Редакциядан: "Қазақстанның аумағы ұлан-байтақ және табиғи қазба байлық пен ресурстарға бай екені баршаға белгілі. Осының бәріне қызғанышпен қарайтындар да бар. Олар – бізге қастық ойлап, қоғамымыздың ынтымағын бұзуға тырысушылар. Халқымыздың арасына теріс діни ағымдарды енгізу бізге сырттан ықпал етудің бір тәсілі болып саналады.

Діни сауатсыздығының нәтижесінде жастарымыз сақал қойып, шалбарының балақтарын қысқартып тастайды. Қара көйлек киіп, беті-аузын тұмшалаған қыздарымыздың қатары көбейді. Бұл біздің дәстүрімізге де, халқымызға да жат. Бұған заңнамалық деңгейде тыйым салу мәселесін пысықтау керек. Қазақ қара киімді қаралы кезде ғана киеді". Бұл Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың сөзі.

Осы ретте біз Әлеуметтік ғылымдар институтының докторы Бауыржан Сайфунов мырзаның қазақы салт-дәстүр негізіндегі діни сауаттылық жөніндегі мақаласын жариялағанды жөн көрдік.

Қазақ халқының мұсылмандығы шариғат амалдары бойынша Имам Ағзам Әбу Ханифа, ақидада (сенім жүйесінде) Имам Матуриди ізбасарлары. Сенім жүйесі немесе дінитаным қандай да бір қауымның болмасын тұтастығы мен бірлігін сақтауда аса маңызды мәселе. Өйткені, діни таным кез-келген халықтың ұлттық, өркениеттік болмысының мәні һәм өзегі.

Мұсылмандығы тұтас тұрмысында әдет-ғұрыптармен өріліп, көркемделген қазақ халқының салт-дәстүрлерін қазіргі уақытта кейбір діндар қазақтар бұқаралық ақпарат құралдарында, әлеуметтік желілерде ашықтан-ашық шариғатқа қарсы қойып, мансұқтауларын тоқтатар емес. Әсіресе, ең қауіптісі – шетелден діни білім үйреніп келген кейбір жастардың қазақтың ғасырлар бойғы қалыптасқан тұрмыстық әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлеріне шүйлігуі, арабша аят-хадис жаттап алған радикалдардың діни насихаттарына жастардың, тіпті, ауыл ақсақалдарының, кейбір мемлекеттік қызметкерлердің ұйып қалуы.

«Бақсам бақа екен» дегендей, әлемнің көптеген ғалымдары атой салып шулаған, қауіпінен елді сақтандырған «жалғансәләфилік таным», қара ту көтеріп, қарапайым момынға қасірет шектірген, тарихта қанды қырғындарымен өшпес із қалдырған ваххабилік түсінік бүгіндері кейбір дін өкілдерінің қолымен қазақ қоғамында от көсеуі жиі көрініс беріп келеді.

«Даудың басы Дайрабайдың көк сиыры» дегендей, қазіргі дүмшелердің шүйлігетініндей «салт-дәстүр, әдет-ғұрып» деген не? Неге қазіргі діндарлар қазақы салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарға қарсы?

Халықтың игі әдеттері халықтың өмірінде дағдылана келе әдет-ғұрыпқа, мәнді әдет-ғұрыптар салт-дәстүрлерге айналып, салт-дәстүрлер салт-сана болып қалыптасқан. Халықтың салт-дәстүрлері, рәсімдер мен жөн жоралғылар, рәміздер, ырымдар мен тыйымдар, түрлі сенімдер арқылы өмірде қолданыс тауып келеді. Оның бәрі толысып, дамып, жаңарып отырады [1].

Бүгіндері күнімізге дейінгі «Салт-дәстүр, әдет-ғұрыпқа» беріліп келген анықтамалар, түсініктер өзінің шынайы мағынасын ашпайтынына, түпкі асыл мағынасынан ұзақ екендігіне көз жеткізіп отырмыз. Кез-келген сөздің шығу тегін, яғни оның негізін, негізгі мағынасын анық білмей оны толыққанды зерттеу мүмкін еместігі ақиқат.

Ислам теологтарының пікірінше, мысалыға Хадис білгірі, Теология докторы, профессор Ахмет Иылдырымның айтуынша: «Ислам дінінің ең негізгі зерттеу қайнары болып саналатын Құранға дұрыс тафсир (ашықтау) мен тауил (түсінік беру) жасау үшін ең алдымен жеке сөздердің этимологиялық мәнін ашу аса маңызды болып саналады» дейді. Әлбетте, бұл пікірмен осы саланың ғана емес, түгелдей дерлік әлем ғалымдары келіседі.

Жаратушының сөзі саналатын Құранның мәнін ашуда сөздердің этимологиялық мағынасын ашу қаншалықты өзекті болса, қазақ қоғамының негізгі стержені қызметін атқарып отырған, дінитанымы мен дүниетанымының негізі саналатын салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарының шын мағынасын ашу өзекті мәселенің бірі.

Бүгінге дейін жастар, жалпы қоғам өкілдері, ғалымдар салт-дәстүр, әдет-ғұрып ұғымдарының мәнін төмендегі 18 тармақтағы келтірілген анықтамалардағыдай түсініп келді. Күнімізге дейінгі бұл анықтамалар біздіңше, салт-дәстүр, әдет-ғұрып ұғымдарының толық мәнін ашпайды, жалпылама берілген тұжырымдар.

Қазақ Совет энциклопедия: «Салт – халықтар кәсібіне, сеніміне, тіршілігіне байланысты қалыптасып ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отыратын әдет-ғұрып, дәстүр. Уақыт озған сайын оған жаңалық еніп, өзгеріп қоғамдық болмыс принципіне бейімделіп отырады. Ал жаңа қоғамдық қатынастарға қайшы келетіндері жойылып, өмірге қажеттілері жаңа жағдайға ілгері дамиды”.

Қазақ елі егемендігін алып, Тәуелсіз мемлекет болғаннан кейін Қазақстан ұлттық энциклопедиясын құрастырушы ғалымдар салт сөзіне мынадай анықтамалар берді: «Салт - тұрақтылық қасиетіне ие болған мәдени іс-әрекеттер жинағы. Олар адамдардың іс-әрекет стереотиптеріне айналады, жалпылық қасиетке ие болады». Салт - ғасырлар бойы тарихи негізде қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратын әдет-ғұрып, жалпыға бірдей тәртіп.

Салттың - шектеушілік қызметі (мысалы, жыныстық бейберекеттілікті), жақындастыру қызметі (ауызбірлікті қалыптастыру), ақпараттық қызметі бар.

Салт - әлеуметтік ақпараттық, жиналуының, сақталуының және келер ұрпаққа жеткізілуінің өзіндік құралы.

Салт – халық даналығының жалпыға ортақ игіліктерінің квинтэссенциясы(негізі). [2,536]

Зерттеуші А.Әліпбек «Этнопедагогика» атты оқу құралында:

Салт - адам өмірінің күнделікті тіршілігінде (отбасынан бастап, қоғамдық өмірдегі қатынаста) жиі қолданылатын мінез-құлық, қарым-қатынас ережелері мен жол-жора, рәсім заңдар жиынтығы. Ол жеке адам өмірінде еңбек, іс-әрекет, адамгершілік, құқық, дін ережелерімен байланысты көрініс береді де, біртіндеп ауыл-аймақ, рух тайпаға ортақ рәсімге айналады» деп жазды.

Салт - кәсіпке, сенімге, тіршілікке байланысты әдет-ғұрып, дәстүр. Ол ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отырады. Уақыт өткен сайын салтқа өзгеріс еніп, өзгеріп, қоғамға байланысты бейімделіп келеді. Жаңа қоғамдық қатынасқа сай келмейтін дәстүрлер ығысып, өмірге қажетті жаңалары дамып отырады.[3]

Сондай-ақ әдет-ғұрыптарға да төмендегіше анықтамалар берілді.

Әдеп-ғұрып дегеніміз - белгілі бір қоғамда немесе ұжымда белгілі бір тарихи жағдайға байланысты адамдар арасында қалыптасқан қоғамдық тәртіптің бір түрі. Ол әлеуметтік өмірдің әртүрлілігіне және күрделілігіне қарамастан, белгілі ұқсастық жағдайда адамдардың біркелкі әрекет етуін қалайды. Әдет-ғұрып рәсім арқылы көрсетілетін әрекет, қимыл. Игі әдеттердің өмір қолданысына айналуын «әдет-ғұрып» деп атаймыз, ол оның біржолата өмір заңдылығына айналуы «салт-дәстүр» деп аталады [4,19].

Әдет (араб тілінде - ﻋﺎﺩﺓ,ٌﻋﺎﺩاتٌ) – адамның күнбе-күнгі тіршілік қажетіне байланысты қалыптасқан тұрақты мінез, іс-қимыл ерекшелігі, «Ауру қалса да, әдет қалмайды» деуі әдеттің тұрақты қажеттілікке айналғанын көрсетеді. Әдеттің ұнамды және ұнамсыз түрлері болады. Жақсы әдет – адамдардың күш-жігерін пайдалы істерге арнауына, уақытын үнемдеп негізгі ісін тындыруына көмектеседі. Жаман әдет – қауымның (отбасының, еңбек ұжымының т.б.) берекесін алып, оғаш қылығымен өзінің де ортадағы қадір-қасиетін төмендетеді. Әдеттің негізгі қалыптасатын кезеңі – балалық шақ. Осы кезеңдегі кез-келген нәрсеге еліктей бергіштік қасиет кейде ұнамсыз әдеттердің қалыптасуына себепші болады.

Ғұрып (араб тілінде –ﻏﺮﻑ  - салт, дәстүр) – белгілі бір қоғамдық-әлеуметтік ортада пайда болып, оның мүшелерінің мінез-құлқының, тұрмыс-тіршілігінің бұлжымас қағидаларына айналған жөн-жосық, жол-жоралғы [2,114]. Тіпті Кеңестер Одағы тұсында: «Әдет-ғұрыптың атының өзінен тотемизмнің сарыны байқалады. Қарға Ескі және Жаңа әлемнің көптеген халықтарында алғашқы ата-бабасы ретінде белгілі [5,277-285]. Мысалы, ежелгі үйсіндер, өздерінің ата-бабаларын қасқыр мен қарға асырап алған деп есептеген. Көптеген мифологиялық жүйелерде қарға тек алғашқы ата-баба ғана емес, сондай-ақ демиург (ұйымдастырушы, жасаушы күш), сондықтан кеңістік-уақытты Жаратушымен байланыстыратын, қайта жаңартуға бағытталған әдет-ғұрыптың болуы кездейсоқ емес» [6] деп тұжырым жасаған зерттеушілер де болды.

Дәстүр ұғымына келетін болсақ, бұл көп мағыналы ұғым. Дәстүр - педагогикалық, психологиялық, философиялық, этнографиялық зерттеулердің де өзегі. Ендігі кезекте ғалымдардың еңбектеріндегі, сөздіктердегі дәстүр ұғымына берілген анықтамаларды қарастырып көрелік.

Қазақ Совет Энциклопедиясында: «Дәстүр – ұрпақтан-ұрпаққа көшетін, тарихи қалыптасқан әлеуметтік нормалар мен принциптер. Дәстүр – қоғамдық ұйымдар мен халықтың мінез-құлқы мен іс-әрекеттерінің негізі делінсе, философиялық сөздікте «Дәстүр – тарих барысыныда қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып отыратын әдет-ғұрыптар, салт-сана, қоғамдық тәртіп, заң мұрат пен игілік, мінез-құлық қалыптары және т.б. қоғамда, ұлтта немесе жекелеген әлеуметтік топтарда ұзақ уақыт бойы сақталатын әлеуметтік – мәдени мұра элементтерің [7,626-622] делінген.

Кейбір Ресей зерттеушілері дәстүрге әр түрлі әрекет формасы арқылы  анықтама беруге тырысады. Мысалы, Е.Попов «дәстүрді сананың спецификалық жағдайы» деп қарастырса, И.Петров «дәстүр тарихи дамудың нәтижесінде пайда болған мінез-құлық нормасын, ой мен әрекет бейнесін белгілеген үлкен қоғамдық құндылық, және ол өскелең ұрпаққа тапсырылуы қажет» [8,43]   дейді.

Қазақ тілі түсіндірме сөздігінде: «Дәстүр - ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отыратын «әдет-ғұрып», ұлт бойында қалыптасып, сіңіп кеткен «салт-сана, дағдылар», «салт-сана - ол қоғамдық ойдың, дәстүрдің жиынтығы» деп түсіндіріледі.

Н.Келімбетов «Қазақ әдебиетінің бастаулары. Көркемдік дәстүр жалғастығы» атты зерттеуінде: «Дәстүр дегеніміз - бір ұрпақтан, келесі ұрпаққа ұдайы ауысып отыратын тарихи тұрғыдан қалыптасқан әлеуметтік нормалар мен принциптер. Дәстүр - халықтың мінез-құлқы мен іс-әрекеттерінің рухани негізі болып табылады. Мұның өзі көркемдік дәстүр жалғастығына да тікелей қатысты болып келеді. Өйткені, әрбір ұрпақ өзінен бұрын ғұмыр кешкен барлық ұрпақтар жасаған рухани мұраны игеріп, оны жаңа қоғамдық, тарихи жағдайға сәйкес жетілдіріп отыруы тиіс. Сонда ғана қоғам дамуының рухани мүмкіндіктері объективті түрде жүзеге асады» [9,38]  дейді.

С.И.Ожегов пен Н.Ю.Шведоваға сүйенсек: «Дәстүр - бір ұрпақтан келесі ұрпаққа жеткен, алдыңғы ұрпақтан мұра болып қалған (мысалы: идеялар, көзқарастар, талғамдар, іс-әрекеттер сипаты, дәстүрлер). «Дәстүр» түсінігі «ескіден сақталынған, дәстүрге негізделген (алғашқы мағынада) әдет-ғұрып, кәде» [10] дегенді білдіреді.

Мәдениеттанушы П.Палажченко болса: «Дәстүр – бұл ұрпақтан ұрпаққа беріліп отыратын және ұзақ уақыт мерзімде белгілі бір қоғамдарда және әлеуметтік топтарда сақталынатын әлеуметтік және мәдени мұраның элементтері» дей келе, ағылшынның «Tradіtіon» сөзін аударғанда бірнеше мағыналарды береді - дәстүр, ескі салт; аңыз-әңгіме; ауызша ақпарат немесе мәлімет тарату» [11,54-60] дейді.

Қазақ мәдениетін зерттеушілердің бірі К.Ахметжанова: «Дәстүр – бұл белгілі бір ұлттың немесе халықтың ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратын, тарихи қалыптасқан, олардың әлеуметтік ортасында ұзақ уақыт бойы сақталып отырған әлеуметтік-мәдени құндылықтар жиынтығы. Дәстүр қоғамды басқару жүйесін, әлеуметтік қарым-қатынас формаларын, шаруашылықты жүргізу тәсілдерін, оларды ұрпақтан ұрпаққа қалдыру үрдістері мен тәсілдерін қамтиды» [12] дейді.

2004 жылы А.Әліпбектің Қ.А.Ясауи атындағы халықаралық Қазақ-Түрік университетінің Шымкент институтында шыққан «Этнопедагогика» атты оқу құралында: «Дәстүр - қоғамдық сананың барлық салаларымен байланыста дамыған, топтасқан қауымның калыптасқан бірыңғай көзқарасын, әдет-заңын марапаттайды. Ол ғылымда, әдебиетте, мектепте, халықтық ортақ өнерде немесе қоғамдық қатынаста көрініс беретін құбылыс. Дәстүр идеологияға жақын, ал салт қоғамдық психологияға жақын. Салт-дәстүрлер ұлттың ұлт болып қалыптасуымен бірге туып, бірге дамып келе жатқан тарихи және көне процесс. Яғни дәстүр-қолданбалы іс-әрекет. Ол қалыптасқан іс-әрекет ешкімнің «нұсқауынсыз» еркін мәжбүрлікпен орындалады» [8] деп анықтама береді.

Қазақ мәдениеті энциклопедиялық анықтамасында: «Дәстүр - әлеуметтік және мәдени құндылықтардың ұзақ уақыт қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа сабақтастық арқылы сұрыпталып келуін білдіретін және мәдениеттануда кеңінен қолданылатын ұғым. Дәстүрдің негізі ретінде  - белгілі бір қоғамдық ұстанымдар, мінез-құлық, құндылықтар, идея, әдет-ғұрып басқа да рухани дәстүрлік қасиеті бар іс-әрекет көрініс табады. Қазақтың дәстүрлі мәдениетінің қайнар бастауы – ауыз әдебиеті, фольклор» [13,193] деп көрсетіледі.

Дәстүр – ұрпақтан-ұрпаққа ауысатын, тарихи қалыптасқан нормалар мен үрдістер. Ол – қоғамдық ұйымдар мен халықтың мінез-құлқының, іс-әрекетінің рухани негізі. Дәстүр мәдениетпен тығыз байланысты, сондықтан мәдениеті дамыған ел дәстүрге де бай. Ата-ананы құрметтеу, үлкенді сыйлау, адалдық, әділеттілік, мейірімділік сезімдері озық дәстүрлерге жатады.[14]

Философия ғылымдарының докторы, профессор Н.Сәрсенбаев өзінің «Әдет-ғұрып, дәстүр және қоғамдық өмір» атты еңбегінде әдет-ғұрып, дәстүрдің қоғамдық өмірден алатын орнына, атқаратын қызметіне философиялық тұрғыдан талдау жасап: «Дәстүрге әдет-ғұрыптың өткен қоғамнан қалған озық түрлері мен тұрмыстық формалары, ырым-жоралары, рәсімдер жиынтығы кіреді» - дейді.

Педагог-психолог Г.Шынпейіс өзінің «Қазақ салт-дәстүрлері негізінде оқушылар тәрбиесін жетілдіру» атты зерттеуінде: «Дәстүр – адамзат есіндегілерді және әлеуметтік тарихи тәжірибені ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші және жинақтаушы. Дәстүрде бірнеше ұрпақтың мәдениеті мен мәдениеттілігінің көптүрлігі және бірлігі жинақталған. Дәстүр қоғамдық өмірдің барлық саласын, тәжірибесін қамти отырып қоғамның әр деңгейіндегі ақылды даналықты бейнелейді. Дәстүр әр қырынан әр түрлі аспектіде қарастырылатындықтан және әр түрлі ғылымның зерделеу нысаны болғандықтан дәстүр классификациясы да әр алуан болады. Мәселен, Ресейлік зерттеушілер Д.Зеленин дәстүрді «аймақтық (территориялық), ұлттық, отбасылық» деп жүйелесе, Е.Белоусова дәстүрді «жалпы әлеуметтік – саяси, діни экономикалық, халықтық – ұлттық, отбасылық, ұжымдық, мемлекеттік – патриотизмдік, еңбектік, ерліктік» деп жүйелейді. Сонымен, дәстүр ұғым ретінде мәдениеттің маңызды категориясының бірі және ол оқу-тәрбие үрдісінің құралы да. Салт пен дәстүрдің айырмашылығы неде дегенге келсек, салт адам өмірінің күнделікті тіршілігінде жиі қолданылатын мінез-құлық, қарым-қатынас ережелері мен жол-жора, рәсім, заңдарының жиынтығы. Ал дәстүрлердің өрісі салттан әлдеқайда кеңірек. Дәстүр қоғамдық сананың барлық салаларымен байланыста дамыған, топтасқан қауымның қалыптасқан біріңғай көзқарасын, әдет-заңын марапаттайтын ритуал. Дәстүр идеологияға жақындау да, ал салт қоғамдық психологияға жақын». Дәстүр – тарихи тұрақтанған, қоғамдық қарым-қатынастың нормада бір ұрпақтан екінші ұрпаққа жалғасып жататын, көпшілік қоғам мүшелеріне ортақ әдет-ғұрыптардың жинақталған түрі. Әдет-ғұрып – рәсім арқылы көрсетілетін әрекет, қимыл. Ол да көпшілікке ортақ іс-әрекеттен көрініс береді. Ал жол-жоралар, ырымдар - Әдет-ғұрыптың бөлшектері, сонан келіп салт пен дәстүр тоғысып туындайды. Г.Шынпейістің пікірінше, ырым, рәсімдер, жол-жоралар салттың құрамдас бөлшектері болып саналады да, дәстүр осылардың сұрыпталып, өмір өткелінен өтіп, тұрмыста орын алған синтездік формасы. Ал әдет-ғұрыпқа «салттың синонимі» деп қарау керек. Салт-дәстүрлер бір жағынан халықтың тұрмыс-тіршілігімен байланыста туған этнографиялық құбылыс болып саналса, екінші жағынан ұрпақ тәрбиесінің ритуалы болып саналады» деген тұжырым жасайды.

Жоғарыдағы салт-дәстүр, әдет-ғұрып ұғымдарына берілген анықтамалар Совет Одағы кезінде мағыналары әдейі өзгертіліп, ағылшынның «Tradіtіon» сөзінің мәніне негізделе анықтамалар берілгенін көруге болады. Бұның себебі Советтік империядағы өмір сүрген ғылыми атеизм жүйесінің жемісі екеніне дау жоқ.

Ендігі кезекте «салт», «дәстүр», «әдет», «ғұрып» деген сөздердің этимологиялық мағынасына, шығу тегіне өз нұсқамызды ұсынамыз. Сонымен бұл сөздер қайдан шыққан, қай тілден енді, негізгі мағынасы не? Сөздердің сөздік ұғымына, этимологиялық мағынасын ашуға тырысайық.

1970 жылы Мәскеуде басылған танымал ғалым, арабтанушы - Х.К.Барановтың «Араб-Орыс» сөздігінде, сондай-ақ 2008 жылы «Живой язык» баспасынан шыққан «Большой арабо-русский словарь» атты еңбегінің 12-шығарылымында:

Дәстүр сөзі (дәсәтиру, дәсәтирун, араб тілінде - ﺩَﺳﺎﺗﻴﺮ ,ﺩ ﺳﺘﻮﺭٌ) – конституция, основной закон, разрешение, позволение, порядок, правило, норма, образец (конституция, негізгі заң, рұқсат, рұқсат ету, ереже, норма, үлгі) деп берілген. [15,253]   

Түрік зерттеушісі Ариф Ерканның «Әл-Баян» атты Арабша-Түрікше сөздігінде: Дәстүр (араб тілінде - ﺩَﺳﺎﺗﻴﺮ,ﺩﺳﺘﻮﺭٌ) – anayasa, temel kanunlar, kendіsіyle amal edіlen kaіde, askerіn іsіmlerі ve maaşları yazılan defter, kanunlar dergіsі, іzіn, іcazet, Vezіr (конституция, жарғы, негізгі заңдар, ереже, әскерилердің есімдері мен арыз-шағымдары жазылған дәптер (әскери құжат), заңдар жинағы, заңдар түсіндірмесі, кіші, рұқсат, мақұлдау, келісім беру, жоғары дәрежелі мемлекеттік тұлға[16,1153].

Мевлүт Каражаның Османлы-түрікше сөздігінде:

«Дәстүр - DASTUR ﺩﺳﺗﻮﺮ -  деген парсының сөзінен шыққан. Түрікше мағынасы – İzin müsaade, Zerdüşt dіnіn ruhanі başkanı, іzіn verіn, kanun, töre (рұқсат етілген, Зәрдөш дінінің рухани басшысы, берілу, сену, заң, кодекс, мінез)» [17,974].

Сейд Хусейн Насыр «Modern Dünyada Geleneksel Islam» атты еңбегінде «Дәстүр» сөзі уахи жолымен адамдарға білдірілген қасиетті, әрі осы иләһи хабарлардың адамзат тарихы бойынша тоқтамастан ашыла беруі мағынасында қолданылады. Дәстүр - Иләһи хабар, әрі Негізге жақындататын үздіксіздік мағынада дей келе, Аллаға ғашықтық ақиқатына жалғаған тұп-тура байланыс құралы ретінде сипаттайды. Сейд Хусейн Насыр: «Дәстүр дінді және оның заңдылықтарын қамтыған. Ал Дін болса, қалыптасқан дәстүрге айналған Сүннет болып табылады және сопылықтағыдай дәстүрлі өмірдегі ой толғанымдары мен өмірдің әр дәуірін, әр кезеңін және әр ғасырын Негізге жалғайтын шынжыр, тізбек яғни Силсала. Осы себептер арқылы дәстүрдің тамыры Иләһтан келген уахида орналасқан. Бұтақтары мен өзегі ғасырлар бойы дамыған алып бір бәйтерекке ұқсатуға болады. Дәстүр ағашының негізінде дін, оның негізінде ағаштың өмір сүруін қамтамсыз ететін уахидан нәр алып тұрған берекет орналасқан. Дәстүр, киелілік, басы және соңы ақиқаттары: таусылмайтын хикметі мен ақиқаттың ауыспас принциптерін әртүрлі уақыт пен мекен шарттарында әрқашанда іске асып отыруын сипаттайды» – деп тұжырымдайды.

«Салт» ұғымының мағынасына келер болсақ, арабтанушы-Х.К.Барановтың «Араб-Орыс» сөздігінде: «Салт (салада, салдун деген сөз - араб тілінде - ﺻﻠﺪ,ﺻﻠﺪٌ) – твердый, быть твердым, крепким, прочным, (қатты, қатты болу, берік болу, төзімді болу) делінген[15,443].

Ариф Ерканның «Әл-Баян» атты Арабша-түрікше сөздігінде: «Салт - ассалт деген сөзден - араб тілінде - ﺍﻠﺳﻠﻂ  – şіddetlі, uzun dіllі, uzun, sert, keskіn dіl (күшті, күшейтілген, мықты, жылдам, жылдам, тез, қуатты, өткір, қатал, қатаң, ауыр, өте күшті, талапшыл, тануға ұмтылған шындық іздеуші (по евангельскому сказанию о тех, кто ищет для себя Божественного храма, Небесного Иерусалима /евангельдік киелі кітап бойынша шындықты іздеуші қасиетті Иерусалим жерінде Құдайдың тыныштығын іздеген жан [10,81] делінеді), тілі ұзын, шешен, сөзшең, ұзақ, алыс, өткір тіл, біздей тіл, тура сөз, өткір сөз, әсер етуші сөз, қайратты жүрек, қажырлы жүрек, қайсар рух, нақты сөз, ащы тіл, ащы сөз» [16,1175]деп берілген.

Ана тілімізде «Салт» сөзі – жалғыз кісі, жаяу я болмаса ат мінген кісі, мықты ат мінген кісі, яғни жарау ат мінген ер мағынасын білдіреді.

Араб тілінің сөздіктерінде: «Әдет деген сөз араб тілінде - ﻋﺎﺩﺓ,ٌﻋﺎﺩاتٌ) обычай, обыкновение, привычка (дәстүр, қарапайымдылық, әдет, бір істі немесе әрекетті қайталау) [15,547-548] Бұл сөздің негізгі түбірі «ғада» -  ﻋﺎﺩﺍ - қайта оралу, өз қалпына келу деген мағыналарға саяды.

«Ғұрып» сөзі негізінен арабтың «ғарафа» деген сөзінен шығады. Араб тілінде –ﻏﺮﻑ   – знать, узнавать, отлично знать и т.п. (білу, тану, қабылдау, өте жақсы білу, тану т.б.). [15,509]

Салт-дәстүр, әдет-ғұрыптардың түп мағыналарын зерделей келе, біздің қазіргі күнге дейін түсініп келген мағынасы өзінің шын мәнінен ауытқығанына көз жеткіземіз. Осылай болуы әбден заңды да. Өйткені осы уақытқа дейін салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарға беріліп келген анықтамалар еуроорталық, атеистік көзқарастағы әдебиет көздерінен алынып келді, әлі де солай жалғасуда. Оған дәлел қазіргі таңдағы еліміздегі көптеген ғылым салаларындағы оқулық я болмаса әдебиеттер еуропа ғалымдарының еңбектерін, ресейлік ғалымдар еңбектерін негізге алады немесе соларға сілтеме жасайды. Бұл жерде біз еуропалық ғалымдар мен ресейлік ғалымдардың дерек көздері ақиқаттан алыс деуден аулақпыз. Дегенмен де діни құбылыспен аса тығыз байланысты ұлттық мәселелер мен дінитанымдық құндылықтарға келгенде халқымыздың егемен танымы тұрғысынан қарауға басымдық берілуі керектігін ескергеніміз аса қажеттілік болып саналады.  

Сонымен нақты айтқанда, «Салт-дәстүр, әдет-ғұрып» деген сөздер түгелдей дерлік діни сөздер. Қазақ халқына араб тілінен еніп, төл сөзімізге айналған. Бұл сөздер халқымыз тұтастай Ислам дінін қабылдаған тұстан бастап қолданысқа енген кірме сөздер. Мүмкін бір замандарда бұл сөздер арабтарға түркілерден енген болуы да мүмкін. Дейтұрғанмен бұл тіл мамандарының еншісіндегі зерттеуді қажет ететін мәселе.

«Салт» сөзінің мағынасы: «қатты, қатты болу, берік болу, төзімді болу, күшті, күшейтілген, мықты, жылдам, жылдам, тез, қуатты, өткір, қатал, қатаң, ауыр, өте күшті, талапшыл, тануға ұмтылған шындық іздеуші, тілі ұзын, шешен, сөзшең, ұзақ, алыс, өткір тіл, біздей тіл, тура сөз, өткір сөз, әсер етуші сөз, қайратты жүрек, қажырлы жүрек, қайсар рух, нақты сөз, ақиқат сөз, ащы тіл, ащы сөз»  

«Дәстүр» сөзінің мағынасы: «конституция, жарғы, негізгі заң, заң, кодекс, заңдар жинағы, заңдар түсіндірмесі, рұқсат, рұқсат ету, ереже, норма, үлгі, рұқсат етілген, Зәрдөш дінінің рухани басшысы, берілу, сену,  мінез, ереже, әскерилердің есімдері мен арыз-шағымдары жазылған дәптер (әскери құжат), мақұлдау, келісім беру, ең жоғары дәрежелі мемлекеттік рухани тұлға».

«Әдет» араб тілінен келген кірме сөз. Алайда қазақтың төл сөзіне айналған. Мағынасы: «дәстүр, қарапайымдылық, әдет, бір нәрсені қайталау, қайта оралу, өз қалпына келу».

«Ғұрып» - білу, тану, қабылдау, өте жақсы білу, тану деген араб сөзі.

«Салт-дәстүр, әдет-ғұрып» мәдениет құрайтын элементтер болғандықтан мәдениет ұғымының да төркінін түсіндіріп кетуді жөн деп білеміз.

«Мәдениет» (маданийат) - сөзінің этимологиялық төркіні арабша қала, қоғам, қауымдасу т.с.с. мағыналарды білдіреді. Мәдениет пен дін сөздері бір түбірден (дана/йадину етістігінен) шыққан. Дін арапша - дин, сөздік мағынасында жол, сенім, үкім, қағида т.с.с. мағыналарды білдіреді. Мәдениет қала, қауымды білдіретін «...Тәңір тарапынан белгіленген «жолы», этикалық, әлеуметтік, экономикалық және діни құлшылық ету қағидалары мен сенімдік жүйеге негізделген, Тәңірмен байланыс құруға арналған табыну орны (мешіт, шіркеу, синагога т.с.с.) бар қауымның тіршілік әдісін, тұрағын анықтайтын ұғым (термин). «Маданийат» ұғымы кейіннен уақыт ішінде қала, қалалық, отырықшы т.с.с. сипатқа ие болып, латын тіліндегі «культура» ұғымымен тең мағынаға ие болған» [18]

«Салт-дәстүр, әдет-ғұрып» сөздерінің этимологиялық мәнін аша келе, оларға мынадай қысқаша әрі нақты түсінік беруге болады.

Салт (берік, әділ) – дәстүр (негізгі заң), әдет (бір іс-әрекетті қайта-қайта жасау) – ғұрып (дұрыс деп. қабылдау, тану, білу).

Сонымен «салт-дәстүр» – бір ұлттың, я болмаса халықтың Құдайлық сеніміне негізделген ең күшті әрі ең әділ негізгі заңдар жинағы. Бұл заң әділдік орнату, Жаратушысын тану, өмірдің мәнін ұғу, қоғам тыныштығын сақтау арқылы бақытқа жету жолын мақсат етеді.

Ал «әдет-ғұрып» – адам өзінің негізіне қайта оралу үшін жасаған әрбір іс-әрекетін дұрыс деп тану, білу, қабылдау. «Дұрыс» деп тапқан іс-әрекетті өз өмірінде үздіксіз қайталап отыру.

Осы жерде адамдар өз іс-әрекетінің дұрыстығын немен өлшейді? деген сұрақ туады. Қай-кезде де болмасын адамзат баласы Жаратушы тарапынан келген діни үкімдер мен діни әмірлерін негізгі бастау ретінде алып отырған. Құдай тарапынан берілген әмірлер мен үкімдер қашанда міндетті заңдық құқыққа ие негізгі қайнар болғаны белгілі.

Ислам құқығының білгірі, танымал түрік ғалымы, теолог, профессор Юнус Апайдын «Müslüman Hukuku» атты еңбегінде:

«Әдет-ғұрыптар – қоғамның жақсы қабылдап қайталап отырған және ортақ дағдыға айналдырған сөздері немесе іс-әрекеттері «әдет-ғұрып ережелері» дейді. Түрік ғалымы: «Жазбаша түрде құқық көрсетілмеген қоғамдарда әдет-ғұрып ережелері құқықтың негізін құрайды. Ал жазбаша түрде құқық көрсетілген қоғамдарда әдет-ғұрып жалпы құқықтық түпдеректері арасынан орын алады. Мұсылман құқығы пайда болған кезеңінде араб әдет-ғұрыптарын назарға алған Хз. Пайғамбарымыз, әсіресе шірк (Аллаға серік қосу) сенімімен байланысты әдет- ғұрыптарды толығымен қабылдамаған, ал әлеуметтік және құқықтық өмірге қатысты әдет-ғұрыптардың кейбіреуін сол қалпында, ал кейбіреулерін түзете отырып, қолдануды жалғастырған» [19,24] дейді.

Ғалымның пікірін негізге ала отырып, «Салт-дәстүр, әдет-ғұрып» дегеніміз – Жаратуышыны тануға негізделген, Жаратушының «болмайды» деген тыйымын берік ұстап, «болады» деген рұқсат еткен істерін ұдайы қайталап отыру арқылы, Жаратушы белгілеген ережелерді басшылыққа ала отырып, өмір сүру формасы дер едік.

Қазақ халқының Исламға дейінгі Тәңірлік сенімінің Ислам ақидасынан айтарлықтай айырмашылығы жоқ. Тәңірлік сенім мен Ислам ақидасының ұқсас тұстары жайында көптеген зерттеушілер: «Түркінің дінитанымымен ислам дінитанымының арасында таухид мәселесінде айырмашылық жоқ» дегенді айтады.

Ислам дінін қабылдаған түркілер өзінің тұрмыс-тіршілігін ислам дінінің ұстанымдарымен ажырамастай өріп, оны өмірінің мәні деп білді. Сол сияқты қазақ халқы да «дәстүрдің озығы бар, дәурені жеткен тозығы бар» дегендей, «жылтырағанның бәрі алтын емес» деп ислам талабына тура келмейтін, мән-мағынасы өзгерген, түркінің ескірген салт-дәстүрлерін ысырып тастап, рухани тәлімдік мәнін жоймайтын тұрмыстық рәсімдерді, жол-жоралғы, кәделерді салт-дәстүр ретінде бекітіп, оны халықтың өмір сүру формасына айналдырып жіберді. Бұған ықпал еткен ең жоғары дәрежедегі мемлекеттік рухани тұлғалар болды.

Қазіргі уақытта салт-дәстүр, әдет-ғұрып ұғымдары халық арасында жалпы мағынада қолданыла береді. Мысалыға, бесікті от пен аластау, үкі тағу, қонақ келгенде ет асып, ас беру, үлкен табақты алғанда сәлем салу, қыз ұзату, келін түсіргенде адыраспан түтету, отқа май құю т.б. ғұрыптық рәсімдер жайында халық арасында сөз бола қалса: «Е-е-е, ол біздің қазақтың салт-дәстүр, әдет-ғұрпы ғой» деп қолданыла береді. Ерекшелігі һәм исламдық өң берілгені сол осы ғұрыптарды атқару барысында «біссімілләмен» басталып «әлхамдулилләмен» бітуі қазақ салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарының мұсылмандық сипатқа ие болғандығы. Шындықта күнімізге дейін жалғасып келе жатқан ғұрыптық рәсімдер мен тұрмыстық кәделер, жөн-жоралғылардың астарына бойласақ барлығының діни сенімге негізделгенін аңғару аса қиын емес. Әсіресе, салт-дәстүр, әдет-ғұрыптар халық арасында ағайындардың бірлігін, туыстықты нығайту, елдің ауызбіршілігін қамтамасыз ету қызметін атқарған.

Жоғарыдағы, «Неге қазіргі діндарлар қазақы салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарға қарсы?» деген сұраққа келер болсақ, бұған бірнеше жауаптар беруге болады. Қарсылыққа бірінші себеп, қазіргі діндарлардың көпшілігі өз халқымыздың діни тарихынан бейхабар, яғни надандық, екінші себеп, арабқұлдық - араб елдерінде оқып келгендер жалғансәләфилік (ваххабилік) үлкен жобаның орындаушылары, оны өздері де бәлкім білмейді. Алайда бұл да арнайы тоқталатын өзіндік бір тақырып.  

Түйіндей келе, қазақ ұлысы исламды өзінің мемлекеттік діні ретінде қабылдаған тұстан бастап, Алла Тағаланың сөзі - қасиетті Құран мен Адам Атадан Мұхаммед пайғамбарға дейінгі Алла елшілерінің сүннетін негізге ала отырып, өмір сүру салтын қалыптастырғандығын көруге болады. Қазақтың салты мен дәстүрі дін мен қазақтың қарапайым өмірін ажыратпай байлап тұрған «нәзік рухани жіп». Қазақ діни танымының өзегі салт-дәстүр, әдет-ғұрып екендігі ғасырлар бойы діни тәжірибеде дәлелденген даусыз хақиқат. Сондықтан ел арасындағы «Салтың санаң, дәстүрің дәулетің, ғұрпың ғұмырың» деген даналық құр бекерге айтылмаған. Ал дұшпан қазақты салты мен дәстүрі сынды жауһарларынан айырса, тоз-тоз болатынын өте жақсы біледі.

Бауыржан Сайфунов, Түркия Республикасы, Эржиeс университеті, Әлеуметтік ғылымдар институтының докторанты

Abai.kz