НҰРКЕН НҰРҒАЗЫ                                                                   ҚАРЛЫҒАШ ҚАБАЙ

Қарлығаш Қабай: Нұркен, қалайсың? Баянтауда өткенде ғана жолықсақ та, өзіңді сағынып қаппын...

Осыдан бір ғасыр бұрын өмір сүрген тірі организмдер жазған xаттарын айлар мен жылдардың жанарына үңіліп, алыс арақашықтықтарға әзер жеткізуші еді. "Біздер, біздер патшадан да паңдар боп", секунд сайын сұxбаттасып, сағат сайын xабарласып тұрамыз деп о кезде кім ойлаған, ә? Кәні, айта отыр, көңіл-күйің қалай?

Өмір деген көк жәшіктегі үнді киноларындай қызықсыз болып бара жатқан осынау ғасырда көңілді сұрағаным қалай болар екен деп ұзақ ойландым... Атақты математик Блез Паскаль өзінің "Ойлар" атты шығармасында "Адамды қаншалықты қайғы басса да, оған ермек тауып берсеңіз әп сәтте айығады. Ал бақыттымын деген адамды ойлануға мұрша бермей жүрген ермегінен айырсаңыз бірден бақытсыз болып шыға келеді", -деген ғой. Сен өмірде қаншалықты ойлысың? Яки бақытсыздығыңның көлемі мен килосын айта аласың ба? 

Нұркен Нұрғазы: Қарлығаш, шынымен бұл сен бе? Уақыт пойызы мені Баянтаудан Түркістанға әкеп тастағалы сенен хат күткенімді жасыра алмаймын!... Себебі сені алғаш көргенде «Мұқағали да Фаризаны көргенде осындай күй кешкен шығар» - деп ойлап ем... Менде бәрі дұрыс. Көңіл-күй, - дейсің бе? Қазақта «Көңілдес» - деген сөз бар ғой. Осы сөз адам ойына тұрпайы дүниелерді сап бергенімен, мен үшін бұл сөз «әріптес», «серіктес», «сыныптас» деген сөздерден де сүйкімдірек, ыстығырақ. Көңілдері бір гүлдің қауызынан шығып тұрған жандарды «көңілдес» деу керек тәрізді... Менің көңілім мен күйім үшін қам жемеңіз, көңілдесім, бәрі керемет!

Блез Паскаль ағаңның айтқанына келсем, қалам ұстап жүргесін, ойдың қалың орманын жиі аралап тұруға тура келеді. Мен жазғанда өзімді бақытты сезінемін. Демек мені ой ермегімнен айыруға болмайды. Ойлануға мұрша бермейтін ермегімнің өзі ойлаудан тұрады. Ой жайлы ойлау жақсы үрдіс жалпы...

Шәкәрімнің «Білімділерге бес сауалындай», әр адамды өмірінде бір рет болсын маңызды дерлік бірнеше сауалдың мазалауы қалыпты жағдай. Сені қазір менің ойымның көлемі мен килосынан басқа нендей сауалдар мазалайды?

Қарлығаш Қабай: Бұдан басқа 1045 сұрақ несиеге алып, әлі қайтармауда. Есіңде ме, Джером Сэлинджер өзінің "Над пропастью во ржи" деген романында "Если человек умер, нельзя его забыть. Особенно если он был лучше всеx живыx..."-дегені бар еді ғой. Мен осы пікірмен қатты келісемін. Ерлан ағаның сұлуларды емес сұлулықты сүйетіні секілді өзімнің Ұлыларға емес ұлылыққа ғашық екенімді кей кезде түсінгендей болсам, есіме бірден кешегі Асқарлар мен Жұматайлар оралады. Кейде Жұмекен мен Кеңшілікті қатты сағынып кетем. Айтшы, сонда ұлылық тек өлген сәтте өмірмен айырбасталатын зат па?!

Нұркен Нұрғазы: (Жұмекен мен Кеңшіліктерді сағынады екенсің, мен ешкімді сағынбаймын...) Неге ұлылық өлгенде ғана мойындалады? - дегің кеп тұр ғой... Ұлылық сонысымен қызық емес пе?!

Қарлығаш Қабай: Иә, ол да жөн шығар... Нұркен, өткенде xабарласқанымызда аса дарынды ақын Нина Турбинаны қазақша сөйлетуді ыждаһаттылықпен қолға алғаныңды айтып қуантқан едің. Қазір кімдерді оқып жүрсің? Қай теңіздің тұңғиығына сүңгігеніңді білсем бола ма?

Нұркен Нұрғазы: Ника Турбина – мен тәржімалап жатқан алғашқы автор десем де болады. Біраз бұрын Есениндер мен Блоктарды аударумен әуестенгем. Бірақ тым сәтсіз аудармалар болғасын, аудармалар сақтаулы тұрған құжатты компьютерден өшіріп тастауға тура келді. Оның үстіне Есениндер мен Блоктарды менен бұрын да қазақша сөйлетіп қойған қазақтар аз емес. Ника Турбинаны да ешбір қазақ әлі аудармаған деп айта алмаймын... Бұл періште ақынды аударуыма тағдыры бірден-бір себепкер болды. Неге екенін білмеймін, трагедиялық тағдырларға қызығамын... Алдағы уақытта аудармаларымды топтастыра жатармын... Жалпы орыс ақындарынан Есенин, Маяковский, Блоктардың кітаптарын текшеге мүлде қоймаймын – үнемі сөмкемде жүреді. Мен ауылға барсам, ол үшеуі де ауылға барады. Қалаға келсем, тағы лесіп келеді. Орысты былай қойып, кейде француз, испандарды оқып кетемін. Бірақ араға ұзақ уақыт салмай, қазақ әдебиетіне қайта оралып отырамын... Алдыңғы буын ағалар «Әдебиетке зор ішкі дайындықпен келу керек» - деп жатады ғой. Менің оқитын кітаптарымның 90 пайыздан астамы ішкі дайындық үшін оқылмайды. Жан ләззаты мен жүйке тыныштығы үшін оқимын. «Кімдерді оқып жүрсің?» деген сұраққа келер болсам, Әмірханның «Қасқыр құдай болған кезін» қайталап оқудамын... Тағы да айта кететінім, өз замандастарымды жиі оқып тұруға, олардың қай деңгейде екенін, кімдерге еліктеп өскенін біліп тұрамын. Соңғы кездері көптеген жас перілердің шығармашылығмен танысып шықтым. Қатты қуандым. Замандастарымның саны артқан сайын бәсекелестердің саны артты деп емес, қазақ әдебиетіне тағы бір ақын қосылды, тағы бір өлең қосылды, тағы бір әлем қосылды деп қуанудамын. Сені де оқып жүрмін...

Қарлығаш Қабай:  Жарайсың! Мені бәрінен бұрын өзің секілді замандастардың бірқатарындағы дамылсыз ізденушілік қатты қуантады. 
Осынау ғаламның қуысындағы шағын ғаламшарға әр адам белгілі бір миссиямен келеді дегенді көп есіттім. Сондағы мені мазалағаны құмырсқадан да көп құжынаған жеті миллиардтан астам адамға Құдай қандай қызметті бөле-жара артып бітіре алмай жатыр екен ә?!

Нұркен Нұрғазы:  (Үнсіздік...)

Қарлығаш Қабай: Әлем әдебиетіне де қазақ әдебиетіне де зер салып үңілсең ұлы ақындардың (тек ұлы ақындардың) өмірі мен өлеңінің тағдырластығын, ұлы жазушылардың бар ғұмырын ой үстінде сарп еткен жанкештілігін бірден байқауға болады. Ал ақындардың өлеңдегі тағдырды қолдан жасау, меніңше, әдебиетке жасалған үлкен қастандық сияқты. Великий ақын болу үшін орасан зор қайшылықты тағдыр кешу шарт па?

Нұркен Нұрғазы: Жоғарыда айтылған Ника осы сұрағыңның жауабына негіз бола алады. Ол өз тағдырын жасамаған. Оның тағдырын өзгелер жасаған. Әрине ақын тағдырдың соңы немен аяқталарын білгенде, ешкім де одан ақын жасап шығармас па еді. Анасы Майя Анатольевна сәби Никаға ұйқтар алдында ертегі оқудың орнына өлеңдерінен мұң есіп тұратын тағдырлы ақындардың өлеңдерін оқып береді екен. Мінә, осыдан-ақ бәрі түсінікті емес пе..? Қатарластары ертегідегі жағымды кейіпкерлерге еліктеп жүргенде, Никаның көкірегінде «Мен ақын болам!» деген арман жұлдызы сәуле тарата бастайды. Ақыры, сол көкірегіндегі жұлдыз періште қызды көктегі жұлдыз етеді. «Мен адам болам!» деген арман жұлдызы о баста жанбағасын бәрі де кеш еді.  Вундеркиндтің таланты есейгесін елге қызық болмай қалады. Евтушенко ағайдың да Ника елге қызық кезінде жанынан табылып, елді қызықтырмай қойғасын, қолын бір сілтеуі – сарыауыз балапанды аш төбетпен жеке қалдырғаны еді...

Сен қойған сұраққа көптеген ақындардың тағдырынан мысал келтіріп жауап беруге болар еді... Бірақ сен айтпақшы, әдебиетке қастандық жасағандардың атын атап, түсін түстегім келмейді. Бірақ тағдырлы ақындардың барлығы дерлік өз өмірлерінің өздері ойранын шығарғандар емес. Кейбір ақындар өз болашағын өзі де байқамай өлеңіне жазып қояды. Шабытқа тұсау жоқ. Тек кейінірек «Осы өлеңімді неге ғана жаздым екен?» - деп сан соғып қалатындар бар. Айналасынан назар жетіспегесін түрлі құйтырқы әректтерге барытындар да бар шығар. Кім білсін! Өзің білетіндей, тағдыры ауыр ақындар тез танымалы болады. Елді таланттан бұрын тағдыр қызықтырады...

Ал өз басыма келсем, мен бұрындары өлең өмірге айналады дейтінге сенбейтінмін. Көз жеткізгім кеп, бір-екі өлеңіммен эксперимент жасап көрдім. Великий ақын болып кетейін деген оймен жасамадым, әрине. Жәй көз жеткізгім келді... Көзім жетті... Эксперимент сәтті шықты. Бірақ өмірімде үлкен сәтсіздік орын алды... Балалықпен жасалған тәжірибе ақыры қолыма күлден жасалған талқан ұстатты. Алаңдама, бүкіл өміріме балта шабатын тәжірибе емес-тін. Қазір бәрі орнына келді.

Никаның тағдырына анасы мен Евтушенко ағайды кінәладым, жоғарыда. Франц Кафка дейтін еврей жазушы да өз әкесін өктемдігінің салдарынан сенімсіз болып өскендігін, өмірге бейімделе алмағанын айтады. Тіпті оратор бола алмағанын да әкесінің қаһарынан болды деп түсіндіреді. Қалай ойлайсың, ата-анаға кінә тағу – тәңірге қарғыс айтумен пара-пар емес пе? Және тәңірді қаншалықты танисың?

Қарлығаш Қабай:  Сенің алғашқы сауалың санамды осынша есеңгіретер деп ойламаппын. Қазір миымның ішіне маса кіріп кеткендей боп көрінеді. Ызыңдай берді, ызыңдай берді. Соңғы кездері қатты құлазып жүрмін... Жарайды оны қойшы, Құдайды іздеп, ол жайлы өсек айтудан қолым босамауда. Абай он үш жасында толығымен ішіп тауысқан шығыс шайырларын жиырмамда зерделеген өзімнің білімсіздігіме қатты ішім ашып жүр. Не деген босқа өткізген, желге ұшырған жеті жыл?! Кейде Құдайды қатты аяймын, қаншама топасқа өмірді текке үлестіруден не ұтты?! Шығыстың ладуни іліміне жеткен данагөйлері жырларында Құдайға әйелдік сипат бере суреттепті. Оны ізденімпаздар: "Парсыша "жар" сөзі "дос" дегенді білдіреді. Олар құдайды досым деп білген",- деп тарқатады. Ал маған сонау суреттеулерге қарап отырып "Құдай, бәлкім, әйел шығар?!" -деген аса күнәһар һәм қызық ойдың қылаң бергенін жасырмаймын. Өз кезінде қит болған бірқатар классик ақын-жазушылармен де енді танысып дақпырттарының буына таң қалғанымды да айта кетейін. Дантенің "Құдіретті комедиясы" тұп-тура діни кітаптардың көшірмесі іспетті. Соншама қиял мен көркемдікке толы. Біз адамзат ертегіге де сенбеуші едік. Ол кітаптар қалайшы бізді гипноздап үлгергеніне қатты таң қалам. Мәселен, құранның алғашқы парақтарында "Негізінен Құран Карим өлікке немесе қабір басында ғана оқылатын кітап емес, тірі жүрген адамдар үшін оқылатын бір ереже және заң кітабы",-делінген ғой. Бұл кәдімгі күллі адамзат үшін жасалған конституция. Оны Құдай жасаса соншалықты қиялына ерік бергені қалай?! Соншалықты гиперболаға салынған ба әлде арғы өмірдің өзі гиперболадан тұра ма шынымен?! Мысалы, "Сол уақытта сендер "Ей, Мұса, Алланы әшкере қылмайынша біз саған әсте иланбаймыз деп айқайладыңдар. Сендерді бір ащы дауыс алды! (Жасыл түсті) " ,-делінген бір үзінді бар. Дауыстың түсі болып па еді?! Бұл көркемдіктен туған дүние емес пе?! Кезінде адамзатты діни кітаптармен билемек болғандар бүгінгі таңда ашықтан ашық конституция жасауға көшкен болса ше?! Ал ата-анаға келсек, Абай деген пилосып қара сөзінде "Ата-ана шамасы келсе миxнаттанып мал жиса да, дүниелік жиса да артымда балаларыма қалсын дейді",- деген екен. Міне, біздің басты кемшілігіміз де осында. Ата-анаң сен үшін арамтер болған соң, сен үшін өмірді де сүргісі келетінін түсінген боларсың?! Және тура көзқараспен қарасаң бұл өте әділ заңдылық! Бірақ періште боп жер бетіне келгендерді пенделердің тәрбиесіне беру, сөйте тұра періштелігін жоймауын талап ету Құдайдың тарапынан әділ ме?!...

Нұркен Нұрғазы: Бірде мектеп оқушысы кезімде бір топ сыныптастар, өзге сыныпта оқитын жігіттер болып аудан орталығындағы мешітке қадір түнін қарсы алуға бардық... Жамағат тарауық намазды, парыз-сүннеттерді оқып болғасын, молда уағыз айтуды бастады. Ол уағызда Мұхаммед пайғамбардың миғражға көтерілгенде көрген дүниелері жайлы айтылды. Пайғамбарымыз тозақта қиналып жатқан біраз адамдарды көреді екен. Солардың арасында тілдерін өздері кесіп азапталған адамдар дар бар. «Олар ақындар болатын» - деп, молданың айтқаны сол еді, менің өлең жазып жүргенімді білетін бірер таныс жігіттер бетіме тесіле қарап миығынан күліп жіберді... Бұл оқиғадан кейін көп уақыт өлең жазбай жүрдім. Қызық ә!..

Негізінен Альберт Эйштейн ағайдың көп дәрістеріне қатыспап ем. Тек бір дәрісінде дін мен ғылым жайлы айтқан сөзі есте қап қойыпты: Ғылым дінсіз ақсақ, дін ғылымсыз соқыр. – деген-тін. Ғылым - дінді жоққа шығарушы құрал, - деп ойлап жүргенімде бұл бір сөз миымда үлкен дүмпу жасады... Құранда айтылған дауыстың жасыл түсіне байланысты көкейіңдегі сұраққа жауапты дін ғалымдарынан алғаның жөн шығар. Сонсоң мына бір нәрсені айтпай кете алмаймын. Пайғамбарымыз алладан келген кітапты алғаш қауымға таныстыра бастағанда, қауым арасынан «Бұл кітапты Мұхаммедтің өзі құрастырған» - деушілер табылыпты. Осы сөзден хабардар болған алла тағала мынадай аят түсіріпті: «(Мұхаммед) «Егер адамдар мен жындар осы Құранның ұқсасын келтіруге жиналса, тіпті олар бір- біріне көмекші болса да келтіре алмайды - деп айт» (17.Исра – 88). «Я болмаса олар: Құранды өзі жасап алды дей ме? Жоқ, олар иман келтірмейді. Ендеше,егер шыншыл болса (сөздерінде тұрса) Құран сияқты бір сөз келтірсін» (52.Тур, 33-34). Бұған не дейсің?

Қарлығаш Қабай:  Білесің бе, мен кеше шіркеуге бардым. Іші сондай сұлу десем сенесің бе?! Мариямның картинасының сұлулығын, ондағы ежелгі поптардың сенім толы кеудесі мен паң Құдайшылдығының бейнесі неткен шебер жасалған деп ойладым. Үнді киноларындағы xрамдар, шіркеулер мен мешіттердің арасындағы ұқсастық көп қой. Ойлаш, бәсекелестік болмаған жағдайда прогресс болмайтыны белгілі. Бұл үш мекеме қандай жолмен болмасын адамның көңіліне белгілі бір сенімді орната білді. Сенім деген дүниесіз адам өмір сүре алмайды. Әлемдегі ең қауіпті адам-фобиясын жойған адам. Яғни, тірі организмдер ештеңеден қорықпаса, оларды басқару өте күрделі һәм мүмкін емес процесске айналатын еді. Мен адам өзінің бар болғаны тірі организмдердің бірі екенін түсінгенін қалаймын. Түптің түбінде құмырсқалардың барлығы "Құмырсқа" деп, қоңыздардың барлығы "Қоңыз" деп аталғанындай Адамзаттың барлығы бірдей "Адам" деген атпен ғана аталуы әділ болмай ма?! Діндарлардың сөзіне сенсең Құдай шексіз билік жасап, бар арманы "күнәһарларды жазалау" ғана болған монарx сынды. Түптің түбінде Құдай "Шебер творитель". Мен тірі организмдердің өмірінің қысқа болғанына қуанамын, шексіздік пен жалғыздықтан жалықпау мүмкін емес қой?! Құран секілді бір сөз келтірсін дей ме?! Мен болсам барлық тірі организмдерге ортақ космостық кітап жазар едім. Әттең қаламымның сиясы аспанға жұқпай жатыр... Әрі барша тірі организмдерді бір тілге көшіру де біраз уақытты қажет етеді. Бірақ біз соны жасауымыз керек. Түптің түбінде тірі организмдер мемлекеттерге емес планеталарға бөлінетін уақыттың келетініне сенемін. Сол сәтте бәз біреулер "Жиырма алтыншы ғасырдың иесі-біз-адамнан трағанбыз!"-демесіне кім кепіл?!

Нұрғазы Нұркен:  ...Ньютонның басына алма қайдан құлап түсті, егер оны Хауа ана жеп қойса?

Қарлығаш Қабай:  Не деген шексіз қиял... Хауа ана жұмақта жүріп алмамен қоректенбек болған болса, демек біз де ана өмірге өткен соң асxана мен дәретxананың арасын жалғап жүретін болармыз, бәлкім?! Сонда молдалардың ол жақта тек кебінмен жүресің дегені қайда?! Ал, Ньютонның басына, мүмкін, тістелген алма құлаған болар?!... 

Нұркен Нұрғазы: Мүмкін ол да... Уақыт деген жасамағанды жасап жатыр. Әлі де жасайды. Жер беті әлі біз танымастай боп өзгереді. Жаңа жұмыстар былай тұрсын, жаңа жыныстар өсіп жетіліп келеді. Кей кездері біз қатарлас ақындардың шал-кемпір болғанында ЛГБТ жалауы астынан шыққан жас ақындардыңың кітабына алғысөз жазып беріп жатқаны елестеп кетеді. Олжас ағайдң орыс тілді қазақ ақыны болғанындай, корей тілді, хинди тілді, немес көне латын тілді қазақ ақындары да қиялымда ұшақпен ұшып бара жатады. Егер осылай шынымен орындалып жатса, ол кезге дейін кім бар кім жоқ? Мүмкін екеуміздің біреуіміз бар да шығармыз?

Қарлығаш Қабай: Бүгіндері қазақ әдебиетінің жанашырлары постмедернизмдер мен дәстүрлі қазақи мәдениеттің ар жақ бер жағында бас қатырып жүргенде, мына ойың әлдеқайда ұтымдырақ екен. Бұл ел болашағына алаңдағаның шығар. Бірақ сенің Жұмекен, Кеңшілік сынды немесе басқа алыптарды сағынбауыңдай, мені де мұндай проблемалар аса қатты мазаламайды. "Өткен мен болашақ біздікі емес. Бізге бүгініміз ғана тиесілі", - дейді Паскаль. «Әркім өз малын бағуды үйренгені жөн» - деуші еді атам. Өз кезінде күллі әлемді мойындатқан Паскаль айтқан сөзді атам баяғыда-ақ айтып қойған екен ғой. Тек мен ақымақ оның мәнісіне жете бермеппін... Сенің де менің атамның кеңесіне құлақ асқаныңды қалаймын...

Бәлкім, ол кезде бар да шығармыз. Мүмкін, ол кезде моламыздың басына келіп бәз біреулер гүл шоқтарын қойып шоқынса, ал енді біреулер құран оқыса...Әлде Мәшһүр сынды тірі кезімде құран оқытып, өз атыма мүшәйра жариялатып, еске алу кешін көріп кетсем бе екен?!... Қызық емес пе?!...

Нұрғазы Нұркен:  Атаңның «Әркім өз малын бағуды үйенгені жөн» - дегенін дәл осы тұста қолданғаның ыңғайсыз болды деп ойлаймын... Өзің де түсінген боларсың... Кешір... Дереу арада келесі сұрағымды қояйын:

Сауалнамадағы соңғы сұрағым: Дін жайлы айттық, әдебиет жайлы айттық, осыларды айта отырып, тағы да біраз дүниелерді айтып үлгердік. Енді мүлде басқа тақырыпқа ауыссақ. Пауло Коэльо былай дейді, - «Кейбір қыздар бірінші кездескен адаммен, егер ол оны өзімен бірге алып кетемін десе, оны жүрегі қалап тұрмаса да, ілесе кетуге әзір. Олар түбінде сүйіп кетермін, көп нәрселер сияқты махаббат деген де уақыттың құзырына бағынатын нәрсе ғой деп ойлайды.»  Сен осы айтылған қыздарға ұқсайсың ба? Мұнымен айтпағым, тезірек тұрмысқа шықшы... Сені төрт баланың анасы болғасын, жұмысқа тұрып, тісқаққан іскер әйелге айналуыңды қалаймын, бір ғана қоңыраумен біраз істі тындыратындай әйел. Сонсоң Исландия аралынан алған пәтеріңе қонаққа шақырарсың...

Қарлығаш Қабай:  Шаxаныптың "Рухани терең түйсіну жоқ кезде махаббат та жоқ",-деген сөзі қандай шебер айтылған?! Маxаббатты тазалығы үшін жақсы көремін. Мен өзімнің "Великан туу және оның жолдары" деген теориялық экспериментімді аяқтаған соң бұйырса Асқарды тауып, тұрмысқа шығамын міндетті түрде...

Сонсоң сені міндетті түрде Исландиядағы пәтеріме қонаққа шақырамын.

Көзді ашып шыққанша сауалнама соңына таяп қапты... Хабарласып тұр! Аманшылық босын...

Нұркен Нұрғазы: Жақсы, қайырлы түн, жарқыным!

Abai.kz