Біздерге Байжігіттің нақ тегін білгеніміз жөн болар, өйткені, байжігттерден қазақта теңдесі жоқ хас батыр Қабанбай бабамыз шыққан. Қабанбай батырды біреулер шайбандық, біреулер сарт, біреулер өзбек деп жүргендері белгілі. Былтырғы жазда Байжігіттің Есенгелдісінің ұрпағы, шежіреші, ел арасында «тірі энцилопедия» атанған Смадиев Мәлік Мұқашұлы жүрек талмасынан кенеттен бұл дүниден озған еді.  Менің Шыңғыс ханның шығу тегіне қатысты зерттеулеріме жетекшілік еткен, нағашыдан тобықты болған соң: «Туғаным Өскембайдан рас болса» деп сөз бастайтын, Ұлы жүздегі албандардың, суандардың, шапыраштылардың арсында көп жүрген,  қиссаларды жатқа білген Мәлік аға, Ферғана аңғарының аңыздағы Ергене қоң екенін айтқанымда, Смадиевтер әулетінің сары сүйек құдасы Жанұзақ ақынның, оның ұлы Әрімжанның Ферғанада жүргендеріндегі жинаған шежіре деректерін айтып берген еді.

Кезінде, Әрімжан ақын қаратайдың болысы болған Әбдікерімнен алған төрт аяғы бірдей су жорғаны күміспен қапталған  ер-тоқымымен, өмілдірігмен бірге Смадидің әкесіне ұсынып, өзінің Нәби деген бүкір баласына Смадидің қарындасы Мәриямды алып берген екен. Әрімжан ақынның айтқандары Смадиевтердің әулетінде осы құдалықтан қалған еді.  Төменгі әңгіме, жасынан құйма құлақ болған Мәлік ағаның, және де ғұлама атанған Байжігіттің шежірешісі  Ғұлам Қадыр Жазыбайұлының біздерге айтып кеткендеріне негізделген.

Ғалымдар тарихи деректердегі баяуыт, баят, байырқу дегендердің бүгінгі Кіші жүздегі Байұлы табы екенін айтады. Осыған дау айтып жүрген де ешкім жоқ. Байұлы адайлардың Түрік қағанаттары кезінде аде-едиз (адай-таз) деген атауларымен Солтүстікте жүргендерін біздер Орхон жазуларынан көреміз. Бай дегеніміздің қытай тілінде «ақ» екені белгілі. Сонымен қатар Махмуд Қашғаридің сөздігінде «баят» дегеннің құдай екені айтылады.  Осыдан біз «бай» дегеннің  тәңір мен ақ түсті білдіретінін ұғамыз. Сонда, баяуыт дегеніміз ақ әулет, тәңір әулеті болмақ. Байжігіт дегеніміз де, анығында «богатый джигит» емес, ақжігіт, не болмаса, тәңірлі жігіт болады. Байжігіт атауын біздер ең алғаш «Маңғолдардың құпия шежіресінен» көреміз. Байжігіт руына қатысты  біз қозғағалы отырған тақырыпты терең түсіну үшін, алдымен біздердің мағол атауы жөнінде бұрындарда талай жазғандарымызға қысқаша шолу жасап өтелік.

Алғашқыдағы мағол, мұғұл, мұғал деген атауды орыстар әдейі бұрмалап, «н» әрпін қосып монгол атап кеткен дегенді бізден бұрынғылар да айтқан еді. Осының дәлелі ретінде тарихи деректерде сол күйінде сақталып қалған Моғолстан хандығының атауының осы Шыңғыс ханның мағолдарының атымен аталғанын келтірелік. Және де, Асқақ Темір мен Ұлығбекті таратқан шежірешілер  олардың шығу тегін маңғол емес, мағол деп атаған.  Созақтан мағол, одан Асқақ Темір дейді. Ал енді, Созақ дегеніміздің бастапқы нұсқасының су сақ екені қазақ тарихшыларының зерттеулерінде айтылған. Осы жөнінде дәлелімен ғаламтордағы «Ұлт» порталында жарияланған «Қазақ шежіресіндегі Шыңғыс ханның ата-тегі» атты мақаламызда толық айтылған. Біз оны бұл жерде уаққытты алмас үшін қайталап жатпаймыз. Ұзын сөздің қысқасы: Созақ дегеніміз Су сақ, Су сақ дегеніміз, әрине, Каспий теңізінің маңын әлімсақтан бері жайлаған Адай тайпасы болады.

Сонымен, анығы маңғол ма, әлде, мағол ма?  Мағол атауының мағынасын  біздер тек қана шежіре деректерінен біле аламыз.  Тарихта Шыңғыс хан әулеті де, кейін орыс шовинистері де бұл атаудың мағынасын жасырған, өйткені, Шыңғыс хан үшін бұл атаудың мағынасы оның әулетінің жалған төрелер екендерін айқындайтын болса, орыстар үшін, оларды үш жүз жыл бойы билеп-төстеген  қазақтар екендерін айқындайтын болған. Сондықтан да, олар намыстанғандарынан тарихты бұрмалап, Шыңғыс ханды да, оның империясын да, қытай нұсқаларында аталған, доңыз жейтін халық мэну-шивейлерге теліген.  Осы «мэну» дегенді олар маңғол деп түсіндірген.   Мағол атауына «н»  әрпінің  кіріп кеткені осыдан болған.

Шежіре деректеріндегі жасырын мағыналардың пайда болуының  бірнеше себептері бар. Соның ең алғашқысы, жаңағы Шыңғыс хан әулетінің  идеологтарының айла-тәсілдері болса, одан кейін, тіл мен көзден сақтану наным-сенімінен де болған. Яғни, бір нәрсенің атын өз атымен атамауды ұстанғандықтан. Дегенмен, көрнекті мемлекеттік қайраткер болған, Газан ханның тапсырмасымен Шыңғыс хан мен мағолдың тарихын жазған, ирандық Рашид-ад-дин мағол атауының мағынасын өзінің жылнамаларында жазып кеткен еді.  Осымен қатар шежіреші: «Мағолдар жөнінде біз білетін, бұл баяндауларымызда айтылмаған көптеген деректер бар» деп те, мағол атауының құпиясы бар екенін меңзеп кеткен еді.  Ал  енді, басты құпия, Шыңғыс ханды дүниеге әкелген бөржігін әулетінің, мифологиялық патшалық Кай әулетіне, яғни Қияттарға жатпайтынында. Алдыңғы жазғандарымызда айтқанымыздай, Қияттардың атасы деген Қиян, парсы тіліндегі «кейаниан» дегеннен болған. Яғни, кеянидтер, Кай, Кей әулеті дегенді білдіреді.  Кай әулетінің ең бірінші патшасы Кей Кобад қазақ мифологиясында Кейқуат атанып жүр.  Қияттардың шежіресіндегі Домбауыл мергеннің ұлы Белгімтайдан Белгібай ретінде тарап тұрған нағыз төрелер, яғни, кейаниандар  наймандар, сондықтан да шежіре наймандарға төре-найман деген атақ берген.  «Алаш» тарихи-зерттеу орталығының жариялаған найман шежіресінен біздер, наймандарды Зайсан өңіріндегі шежірешілердің Кай әулетінен бастап таратқандарын көреміз. Яғни, біздің аталарымыз өздерінің кейаниан-кеянидтер, қият-қыпшақ екендерін жақсы білген. Қият дегеніміз кай+ут дегеннің реконструкциясы болмақ.  Бұл жердегі «ут» жалғауы от, ошақ, әулет дегенді білдіретін қыпшақ сөзі.  Шыңғыс хан әулетіне еш қатысы жоқ наймандардың төре атанғандары осыдан болған.

Сонымен, Рашид-ад-дин өзінің жазғандарында мағол атауының мағынасын «будьте всегда опечаленными» деп түсіндірген еді.  «Опечалиться» дегеніміздің көңілге мұңды алу екені белгілі. Яғни, бұл жердегі басты код -  мұң+ал болады. (возьми печаль). Ал енді, «Шежіре Түрікті» жазған Әбілғазы болса, мағол атауының басты нұсқасының мұңол болғанын, кейін, бұл сөздің айтылуы қиын болғандығынан мұғұлға айналғанын айтады. Әбілғазы да «мұң» сөзінің «печаль» екенін айтады. Әбілғазы мұңол деп өзбек тілінде айтқан болса керек. Демек, бұл жердегі «ол» дегені қазақша «ал» болмақ.  Өзбектердің «алыңыз» дегенді «олың, олың» дейтіндері белгілі. Осыдан біз мағол атауының бастапқы нұсқасының  мұңал болғанын, айтылуы қиын болған соң, мұғұлға айналғанын түсінеміз. Ал енді, Мұңал дегеніміз Адай тайпасының құрамындағы Шыңғыс ханның таңбасын иеленіп отырған ру болады.  Қазіргі таңдағы генетик ғалымдар Шыңғыс ханның ұрпақтарының ДНК белгісі мен Адайлардың ДНК белгілерінің маңайлас – С3 екенін айтып отыр.

Белгілі шыңғысхантанушы, мағолтанушы, тарих ғылымдарының докторы Қинаят Зардықанұлы «Құпия шежіредегі» Алан ананың, күйеуі Домбауыл мерген өлген соң, Шыңғыс ханды дүниеге әкелген бөржігін әулетін құрған Боданжарды (Бөтенсары)  мергеннің үйге ертіп әкелген баяуыт-мағалықтың жігітінен тапқанын айтқан еді. (маалих). Осы баяуыт-мағалық дегеніміз Байұлы мұңал болады. (мағал-мұғал-мұңал).  Ежелгі баяуыттардың құрамында джадай (адай) тармағы болған. Туыстарының, және де ер жетіп қалған Домбауылдан туған балаларының қаһарынан қорыққан Алан ана Боданжарды түнделетіп келетін сары иттен тапқанын айтады. Бұл сары итті нұрға теңейді.  Сары иттен туды деген Боданжар ақсары келбетті, жасыл сұр көзді арийлік бет-әлпетті болған еді, сондықтан да, Әбілғазы өзінің жазған шежіресінде бұл нышанның тоғыз атадан кейін Шыңғыс ханнан білінгенін айтады. Бөржігін дегеніміз кидандардың тілінде «жасыл-сұр көзділер» дегенді білдіреді. Бөтенсары дегеніміз осыдан. Маңғолшаланып па, әлде қытайшаланып па, әйтеуір, Боданжар атанып кеткендей.  Шыңғыс хан  өзінің құрған империясына өзінің нақты тегінің  мұңал атауын берген.  Мұңал сөзінің айтылуы мұғал болып кететінін болған соң, осылай аталған. Яғни, Ұлы Мұғал империясы. Шыңғыс ханның ұлысын біздер қазақ шежіресінде айтылғандай мағол, қазіргілерді маңғол деп, «ң» әрпін қосып атауымыз керек. Өйткені, қазіргі маңғол дегендеріміз сол, бөтен тілді  мэну-шивейлердің ұрпақтары болады. Шыңғыс ханның ордасына барған Рубрук мағол дегенді «моал» деп жазған. Бұл «моал»  -  мұңал атауының  бір естілуі еді.

Енді Байжігітке келелік. Қазіргі таңдағы көптеген байжігттік шежіретанушылар: «Атамыз Тоқтар қожа Сайбек ханнан» дегенді негізге алып, өздерін жалған төрелерге жатқызбақ.  Шыңғыс хан ұрпақтарының өздерінің шежіретанушылары, ғалымдары бұл іске жете назар аударып, Байжігіттің ДНК белгісінің Шайбандықтардың ДНК белгісімен сәйкес келмейтінін  айтқан еді.  Дала ауыз тарихының  дерек беруіндегі шежірелік тәсілге сай, «Сайбекханнан» дегені Тоқтар қожаның Шайбан ұлысынан келгенін ғана айтып тұр. Осыдан біздер Тоқтар қожаның өмір сүрген кезеңін ғана болжай аламыз. Шежіре аңыздарында сарт аталған Тоқтар қожаның байыстарға Толымқожамен бірге келгені жөнінде айтылады. Толымқожа дегені, «Тарихи Абулхаир хани» атты өзбектердің дерегіндегі аты аталған «Толун қожа найман» болса керек.  Толымқожамен бірге бұл деректе аты аталған Тұңғашық Төле қожа найман дегеніміз, Қылышты қожаның қызын алып қожа атанған Төлегетай болады. «Тұңғашық» дегеніміздің бір мағынасы абыз-әулие болса, екінші мағынасы – тек қана ханға бағынған, Батысты билеген еркін қолбасшы дегенді білдіреді. Шежіре аңыздары Төлегетайдың ел басқарғанын, абыз-әулие болғанын айтады. Найманның ақырғы ханы Күшліктің шөпшегі деген Төлегетайға Қылышты қожа бұның ақсүйек төрелердің ұрқынан болғанын біліп қызын берген дейді.  Қожалардың қараларға қыздарын бермегендері белгілі. Бұл Төле - найманның ақырғы ханы Күшліктің қарақытайда қалған әйелінен тараған. Түп нағашы жұрты қарақытайлардың арасынан шыққан соң Төле қытай аталған да, кейнгі шежірешілер бұл атаудың мәнісін білмеген соң, Қаракерей, Төртуыл Садыр, Матай тайпаларын Төленің ұлы деген Қытайдан тарата салған.  Бұл жердегі Садыр дегеніміз тарихи деректердегі Ядыр, Матайымыз Маадай, Төртуылымыз Домбауыл мергеннің ағасы Төбе соқырдың төрт ұлынан тараған қияттар, Қаракерейіміз керейлердің құрамында Қарауын деген жерде көшіп қонып жүріп Қаракерей атанған қият-жырхындар. Найман хандары осы қият-жырхындардан шыққан. Жырхын дегеніміз әмір.

Өзбек хандығы наймандардың өздері құрған хандығы еді.  Ферғана аңғарында 19-шы ғасырда наймандардың болысы болған. Байжігіт Дәулетбай батырдың ұрпағы Жанұзақ ақын сол жаққа айтысқа барғанда, өзбек наймандарының аузынан Сарыжомарт, Ақсопы, Төлегетай үшеуінің жас Әбілқайыр ханды маңғыттардың тұтқынынан босатып алып, қуыршақ хан ретінде көтергенін естіген екен. Ежелгі Найман хандығының өз аты Өзбек болған еді. Найман Білге бұқаның құлпытасында: «Ел атыңыз Өзбек»  деп жазылғаны белгілі. Демек, Әбілқайырдың хандығына наймандар осы атауды берген.  «Тарихи Абулхаир хани» атты деректе Әбілқайыр сұлтанды хан көтерген Сарыжомарт – Сары Осман өкіреш найман, Ақсопы – Ақ суфий найман деп аталған.  Наймандар осыдан кейін де билікке өз адамдарын қойып, сол елді өздері билеп-төстеп отырмақшы болғандарын біз, найман Сопы мырзаның тарихынан білеміз. Араб-Мұхамед ханды өлтіріп, орнына Хысрауғазы сұлтанды қоймақшы болған Сопы мырзаны үйсіндер сатып кеткен соң, Сопы мырзаның өлім жазасына кесілгенін Әбілғазы да, Шәкәрім қажы да айтқан еді. «Тарихи Абулхаир хани» дерегіндегі Шейх Суфий найман дегені осы Сопы мырза болса керек. Жоғарғы сұлтан Хысрауғазыға Кай әулетінің патшасы болған Кей Хосровтың аты берілген еді.

Ал енді, Тоқтарқожаны «сарт» дегендері, оның осы Өзбек хандығынан келгенін айтып тұр.  Өзбек жақтан келген Абылай ханды да сарт дегендер болған. Қайткенде де, нағыз наймандарға, яғни, шежіреде Байыс атанған байси – ақ силерге байжігіттер кейін қосылған.  Ақ си дегеніміз ақ сир, яғни, қыпшақтардың бұрынғы сеир атауынан болған.  Қытай деректері сирлерді – сэ, си деп атайды. Ежелгі қият-қыпшақтардың ұрпақтары наймандар  сиыр төтемін ұсанғандықтарынан өздерін Өкірештен таратқан болса, қазіргі қыпшақтар өздерін Мүйіздіден таратады. Бұл екі атау да бір, арийлік наным-сенімдегі қасиеті қара бұқаны білдіреді. Найманның басты таңбасының бірі «бұқа мүйіз» болса, екінші таңбасы бұқаның ноқтасын білдіреді. Бұл ноқта таңба Кай әулеті патшаларының жеке таңбасы болған. Кейінгі шежірешілер надандықтан бұл таңбаны «шөміш», үлкен ағаш қасық» деп атап кеткен еді. Найман хандарының Байбұқа, Тайбұқа атанғандары да, наймандардың бұрынғы Сирлер екендерін білдіріп тұр. Бұл жөнінде толығырақ ғаламтордағы «Шыңғыс хан және қыпшақтар» атты мақаламызда айтылған.

Сонымен, Тоқтар қожа да, Байжігіт те, ешқандай да, Шайбанның ұрпақтары емес. Арабтарға да, үш қайнаса сорпасы қосылмайды. Қазақстандағы ДНК-жобасының жетекшісі, тарихшы ғалым,  шежіретанушы профессор Жаксылык Сабитов 2016-шы жылғы желтоқсан айында берген сұбхатында былай дейді: «Любую легенду сейчас можно проверить. Например, легенда о найманах-байджигитах, откуда происходит Кабанбай батыр. Говорилось, что он происходит от некоего Тохтар ходжи, который, считается то ли чингизидом, то ли кожа, то ли еще кем то. Когда мы протестировали, оказалось, что это чисто найманская линия».

Яғни, бұл жерде байжігіттердің, Кабанбайдың ешқандай да сарттың, арабтың, адайдың тұқымы емес, таза найман екендері айтылып тұр.  Жақсылықтың айтуынша, қазіргі заманда балалар үйінен кез-келген қазақтың баласының ДНК белгісін тексеріп, оның руын анықтауға болады екен. Осымен қатар ғалым қазақтардың бәрінің бір-біріне туыс екенін айтқан сөздің расталғанын айтады. Күллі қазақтың түбі бір – Дешті-қыпшақ даласын жайлаған қият-қыпшақ. Осының дәлелі ретінде Жақсылық Сәбитов қазақ ұлтына басқа ұлттардан ең жақындардың қарақалпақтар екендерін айтады. Ал енді, қарақалпақтың түбі нағыз қият-қыпшақ болады.

Жоғарғы Байыс ата дегеніміздің  анығында байси, яғни, ақ си тайпасы екенін біздер оның ұлы деген Сыбанқұлдың атынан ұғамыз. Сыбан дегеніміз адамның аты емес, ежелгі тарихи деректердегі, Сегіз-өгіз одағының құрамында жоғарғы Ядырмен (Садыр) бірге болған Сұба деген тайпаның  аты  болады.  Сұбалардың найманда азайып қалғандарының себебі, олардың бір бөлігі қазір Ұлы жүзде Суан атанып жүр. Суанның таңбасы найманның ноқта таңбасы болады.  Ноқтатаңбалы Албан мен Сыбанның да түбі қият-қыпшақ болады. Албан дегеніміз – «алып тау елі» дегенді білдіреді. Алыптау дегеніміз Фердоуси айтқан Албурз, қазіргі Ирандағы Эльбурс тауы. Қият-қыпшақтардың наным-сенімінде ноқта таңбалы Кай әулетінің патшалары осы таудың басынан түскен деп саналады.  Хандарды салып көтеретін ақ киіз, осы Албурз тауының қарлы шыңын білдіреді.

Байыс ата дегеніміз тарихи тұлға емес, дала ауыз тарихының дерек беруіндегі шежірелік тәсілге сай айтылған, қият-қыпшақтарды білдіретін символдық тұлға болады.  Байыстың байси екенін ең алғаш айтқан тарихшы, Найман шежіресін жинаушы Зейнолла Қайсенов  болады. Найманның ғұлама атанған ойшыл шежіресі Ғұлам Қадыр Жазыбайұлының айтқанында: «Байжігіт Сары үйсіннің қызын алып, одан Жұмық пен Тоғас, балдызын алып одан Мәмбет туған» деген еді.  Осы шежіре дерегі біздерге наймандағы байжігіттердің Ұлы жүз үйсіндегі байжігіттерге қатысын айтып тұр. Яғни, байжігіттердің үйсіндермен аралас-құралас, сүйек-шатыста болғандарын меңзейді. Үйсіндегі Байжігіт шежіресінде қоңыраттық Құлшығаштан тарап тұр. Ал енді біздер ескі жазулардан қоңырат-найман, қаңлы-найман дегенді көреміз. Қоңырат дегеніміз кидан тіліндегі қаңғ+арат, яғни, қаңлы елі болады. Біз бұл жерде «қаңлы» дегенді казіргі Ұлы жүздің құрамындағы тайпа ретінде емес, қазақтың атасы, субстраты ретінде түсінуіміз керек. «Қазақ болмағанда қаңлы болған» деген сөз бар. «Келелі елде қаңлы бар, қаңлыдан хан көтер» деген қазақтың мақалы бұл жерде Шыңғыс хан әулетін айтып тұрған жоқ, Геродот айтқан «царские скифы», яғни, патшалық сақтардың ұрпақтары қаңлы-қыпшақтардың Кай әулетін айтып тұр.  Монархиялық әулет ретінде әлем мойындаған Осман әулетінің Каилар екендері белгілі. Бұлар сары қаңлылар еді.  Шыңғыс ханның жалған төрелер әулеті монархиялық әулет ретінде әлемде мойындалмаған. Қаңлы мен қыпшақтың бір массив екені белгілі. Шежіреде Құлшығаштан тарап тұрған бұл байжігіттердің де түбінің қаңлы-қыпшақ екені хақ.  Ұлы жүз шежіресінде бұл байжігіттер Үйсін тармағына жатпайды. (Ойсыл).

Кейбір зерттеушілер Байжігіт дегеннің Шыңғыс ханмен ұстасқан Тәйжігіттер екендерін айтады.  Шежірені терең білмегендерінен Тәйжігітті Шыңғыс ханның туыстары дейді. Қазіргі маңғолдардың генетик ғалымы Батбаярын Херлен қияттар мен қият-бөржігін әулетінің генотоиптерінің екі бөлек екендерін айтса, Рашид-ад-дин бөржігіндерді «басқа сала» деп атаған. «Құпия шежіреде» Шара-Қайлықтан тарап тұрған тәйжігіттер осы адай-бөржігіндерге кірме болады. Басқа нұсқада «шарахай линху» аталған бұл Шара-Қайлық дегеніміз қыпшақтардың «шара» (сары) және «каи» деген атауларынан қалыптасқан, нағыз төрелерді білдіретін  символдық ұғым болады.  Сонда, шара-қайлық, шарахай дегеніміз – сары қаңлы болмақ. Сондықтан да, тәйжігітер - тайджиут, яғни, «принц по крови», «қанынан ханзада», төре деп аталған.  Кезінде, бөржігін Қабыл қаған өзінің ұлдары тұрғанда хандықты осы тайджиут Әмбегейге қалтырғанының себебі, ежелгі әдет-ғұрыпты сақтап, хандықты нағыз төреге ұсынғандығында жатыр.  Тайджиуттардың Шыңғыс ханға қарсы шыққандарының басты себебі, оның жалған төре екенін біліп, хан ретінде мойындамағандарында. Әрине, жалған төрелерді насихаттаған «Құпия шежірені» құрастырушылар бұл жайды жасырып қойған.  Бүгінгі байжігіттердің ежелгі түбі қаңлы-қыпшақ тайжігіттер болулары әбден мүмкін.  Ал енді, Жанжігіт дегендері Махмут Қашғаридың дерегіндегі «шаншиут» болса керек.  Кейбіреулер Тәжікстандағы лақайларды жанжігіттер дейді. «Өскемендегі Жанжігіт» дегені де осы лақайлардан болады. Лақайдың түбі Қатаған, Қатағанның атасы Бұғы Қатаға, оның түбі Адай болады.

Қазіргі таңда шежіре деректерін сол күйінде қабылдап, сол күйінде насихаттап жүргендер, кешегі үстемдік таптардың идеологтарының сойылын соққандар болып келеді.  «Атамыздың бір көзі қысық болғандықтан Жұмық атанған» деген сөз, тіпті күлкіні келтіреді. Осы сияқты, үйсіндерде: «Доспанбеттің екі көзі бір-біріне атылып туған соң (қыли) шапырашты атанған» дегендері де лақаб.  Шапрыраштының таңбасы парсы тілінде «чапраз» аталған түймеге ұқсас болғандығынан түрік дәуірінде чапразлы атанған.  Ғасырлар бойы төрелердің атын жамылған Шыңғыс ханның әулеті бұқара халықтың надандығын пайдаланып шежірені өз білгендерінше айтып, тектіні құл, құлды текті еткен. Шыңғыс хан әулетінің идеологтарының айтқан лақабтарының енді бірі: Найман шалдың жар төсегінде өкіріп Өкіреш атанғаны-мыс. Анығында, Өкіреш дегеніміз патшалар әулетінің символы болады.  Сондықтан да, наймандардың  хан әулетінің өкілдерінің атына «бұқа» атағы  қосылып айтылатын болған.  Яғни, Өкіреш дегеніміз кіші бұқа, патшалар әулетінің ұрпағы дегенді білдіреді.  Парсы тіліндегі «ukar» (ірі қара) дегеннен қалған.  «Тарихи Абулхаир хани» дерегінде Өзбек хандығының құрамында Найман және Өкіреш найман деген наймандардың екі қанаты болғаны айтылады.  Осы тарихи деректегі Өкіреш найманымыз шежіре деректеріндегі Төре найман болса керек. Төре атауының қайдан пайда болғанын ешкім нақты білмейді.  Меніңше, төре атауы ежелгі Тур (түр, төр), яғни,  бұқа дегеннен қалған.

Найманның нағыз ойшыл шежірешілерінің соңғы тұяқтарының бірі болған, байжігіттік Ғұлам Қадыр ақсақал: «Шыңғыс ханның әулеті төрелер емес, төлеңгіттің тәрбиесін көргендер» деген еді.  «Төлеңгіттің түбі – Жалайыр» деген сөздің бар екені белгілі. Ежелгі Жалайырлар жалды айыр таңбалы нағыз төрелер болған. Анығында, күллі қият-қыпшақтың таңбасы осы жалайыр таңба болады.  Түбі адай Шыңғыс хан осылардың таңбасын иеленіп кеткен. Өз таңбасы «қаршыға» еді. Жалайыр таңбаны «тарақ» атап жүргендері надандықтан болған. Жалайыр таңбаны біздер ежелгі Юечжи-Кушан патшалығының алтын теңгесіндегі патшаның қолынан көреміз.  Қазба жұмыстарында табылған бұл алтын теңгеде  ноқта таңба да, Өкіреш те  бейнеленген.  Осы алтын теңгеге, Юечжи-Кушан (адай-қыпшақ) патшалығына, жалайыр таңбаға, қазақтың нақты тегіне, шыққан жеріне, шежіресіне ең алғаш лайықты түрде көңіл аударған Адайдың Мұңалынан шыққан ғалым Серікбол Қондыбай марқұм болады.  Шыңғыс хан идеологтарының шығармасы ретінде айтылған қазақ шежіресін Серікбол «далбаса» деген еді.  Біздер Серікбол айтқандай шежіренің жасырын мағыналы мәлімет екенін түсіне алуымыз керек.  Осыны түсінбей, бұл далбаса шежірені сол күйінде айта берсек, біздердің ұрпақтарымыз ешқашан да рухани жаңғыра алмайды.

Қайрат Зарыпхан, шежіретанушы

Abai.kz