; г. Баламасы ең  бастапқы, ең төменгі  және таразылық өлшем (Қара қылды қақ жару, қылдай етіп бөліп беру). ғ. Іл – ілкі, ілгергі, тіл, тілім, біл, білу, білмеу, білім-ғылым. 

Мұсыл Ман – Мұса пайғамбардың жолын (ілімін)  ұстанушы Манның ұрпақтары деген мағынаны береді.  

Қазақта осы атаудан туындайтын құсыл (ғұсыл) деген сөз бар.  «Құрғақ жер тастамай дененің барлық жерін жууды Ғұсыл дейді». (Сейфеттін Языжы «Бейнелі намаз» Анкара – 1997. 16 бет). Бұның мағынасы Мұсылман болу арқылы кәпірліктен тек қана жаныңды емес, осы Ғұсыл арқылы тәніңді де тазарту деген сөз. Крестян дінін қабылдаушылардың «суға шомылу» рәсімінен өткізілетіндерінің бастау алатын жері осы. Бұл рәсім Жаңа Өсиетте (Евангелие) өте көп айтылады. 

Осы түбірден туындайтын «Құс» пен «Құсуға» келсек, Мұса пайғамбардың ілімін, яғни оның Алланы тануын дана халқымыз аспанға ұшатын Құсқа теңесе, басында мұсылман болып, кейін дінсізге айналғандарды «ішкен-жегендері бойына тарамай» қайта құсқанмен теңеп отыр. Ал, қазақта «құсық», яғни ішкен-жегенің бойыңа тарамай қайта құссаң мәкіру (арам) делінеді. 

Мұсылманның сөз түбірі айтып тұрғандай бастауын Мұса пайғамбардан алады. 

Сол сияқты бүкіл әлем елдері діндерінің бастауы  Қазақ даласынан (елінен) басталады. 

Жақында әлемдік БАҚ (Бұқаралық Ақпарат Құралдары) әлем елдері тіл ғылымы осыдан 6000 жыл бұрында бүкіл әлем елдері бір тілде сөйлеген деген қорытындыға келгенін жариялады. Әрине, ол тіл Қазақтың АНА тілі. Бүкіл жер шарындағы жер, су, тау, ұлттар мен мемлекеттер және елді мекен атауларының қазақтың Ана тіліне сәйкес келетінінің сыры осы. Сондықтан, Қазақстанның тіл мен тарих ғылымдары осы бағытты зерттеп, зерделеп, Қазақстан үкіметі қазаққа «үш тұғырлы тіл» мен арабтың дінін тықпалағанның орнына бүкіл әлемге осыны уағыздағаны жөн болады. 

Адам Атаның қарашаңырағында отырған Қарт Қазақты білімсіз, надан «бала» етіп көрсетуге тырысуды тоқтатын уақыт жетті.  

ҰЛЫ ЖАРАТУШЫ – АЛЛА ОСЫ ЖОЛДАРДЫ ОҚЫҒАН БАРШАҢЫЗҒА ИМАН БЕРГЕЙ! 

Қожырбайұлы Мұхамбеткәрім, Маңғыстау 

Abai.kz