Мәдениеттанушы Мұрат Әуезов «Айт-PARK-тің» кезекті қонағы болды. Ол Кеңес одағының қылышынан қаны тамып тұрған кезде-ақ «Жас тұлпар» ұйымының елдік сананы қалпына келтіруге үлес қосқанын айтты.

Мәдениеттанушы Мұрат Әуезов «Айт-PARK-тің» кезекті қонағы болды. Ол Кеңес одағының қылышынан қаны тамып тұрған кезде-ақ «Жас тұлпар» ұйымының елдік сананы қалпына келтіруге үлес қосқанын айтты.

Елге оралған «жастұлпаршылар» шет тілдерінен отарсыздану тәжірибесі туралы материалдарды алғаш рет аудара бастаған. «Ең алдымен, сананың отарсыздануы қажет. Көшпенділер идеясын алғаш көтердік. Өйткені, көшпенділік - бостандық идеясы. Бұл тоталитарлық, империялық жүйенің санамызға сіңірген идеяларына тосқауыл болды», - дейді Мұрат Әуезов. Желтоқсан рухының бой көтеруіне жанама түрде себеп болғанын да ашық айтты.
Нұрлан Ерімбетов: Өткен аптада 65 жасқа толған мерейтойына орай Никита Михалковтың апталығы өтті. Барлық телеарналар оның фильмдерін көрсетті. Ресей тірілерін де, өлілерін де еске алып жатыр. Бізде күні кеше Фарида Шәріпова өмірден озды. Оған мұндай құрмет көрсете алдық па? Төлепберген Әбдірашев секілді өнер адамдары, Әзірбайжан Мәмбетов секілді тұлғаларымыз туралы қазір жұмған аузымызды ашпаймыз. Бұлай жалғасып кете берсе, ертең сіздер өмірден өткенде біз де үнсіз қалатын тәріздіміз. Неліктен бұлай?     
Мұрат Әуезов: Бұған алаңдамасаң да болады. Бізде еске алу дәстүрі басқаша. Әруақтардың қатарына енсек, еске алады. Даланың осындай өзгешелігі бар. Мәскеу көшелері тар. Инфрақұрылымы бөлек. Ол жақта қолдан пір жасауға да болады. Ресейге қазір әулие-пірлер керек. Бұл - «Ресей өте мықты мемлекет, жаңа империя болу керек» деген сияқты тұжырымдамалық құрылғы.
Өзімізге тоқталсақ, қызметін адал атқарып, қоғамға жақсы жағынан ықпал ететін идеяларды тудырған адамдар түбінде ел жадынан лайықты орын алады деп ойлаймын.
Нұрлан Ерімбетов: Меніңше, оларды жадымыздан мүлде шығарып алатын сияқтымыз...
Мұрат Әуезов: Тұлғаларымызды құрметтеу, жадымыздан шығармау туралы қорытындыға келгенің жақсы. Онда бар мәселе «біз - кімбіз осы?» деген сауалға келіп тіреледі. Бүтін, тұтас орта бар ма бізде? Белгілі бір орта қалыптастырып, мына құрылғы ұнайды деп айта аламыз ба? Біз жауап бере алмайтын мұндай сауалдар тым көп. Ортамыз жоқ, бәріміздің басымызды қосатын тарихи жағдай ғана бар. Біз әртүрліміз. Тым құрыса, Ресейдегідей қолдан жасаған идеямыз да жоқ.
Нұрлан Ерімбетов: Бұдан соң Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» да сізбен бірге кетпейді ме деп қорықпайсыз ба?
Мұрат Әуезов: Бәрі мүмкін. Қоғамның қаншалықты құлдырағанын өлшеп жүрген ешкім жоқ. Бұл қоғамға нағыз ұлы қазақ тілі керек болмаса, не болғаны? Мұхтар Әуезов тілінің феномені - ғажап дүние. Меніңше, қазақтар жер бетінен жойылып кетпесе, Мұхтар Әуезов те өмір сүреді. «Мәңгілік құндылықтарды жасаушы» деген теңеу босқа айтылмаса керек.
Нұрлан Ерімбетов: Бүгінгі дәуірді қалай атауға болады? «Абай жолы» өткен ғасыр қазағының өмірі туралы үлкен энциклопедия болса,  қазіргі кезеңді суреттейтін, бүгінгі қазақтың өмірі туралы дүниелер қашан туады?
Мұрат Әуезов: Мұхтар Әуезов феноменіне келсек, «Абай жолы» ұлы құндылықтардың қатарына жатады. Сәтбаев оны «қазақ өмірінің энциклопедиясына» теңеген. Бұл - ұлы көркем шығарма.
Өткен ғасырдың 30-жылдардағы ашаршылықтан шаңырағы ортасына түскен көшпенді өмірді келер ұрпақтың санасында қалдыру, жадынан шығармау қажет болды. Бұл міндетті поэзияда Ілияс Жансүгіров атқарып шықты. Оның жазған «Құлагер» поэмасы - ат жалын тартып мінген көшпенді өркениеттің өлмес мұрасы. Прозада мұны Мұхтар Әуезов жасады. Бүгінгі күнге келсек, осы дәуір туралы жазатын адамдар болады. Заман тынысын терең сезініп жүрген адамдар бар. Олар арамызда жүрген де болар...
Нұрлан Ерімбетов: Бізде Қазақстанның үдемелі индустриалды-инновациялық даму бағдарламасы бар. Ал неліктен үдемелі интеллектуалды-мәдени даму бағдарламасы болмасқа?
Мұрат Әуезов: Ешқандай әкімшілік күш ұлы көркем шығарманың тууына себепкер бола алмайды. Оны жасауды ешкім де үйрете алмайды.
Нұрлан Ерімбетов: Менің айтпағым, біз қазір Ұлттық кітапханада отырмыз. Бірақ миллиондаған азаматтарымыз бұған қол жеткізе алмай жүр. Оқығысы келген кітабын, көргісі келген фильмін таппайды. Сонда деймін-ау, халықтың сауатсыз болғаны кімдерге тиімді болып тұр?
Мұрат Әуезов: Мен Асқар Сүлейменов, Алан Медоев, Салахидин Айтбаев секілді табиғат дарын сыйлаған адамдармен дос-жар болдым. Олар кітапты арзан бағаға сатып алуға ұмтылмайтын да. Қажет болса, қазір бәрін табуға болады. Интернет бар, кітапхана бар...
Біз бәріне тыйым салынған кезде өмір сүрдік. Сол кездің өзінде Сайын Мұратбеков бізге шетелден Мағжан Жұмабаев, Ахмет Байтұрсынов, Мұстафа Шоқай тәрізді алыптардың еңбегін әкеп берді. Адам өзі ұмтылмаса, биік руханилыққа қолынан жетектеп әкеле алмайсың.
Журналист сауалы: «Қытайтанушылардың» Әуезов мектебі бар деп жүр...
Мұрат Әуезов: Мұндай мектеп жоқ. Қытай - Қазақстан үшін, жалпы әлем үшін үлкен мәселе. Қытайға біз ықпал ете алмаймыз, оны өзгерте де алмаймыз. Демек, бар мәселе өзімізге келіп тіреледі. Трансшекаралық өзендер, бізге келіп жатқан Қытайдың алпауыт компаниялары бар. Газ-мұнай құбырларын тартып жатыр. Осы мәселелерге қатысты пікірталаста оңай ұтылып қалмауымыз қажет. Қытайтану институты жоқ бізде. Оны құруға тек қана саяси ерік-жігер керек. Мұндай институт Қытайға ұнамайды деп қауіптенетін секілдіміз. Мені қоспағанда, Қытайды білетін үш-төрт адам ғана бар. Олар - Кеңес одағының елшілігінде 7 жыл жұмыс істеген Қасым-Жомарт Тоқаев, қытай тілін жетік білетін Кәрім Мәсімов, фактологиялық тарихын білетін Константин Сыроежкин және қытайтанушы Клара Хафизова...
Журналист сауалы: Танымал сәуегей Ванганың өзі Кенесары ханның басын қайтарып алмай, Қазақстан дамуға қол жеткізе алмайды, - деп болжам айтқан екен. Бұған не дер едіңіз?
Мұрат Әуезов: Бізге Кенесарының бас сүйегін іздеуден бұрын оның осы жер үшін күрескен тарихи ерік-жігерін, күш-қайратын, ерлігі мен табандылығын түйсіну, бойға сіңіру маңызды. Мұның рухани акцияға айналғанын қолдаймын. Көкшетаудағы  Кенесары үңгірінде болғанымда «болашақтан мүлде үміт үзілген тұста бұл адам мынадай мықты көтерілісті қалай жасай алды? Не деген жігерлілік, не деген табандылық?» деп таңғалдым.
Ванганың бұл сәуегейлігі туралы хабарсызбын. Кенесарының бас сүйегін іздеу - қоғамдық сананың ұмтылысы, азаматтық ұмтылыс болғанын жақтаймын.  Тарихи тұлғаның лайықты жерленуі тиіс.
Жас қазақ: Бабаларыңыз қазақ халқының рухани ақсүйектер қауымы болып есептеледі. Олардың жолы басқа болса да, тәңіршілік, бұрханшылық туралы ұдайы сөз етесіз. Өзіңізді қай діннің өкілімін деп есептейсіз? Ақсүйекпін деп сезінесіз бе?
Мұрат Әуезов: Бабаларымды, арғы тегімді мақтаныш үшін еске алғаным жоқ. Ақсүйектік жауапкершілікті талап етеді. Осы елге еңбек ету - бабалардың өмір тәжірибесі, өсиеті. Өз бабаларымды ақсүйектерге жатқызбаймын. Бір кездері қожалар да тозған. ХХІ ғасырда тарихи міндетінен бас тартты. Бабаларым мұсылмандықты уағыздап келді. Мен де өзімді мұсылманмын деп есептеймін.
Жас қазақ: Орыстілді қазақтарда қазақ тіліне келгенде, іштей қарсылық сезілетін тәрізді. Бұған не айтасыз?
Мұрат Әуезов: Мәскеуде оқып жүргенде қазақшам шамалы еді. Сонда шешем Фатима қазақтың жүз мақал-мәтелін жинап, маған салып жіберіпті. Соны жаттап үйрендім. Мектеп жасына келгенімде әкем қазақ мектебінің табалдырығын аттаттырды. Қазақ тіліне қатты сүйсінемін. Ғажап тіл! Басқа тілдердегі ақындардың жырлары маған әсер етпейді. Қазақ ақындарын оқығанда жаным жадырап сала береді. Қазақ тілі - ұлы тіл!

Шадияр Өстемірұлы

"Жас қазақ" газеті