Жер-жаһан жұртшылығы экономикалық дағдарысты бастарынан өткерiп отыр. Әлемдiк әбiгершiлiк мал бағып, егiн еккен, топыраққа терiн сiңiрген ауыл еңбеккерлерiн де айналып өтпесi анық. Осындай алмағайып кезеңде ауылдың қарапайым еңбеккерлерi сынаққа қалай төтеп беруi керек? Бiрнеше жыл шаруашылықтарда еңбек еткендiктен де менi осы сауалдар жиi мазалайды.

Қаз дауысты Қазыбек бабамыз айтқандай, ежелден мал баққан ел. Сондықтан ата кәсiптi өркендету арқылы алдымыздан жаңа өрiс ашамыз. Бұған күмән жоқ. Бүгiнде жер бетiнде адам санының артуы азық-түлiктiң мол қорын қажет етедi. Ендеше, ауыл шаруашылығы өнiмдерi әрқашан үлкен сұранысқа ие болып қала бермек.

Ғаламдық өзгерiстермен бiрге ауыл шаруашылығын өркендету тәжiрибесi де күн сайын жаңарып отыр. Демек, дағдарысты сынақ қана емес, мүмкiндiк ретiнде де қарастырған жөн. Көзiн тапса, ауыл шаруашылығынан түсетiн табыс аз емес. Төрт түлiгiн түгендегендердiң орны төрде.

Менiңше, ауыл тұрғындары, мамандар нарықтық экономикада өз орындарын таба алмай жүр. Мемлекет тарапынан қолдау бар, инвесторлар тарапынан да көмек көп. Десек те, кей тұстары ауылдың өзiнен де ұсыныс, құптарлық құлшыныс күту керек. Өйткенi, бүгiнде шикiзаттың бағасы түсiп тұр. Баға күн сайын мың құбылады. Мемлекеттен қолдау көрген шаруалар өндiрген өнiмдерiн өтей алмайтын да күйге түседi. Қазiр ауылдағыларды жерi мен малы ғана асырап отыр. Осы екi басты байлықтың қадiрiн қазақ қаншалықты бiледi?

Бiрiншiден, жергiлiктi тұрғындарды өзiнiң әлеуетiн көтере алатын, өзiн-өзi дамытуға жол ашатын мамандықтарға баулу керек. Бұл дегенiңiз, ауыл жастарын жаппай заң, экономика салаларына оқытуды қойып, ата-баба кәсiбiне бейiмдеу деген сөз. Екiншiден, мемлекет тарапынан бөлiнетiн қолдаудың жауапкершiлiгiн жете түсiну. Ауылды өркендетуге арналған бағдарламалар, құжаттар бiзде аз қабылданған жоқ. Солардың аясында кәсiптерiн дамытып отырғандар бұдан әрi өздiгiнен жүрiп кету жолдарын бiлмейдi. Үшiншiден, ауылға бөлiнетiн қаражаттың қайтарымы есептелiнбейтiн тәрiздi. Төртiншiден, шағын несие беретiн мекемелер ауылмен тиiмдi жұмыс iстеу формасын әзiрлеп, мемлекетке ұсынуы керек. Бүгiнде ауылда өз бизнесiн өркендеткiсi келетiн жастар көп. Оларға қолдау қажет.

Дей тұрғанмен, бүгiнгi таңда мал баққанда алдына жан салмайтын қазақтың алдында бiрнеше күрделi мәселе тұр. Ол – төрт түлiктiң қанын тазартып, тұқымын асылдандыру. Оның қиындығы да көп. Бұл, әсiресе, сиыр өсiрiп отырған ауылдағыларға оңай емес. Неге? Өйткенi, менiң бiлуiмше, мал тұқымын асылдандыру деген ауылдағылар үшiн әншейiн көзбояушылық тәрiздi. Қазiргi басшылар iстiң көзiн таба алмай жүргендей. Мәселен, бүгiнде ауыл шаруашылығында да түрлi құрылымдар көбейдi. Аттарынан да жаңылысамыз кейде. Оларда қанша жұмысшы бар? Қаржылық қауқары қандай? Нарықтық экономика атымен олардың таза табыстары үнемi тасада қалады. Серiктестiк басшылары мемлекеттен миллиондаған теңге несие алады да, жұмысшылары бар-жоғы 40-50 мың теңге жалақыны қанағат тұтуға тура келедi. Жыл аяғында ортақ табыстан неге оларға көтерме сыйлық берiлмейдi? Бұл, сайып келгенде, адам еңбегiн қанау сияқты көрiнедi маған. Елбасы халыққа жағдай жасаңдар деп үнемi айтып отырады. Ал, түрлi жолмен қалтасын толтырып алғандар тек қара бастарын ғана ойлайды. Бұған не дейсiз?

Осы бiзде шетелдерден мал сатып алу деген бiр науқан болды. Тiптi, Зеңгi баба тұқымдарын тiкұшақпен тасыдық. Содан не ұттық? Ұтқанымыз шамалы. Сиырдың көбiсi жерсiнбей өлiп қалды. Жерсiнгендерi күнiне 30-60 литр сүт бередi. Бiрақ сол сиырлар бар болғаны үш жылдан соң етке өткiзiледi деп естимiз. Сонда әрбiр литр сүттiң өзiндiк құны қаншадан түседi? Кәсiпкерлер мемлекеттен миллиондап, миллиардтап қаражат алса, оның сұрауы қайда?

Содан кейiн мен шетелден асыл тұқымды мал әкелу дегендi түсiнбеймiн. Қарапайым халық сол баяғы орындарында отыр. Жекеменшiк малды асылдандыру ешкiмнiң де ойына кiрiп шықпайды. «Түк те iстелiп жатқан жоқ» деп ауызды құр шөппен сүртуден аулақпыз, алайда, жекеменшiктегi сиырларды асылдандыру жағы ақсап жатыр. «Жекеменшiк сиырдың қаншасы асылданды?» деген сұраққа нақты жауап жоқ. Жыл сайын сиырларды қолдан ұрықтандырады. Бiрақ келесi көктемде оның бұзауының есебi алынбайды. Ауылда үйлерiнде бұқа ұстап отырғандар бар. Сиыры барлар соларға жүгiнедi. Одан қандай асыл тұқымды сиыр өсiп шығады? Iрi қараны қолдан ұрықтандыру мәселесi қолға алынғалы қаншама жыл өттi. Дегенмен, бұл мәселе әлi толыққанды шешiлген жоқ. Бұқаға сенiп, сиырларын қысыр қалдырып жүргендер де табылады. Сонда мал тұқымын асылдандырып отырмыз деген серiктестiктердiң халыққа қанша пайдасы бар?

Қазiр қай үйге бармаңыз, қорасынан қазақы қойды көресiз. Осы қойды асылдандыру да ұмыт қалған. Кезiнде арқар мен қазақы қойды шағылыстыру арқылы қойдың жаңа еттi түрi пайда болғанын бiлемiз. Осы ойымды кезiнде облыстық ауыл шаруашылығы басқармасына да жолдадым. Жауабы көңiл көншiтедi. «Етi көп, майы аз қой асырап жатырмыз» деген сыңайда жауап алдым. Сол қойлардың қозыларын жекелерге сатса, былайғы қарапайым халық та жетiлiп қалар едi ғой. Бұл жөнiнде кезiнде Ордабасы ауданының әкiмiне хат жолдадым. Аудан әкiмiнiң орынбасары Ғ.Үсенбаев «Ауылда тұратын қаражаты бар мал шаруашылығына қызығатын тұрғындары өз қаражаты есебiнен ауданға қарасты асыл тұқымды қой шаруашылықтарынан нарықтық бағада асыл тұқымды қошқарларын сатып алып, өзiнiң меншiгiндегi қойларымен асылдандыру жұмыстарын жүргiзiп, мал тұқымын жақсартуда. Бұл бағытта атқарылған жұмыстар бойынша мемлекет тарапынан қаражатты қолдаулар көрсетiледi. Дәл осындай мемлекеттiк қолдаулар iрi қара, жылқыны асылдандыру жұмыстарына да көрсетiледi» делiнiптi. Дұрыс-ақ делiк. Алайда, «Сералы», «Сабыр», «Ортай» шаруа қожалықтарының асыл тұқымды қошқарларымен қойымызды ұрықтандырдық» дегендi естiмеймiз. Бiздiңше, асыл тұқымды шаруашылықтардың қозыларын таразыға тартып тұрып, жергiлiктi халыққа сату керек. Бұл жауапкершiлiктi ауыл әкiмдерiне жүктеген жөн. Сонда қарапайым халықтың да күнкөрiс қауқары артады. Әрi кеткенде 15-16 келiден аспайтын қойларынан құтылады. Ауыл шаруашылығын интенсивтi дамыту үшiн ғылыми негiздемелерге сүйенiп жүргiзiлу керек. Серiктестiктер ғана керек те, былайғы жұрт қолдағы қотыр тоқтысымен отыра бермеуi керек.

Мамандығым экономист болғандықтан, өзiмше есеп жүргiздiм. Мәселен, бiр отбасында 20 саулық, 1 сиыр бар делiк. Сол 20 саулықтың соңынан жылына кем дегенде 18 қозы ередi. Сиыр жылына бұзаулайды делiк. 18 қозы мен 1 бұзауды сатқанда малдың қыстық жемшөбiн табу қиын. Бiр отбасында 7-8 адам бар делiк. Тек малының өнiмдерiмен күн көрiп отырғандар пайдаға несие алады ма? Егер сиыр күнiне екi шелек сүт берсе, әр қой 50-60 келi салмақ тартса, тұрмыс түзеледi. Қазiр әр отбасында бiр адам ғана жұмыс iстейтiнi жасырын емес. Жалғыз жанның жалақысы қай тесiкке жамау болады?

Мемлекет бай болуы үшiн әрбiр тұрғын бай болуы керек. Билiктегiлер дәл осылай ойлағанда ғана iс алға басады. Мемлекеттен қыруар қаржы алып, зым-зия жоғалып кеткен, банкротқа ұшыраған серiктестiктерден халыққа қандай пайда бар? Кейбiр мүмкiндiгi бар отбасыларда 30-40 iрi қара бар шығар, бiрақ көп шаңырақ бiр сиырының желiнiне қарап отыр. Жұрттың бәрiнде қаржы болса, мүмкiндiгi болса, шетiнен мал өсiрiп, ырғалып-жырғалып отырмас па? Ал, мемлекеттен қолдау көрiп, табысқа белшеден батқандар жұмысшыларына қандай көмек көрсетiп жатыр? Жарытымсыз жалақысы ғана ма? «Пәлен серiктестiк пәлен сиыр өсiрiп жатыр» деудiң орнына осындай астарлы жағына да көңiл бөлген жөн ғой деп ойлаймын.

Қазiр ұсақ шаруаларды бiрiктiру жөнiнде де мәселе көтерiлуде. Алайда, «бас басына би болғандар» жеке өмiр сүргiсi келедi. Бұдан олардың байып кеткендерi де шамалы. Бiрақ өз алдына қалқиып жүрсе болғаны. Кешегi ұжымдастыру адамдарды көп iлгерiлеттi емес пе? Соны неге ұмытамыз? Сенiмдiлiктi арттыру үшiн есеп-қисапқа адал болуымыз керек. Жыл аяғында қандай табыспен, қандай шығынмен шыққандары жариялы болғандары жөн. Мiне, сонда iрiлендiрiлген серiктестiктер алға жылжиды. Өндiрiлген өнiмдердiң өзiндiк құны арзандайды. Әр отбасына табыс кiрiп тұрса, халықтың әлеуметтiк-тұрмыстық жағдайына қарайласу деген осы болады.

Жасым сексеннiң сеңгiрiне шықты. Өмiрден көрген-түйгендерiмдi орталарыңызға салып отырмын. Бәлкiм, менiң мұнымды хош көрмейтiндер де табылар. Дегенмен, «айтпаса, сөздiң атасы өледi». Керек деп тапқандар, қажетiне жаратар деген ойдамын.

Орынтай ҚОРТАЕВ, Ордабасы ауданының құрметтi азаматы.

Abai.kz