جەر-جاھان جۇرتشىلىعى ەكونوميكالىق داعدارىستى باستارىنان وتكەرiپ وتىر. الەمدiك ابiگەرشiلiك مال باعىپ، ەگiن ەككەن، توپىراققا تەرiن سiڭiرگەن اۋىل ەڭبەككەرلەرiن دە اينالىپ وتپەسi انىق. وسىنداي الماعايىپ كەزەڭدە اۋىلدىڭ قاراپايىم ەڭبەككەرلەرi سىناققا قالاي توتەپ بەرۋi كەرەك؟ بiرنەشە جىل شارۋاشىلىقتاردا ەڭبەك ەتكەندiكتەن دە مەنi وسى ساۋالدار جيi مازالايدى.

قاز داۋىستى قازىبەك بابامىز ايتقانداي، ەجەلدەن مال باققان ەل. سوندىقتان اتا كاسiپتi وركەندەتۋ ارقىلى الدىمىزدان جاڭا ءورiس اشامىز. بۇعان كۇمان جوق. بۇگiندە جەر بەتiندە ادام سانىنىڭ ارتۋى ازىق-تۇلiكتiڭ مول قورىن قاجەت ەتەدi. ەندەشە، اۋىل شارۋاشىلىعى ونiمدەرi ارقاشان ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولىپ قالا بەرمەك.

عالامدىق وزگەرiستەرمەن بiرگە اۋىل شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋ تاجiريبەسi دە كۇن سايىن جاڭارىپ وتىر. دەمەك، داعدارىستى سىناق قانا ەمەس، مۇمكiندiك رەتiندە دە قاراستىرعان ءجون. كوزiن تاپسا، اۋىل شارۋاشىلىعىنان تۇسەتiن تابىس از ەمەس. ءتورت تۇلiگiن تۇگەندەگەندەردiڭ ورنى توردە.

مەنiڭشە، اۋىل تۇرعىندارى، ماماندار نارىقتىق ەكونوميكادا ءوز ورىندارىن تابا الماي ءجۇر. مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ بار، ينۆەستورلار تاراپىنان دا كومەك كوپ. دەسەك تە، كەي تۇستارى اۋىلدىڭ وزiنەن دە ۇسىنىس، قۇپتارلىق قۇلشىنىس كۇتۋ كەرەك. ويتكەنi, بۇگiندە شيكiزاتتىڭ باعاسى ءتۇسiپ تۇر. باعا كۇن سايىن مىڭ قۇبىلادى. مەملەكەتتەن قولداۋ كورگەن شارۋالار وندiرگەن ونiمدەرiن وتەي المايتىن دا كۇيگە تۇسەدi. قازiر اۋىلداعىلاردى جەرi مەن مالى عانا اسىراپ وتىر. وسى ەكi باستى بايلىقتىڭ قادiرiن قازاق قانشالىقتى بiلەدi?

بiرiنشiدەن، جەرگiلiكتi تۇرعىنداردى ءوزiنiڭ الەۋەتiن كوتەرە الاتىن، ءوزiن-ءوزi دامىتۋعا جول اشاتىن ماماندىقتارعا باۋلۋ كەرەك. بۇل دەگەنiڭiز، اۋىل جاستارىن جاپپاي زاڭ، ەكونوميكا سالالارىنا وقىتۋدى قويىپ، اتا-بابا كاسiبiنە بەيiمدەۋ دەگەن ءسوز. ەكiنشiدەن، مەملەكەت تاراپىنان بولiنەتiن قولداۋدىڭ جاۋاپكەرشiلiگiن جەتە ءتۇسiنۋ. اۋىلدى وركەندەتۋگە ارنالعان باعدارلامالار، قۇجاتتار بiزدە از قابىلدانعان جوق. سولاردىڭ اياسىندا كاسiپتەرiن دامىتىپ وتىرعاندار بۇدان ءارi وزدiگiنەن ءجۇرiپ كەتۋ جولدارىن بiلمەيدi. ۇشiنشiدەن، اۋىلعا بولiنەتiن قاراجاتتىڭ قايتارىمى ەسەپتەلiنبەيتiن ءتارiزدi. تورتiنشiدەن، شاعىن نەسيە بەرەتiن مەكەمەلەر اۋىلمەن تيiمدi جۇمىس iستەۋ فورماسىن ازiرلەپ، مەملەكەتكە ۇسىنۋى كەرەك. بۇگiندە اۋىلدا ءوز بيزنەسiن وركەندەتكiسi كەلەتiن جاستار كوپ. ولارعا قولداۋ قاجەت.

دەي تۇرعانمەن، بۇگiنگi تاڭدا مال باققاندا الدىنا جان سالمايتىن قازاقتىڭ الدىندا بiرنەشە كۇردەلi ماسەلە تۇر. ول – ءتورت تۇلiكتiڭ قانىن تازارتىپ، تۇقىمىن اسىلداندىرۋ. ونىڭ قيىندىعى دا كوپ. بۇل، اسiرەسە، سيىر ءوسiرiپ وتىرعان اۋىلداعىلارعا وڭاي ەمەس. نەگە؟ ويتكەنi, مەنiڭ بiلۋiمشە، مال تۇقىمىن اسىلداندىرۋ دەگەن اۋىلداعىلار ءۇشiن انشەيiن كوزبوياۋشىلىق ءتارiزدi. قازiرگi باسشىلار iستiڭ كوزiن تابا الماي جۇرگەندەي. ماسەلەن، بۇگiندە اۋىل شارۋاشىلىعىندا دا ءتۇرلi قۇرىلىمدار كوبەيدi. اتتارىنان دا جاڭىلىسامىز كەيدە. ولاردا قانشا جۇمىسشى بار؟ قارجىلىق قاۋقارى قانداي؟ نارىقتىق ەكونوميكا اتىمەن ولاردىڭ تازا تابىستارى ۇنەمi تاسادا قالادى. سەرiكتەستiك باسشىلارى مەملەكەتتەن ميلليونداعان تەڭگە نەسيە الادى دا، جۇمىسشىلارى بار-جوعى 40-50 مىڭ تەڭگە جالاقىنى قاناعات تۇتۋعا تۋرا كەلەدi. جىل اياعىندا ورتاق تابىستان نەگە ولارعا كوتەرمە سىيلىق بەرiلمەيدi? بۇل، سايىپ كەلگەندە، ادام ەڭبەگiن قاناۋ سياقتى كورiنەدi ماعان. ەلباسى حالىققا جاعداي جاساڭدار دەپ ۇنەمi ايتىپ وتىرادى. ال، ءتۇرلi جولمەن قالتاسىن تولتىرىپ العاندار تەك قارا باستارىن عانا ويلايدى. بۇعان نە دەيسiز؟

وسى بiزدە شەتەلدەردەن مال ساتىپ الۋ دەگەن بiر ناۋقان بولدى. تiپتi, زەڭگi بابا تۇقىمدارىن تiكۇشاقپەن تاسىدىق. سودان نە ۇتتىق؟ ۇتقانىمىز شامالى. سيىردىڭ كوبiسi جەرسiنبەي ءولiپ قالدى. جەرسiنگەندەرi كۇنiنە 30-60 ليتر ءسۇت بەرەدi. بiراق سول سيىرلار بار بولعانى ءۇش جىلدان سوڭ ەتكە وتكiزiلەدi دەپ ەستيمiز. سوندا ءاربiر ليتر ءسۇتتiڭ وزiندiك قۇنى قانشادان تۇسەدi? كاسiپكەرلەر مەملەكەتتەن ميلليونداپ، ميللياردتاپ قاراجات السا، ونىڭ سۇراۋى قايدا؟

سودان كەيiن مەن شەتەلدەن اسىل تۇقىمدى مال اكەلۋ دەگەندi تۇسiنبەيمiن. قاراپايىم حالىق سول باياعى ورىندارىندا وتىر. جەكەمەنشiك مالدى اسىلداندىرۋ ەشكiمنiڭ دە ويىنا كiرiپ شىقپايدى. «تۇك تە iستەلiپ جاتقان جوق» دەپ اۋىزدى قۇر شوپپەن سۇرتۋدەن اۋلاقپىز، الايدا، جەكەمەنشiكتەگi سيىرلاردى اسىلداندىرۋ جاعى اقساپ جاتىر. «جەكەمەنشiك سيىردىڭ قانشاسى اسىلداندى؟» دەگەن سۇراققا ناقتى جاۋاپ جوق. جىل سايىن سيىرلاردى قولدان ۇرىقتاندىرادى. بiراق كەلەسi كوكتەمدە ونىڭ بۇزاۋىنىڭ ەسەبi الىنبايدى. اۋىلدا ۇيلەرiندە بۇقا ۇستاپ وتىرعاندار بار. سيىرى بارلار سولارعا جۇگiنەدi. ودان قانداي اسىل تۇقىمدى سيىر ءوسiپ شىعادى؟ Iرi قارانى قولدان ۇرىقتاندىرۋ ماسەلەسi قولعا الىنعالى قانشاما جىل ءوتتi. دەگەنمەن، بۇل ماسەلە ءالi تولىققاندى شەشiلگەن جوق. بۇقاعا سەنiپ، سيىرلارىن قىسىر قالدىرىپ جۇرگەندەر دە تابىلادى. سوندا مال تۇقىمىن اسىلداندىرىپ وتىرمىز دەگەن سەرiكتەستiكتەردiڭ حالىققا قانشا پايداسى بار؟

قازiر قاي ۇيگە بارماڭىز، قوراسىنان قازاقى قويدى كورەسiز. وسى قويدى اسىلداندىرۋ دا ۇمىت قالعان. كەزiندە ارقار مەن قازاقى قويدى شاعىلىستىرۋ ارقىلى قويدىڭ جاڭا ەتتi ءتۇرi پايدا بولعانىن بiلەمiز. وسى ويىمدى كەزiندە وبلىستىق اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسىنا دا جولدادىم. جاۋابى كوڭiل كونشiتەدi. «ەتi كوپ، مايى از قوي اسىراپ جاتىرمىز» دەگەن سىڭايدا جاۋاپ الدىم. سول قويلاردىڭ قوزىلارىن جەكەلەرگە ساتسا، بىلايعى قاراپايىم حالىق تا جەتiلiپ قالار ەدi عوي. بۇل جونiندە كەزiندە ورداباسى اۋدانىنىڭ اكiمiنە حات جولدادىم. اۋدان اكiمiنiڭ ورىنباسارى ع.ۇسەنباەۆ «اۋىلدا تۇراتىن قاراجاتى بار مال شارۋاشىلىعىنا قىزىعاتىن تۇرعىندارى ءوز قاراجاتى ەسەبiنەن اۋدانعا قاراستى اسىل تۇقىمدى قوي شارۋاشىلىقتارىنان نارىقتىق باعادا اسىل تۇقىمدى قوشقارلارىن ساتىپ الىپ، ءوزiنiڭ مەنشiگiندەگi قويلارىمەن اسىلداندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگiزiپ، مال تۇقىمىن جاقسارتۋدا. بۇل باعىتتا اتقارىلعان جۇمىستار بويىنشا مەملەكەت تاراپىنان قاراجاتتى قولداۋلار كورسەتiلەدi. ءدال وسىنداي مەملەكەتتiك قولداۋلار iرi قارا، جىلقىنى اسىلداندىرۋ جۇمىستارىنا دا كورسەتiلەدi» دەلiنiپتi. دۇرىس-اق دەلiك. الايدا، «سەرالى»، «سابىر»، «ورتاي» شارۋا قوجالىقتارىنىڭ اسىل تۇقىمدى قوشقارلارىمەن قويىمىزدى ۇرىقتاندىردىق» دەگەندi ەستiمەيمiز. بiزدiڭشە، اسىل تۇقىمدى شارۋاشىلىقتاردىڭ قوزىلارىن تارازىعا تارتىپ تۇرىپ، جەرگiلiكتi حالىققا ساتۋ كەرەك. بۇل جاۋاپكەرشiلiكتi اۋىل اكiمدەرiنە جۇكتەگەن ءجون. سوندا قاراپايىم حالىقتىڭ دا كۇنكورiس قاۋقارى ارتادى. ءارi كەتكەندە 15-16 كەلiدەن اسپايتىن قويلارىنان قۇتىلادى. اۋىل شارۋاشىلىعىن ينتەنسيۆتi دامىتۋ ءۇشiن عىلىمي نەگiزدەمەلەرگە سۇيەنiپ جۇرگiزiلۋ كەرەك. سەرiكتەستiكتەر عانا كەرەك تە، بىلايعى جۇرت قولداعى قوتىر توقتىسىمەن وتىرا بەرمەۋi كەرەك.

ماماندىعىم ەكونوميست بولعاندىقتان، وزiمشە ەسەپ جۇرگiزدiم. ماسەلەن، بiر وتباسىندا 20 ساۋلىق، 1 سيىر بار دەلiك. سول 20 ساۋلىقتىڭ سوڭىنان جىلىنا كەم دەگەندە 18 قوزى ەرەدi. سيىر جىلىنا بۇزاۋلايدى دەلiك. 18 قوزى مەن 1 بۇزاۋدى ساتقاندا مالدىڭ قىستىق جەمشوبiن تابۋ قيىن. بiر وتباسىندا 7-8 ادام بار دەلiك. تەك مالىنىڭ ونiمدەرiمەن كۇن كورiپ وتىرعاندار پايداعا نەسيە الادى ما؟ ەگەر سيىر كۇنiنە ەكi شەلەك ءسۇت بەرسە، ءار قوي 50-60 كەلi سالماق تارتسا، تۇرمىس تۇزەلەدi. قازiر ءار وتباسىندا بiر ادام عانا جۇمىس iستەيتiنi جاسىرىن ەمەس. جالعىز جاننىڭ جالاقىسى قاي تەسiككە جاماۋ بولادى؟

مەملەكەت باي بولۋى ءۇشiن ءاربiر تۇرعىن باي بولۋى كەرەك. بيلiكتەگiلەر ءدال وسىلاي ويلاعاندا عانا iس العا باسادى. مەملەكەتتەن قىرۋار قارجى الىپ، زىم-زيا جوعالىپ كەتكەن، بانكروتقا ۇشىراعان سەرiكتەستiكتەردەن حالىققا قانداي پايدا بار؟ كەيبiر مۇمكiندiگi بار وتباسىلاردا 30-40 iرi قارا بار شىعار، بiراق كوپ شاڭىراق بiر سيىرىنىڭ جەلiنiنە قاراپ وتىر. جۇرتتىڭ بارiندە قارجى بولسا، مۇمكiندiگi بولسا، شەتiنەن مال ءوسiرiپ، ىرعالىپ-جىرعالىپ وتىرماس پا؟ ال، مەملەكەتتەن قولداۋ كورiپ، تابىسقا بەلشەدەن باتقاندار جۇمىسشىلارىنا قانداي كومەك كورسەتiپ جاتىر؟ جارىتىمسىز جالاقىسى عانا ما؟ «پالەن سەرiكتەستiك پالەن سيىر ءوسiرiپ جاتىر» دەۋدiڭ ورنىنا وسىنداي استارلى جاعىنا دا كوڭiل بولگەن ءجون عوي دەپ ويلايمىن.

قازiر ۇساق شارۋالاردى بiرiكتiرۋ جونiندە دە ماسەلە كوتەرiلۋدە. الايدا، «باس باسىنا بي بولعاندار» جەكە ءومiر سۇرگiسi كەلەدi. بۇدان ولاردىڭ بايىپ كەتكەندەرi دە شامالى. بiراق ءوز الدىنا قالقيىپ جۇرسە بولعانى. كەشەگi ۇجىمداستىرۋ ادامداردى كوپ iلگەرiلەتتi ەمەس پە؟ سونى نەگە ۇمىتامىز؟ سەنiمدiلiكتi ارتتىرۋ ءۇشiن ەسەپ-قيساپقا ادال بولۋىمىز كەرەك. جىل اياعىندا قانداي تابىسپەن، قانداي شىعىنمەن شىققاندارى جاريالى بولعاندارى ءجون. مiنە، سوندا iرiلەندiرiلگەن سەرiكتەستiكتەر العا جىلجيدى. وندiرiلگەن ونiمدەردiڭ وزiندiك قۇنى ارزاندايدى. ءار وتباسىنا تابىس كiرiپ تۇرسا، حالىقتىڭ الەۋمەتتiك-تۇرمىستىق جاعدايىنا قارايلاسۋ دەگەن وسى بولادى.

جاسىم سەكسەننiڭ سەڭگiرiنە شىقتى. ومiردەن كورگەن-تۇيگەندەرiمدi ورتالارىڭىزعا سالىپ وتىرمىن. بالكiم، مەنiڭ مۇنىمدى حوش كورمەيتiندەر دە تابىلار. دەگەنمەن، «ايتپاسا، ءسوزدiڭ اتاسى ولەدi». كەرەك دەپ تاپقاندار، قاجەتiنە جاراتار دەگەن ويدامىن.

ورىنتاي قورتاەۆ، ورداباسى اۋدانىنىڭ قۇرمەتتi ازاماتى.

Abai.kz