NÚRKEN NÚRGhAZY                                                                   QARLYGhASh QABAY

Qarlyghash Qabay: Núrken, qalaysyn? Bayantauda ótkende ghana jolyqsaq ta, ózindi saghynyp qappyn...

Osydan bir ghasyr búryn ómir sýrgen tiri organizmder jazghan xattaryn ailar men jyldardyng janaryna ýnilip, alys araqashyqtyqtargha әzer jetkizushi edi. "Bizder, bizder patshadan da pandar bop", sekund sayyn súxbattasyp, saghat sayyn xabarlasyp túramyz dep o kezde kim oilaghan, ә? Kәni, aita otyr, kónil-kýiing qalay?

Ómir degen kók jәshiktegi ýndi kinolarynday qyzyqsyz bolyp bara jatqan osynau ghasyrda kónildi súraghanym qalay bolar eken dep úzaq oilandym... Ataqty matematik Blez Paskali ózining "Oylar" atty shygharmasynda "Adamdy qanshalyqty qayghy bassa da, oghan ermek tauyp berseniz әp sәtte aiyghady. Al baqyttymyn degen adamdy oilanugha múrsha bermey jýrgen ermeginen aiyrsanyz birden baqytsyz bolyp shygha keledi", -degen ghoy. Sen ómirde qanshalyqty oilysyn? Yaky baqytsyzdyghynnyng kólemi men kilosyn aita alasyng ba? 

Núrken Núrghazy: Qarlyghash, shynymen búl sen be? Uaqyt poyyzy meni Bayantaudan Týrkistangha әkep tastaghaly senen hat kýtkenimdi jasyra almaymyn!... Sebebi seni alghash kórgende «Múqaghaly da Farizany kórgende osynday kýy keshken shyghar» - dep oilap em... Mende bәri dúrys. Kónil-kýi, - deysing be? Qazaqta «Kónildes» - degen sóz bar ghoy. Osy sóz adam oiyna túrpayy dýniyelerdi sap bergenimen, men ýshin búl sóz «әriptes», «seriktes», «synyptas» degen sózderden de sýikimdirek, ystyghyraq. Kónilderi bir gýlding qauyzynan shyghyp túrghan jandardy «kónildes» deu kerek tәrizdi... Mening kónilim men kýiim ýshin qam jemeniz, kónildesim, bәri keremet!

Blez Paskali aghannyng aitqanyna kelsem, qalam ústap jýrgesin, oidyng qalyng ormanyn jii aralap túrugha tura keledi. Men jazghanda ózimdi baqytty sezinemin. Demek meni oy ermegimnen aiyrugha bolmaydy. Oilanugha múrsha bermeytin ermegimning ózi oilaudan túrady. Oy jayly oilau jaqsy ýrdis jalpy...

Shәkәrimning «Bilimdilerge bes saualynday», әr adamdy ómirinde bir ret bolsyn manyzdy derlik birneshe saualdyng mazalauy qalypty jaghday. Seni qazir mening oiymnyng kólemi men kilosynan basqa nendey saualdar mazalaydy?

Qarlyghash Qabay: Búdan basqa 1045 súraq nesiyege alyp, әli qaytarmauda. Esinde me, Djerom Selindjer ózining "Nad propastiu vo rji" degen romanynda "Esly chelovek umer, nelizya ego zabyti. Osobenno esly on byl luchshe vsex jivyx..."-degeni bar edi ghoy. Men osy pikirmen qatty kelisemin. Erlan aghanyng súlulardy emes súlulyqty sýietini sekildi ózimning Úlylargha emes úlylyqqa ghashyq ekenimdi key kezde týsingendey bolsam, esime birden keshegi Asqarlar men Júmataylar oralady. Keyde Júmeken men Kenshilikti qatty saghynyp ketem. Aytshy, sonda úlylyq tek ólgen sәtte ómirmen aiyrbastalatyn zat pa?!

Núrken Núrghazy: (Júmeken men Kenshilikterdi saghynady ekensin, men eshkimdi saghynbaymyn...) Nege úlylyq ólgende ghana moyyndalady? - deging kep túr ghoy... Úlylyq sonysymen qyzyq emes pe?!

Qarlyghash Qabay: IYә, ol da jón shyghar... Núrken, ótkende xabarlasqanymyzda asa daryndy aqyn Nina Turbinany qazaqsha sóiletudi yjdahattylyqpen qolgha alghanyndy aityp quantqan edin. Qazir kimderdi oqyp jýrsin? Qay tenizding túnghiyghyna sýngigenindi bilsem bola ma?

Núrken Núrghazy: Nika Turbina – men tәrjimalap jatqan alghashqy avtor desem de bolady. Biraz búryn Eseninder men Bloktardy audarumen әuestengem. Biraq tym sәtsiz audarmalar bolghasyn, audarmalar saqtauly túrghan qújatty kompiuterden óshirip tastaugha tura keldi. Onyng ýstine Eseninder men Bloktardy menen búryn da qazaqsha sóiletip qoyghan qazaqtar az emes. Nika Turbinany da eshbir qazaq әli audarmaghan dep aita almaymyn... Búl perishte aqyndy audaruyma taghdyry birden-bir sebepker boldy. Nege ekenin bilmeymin, tragediyalyq taghdyrlargha qyzyghamyn... Aldaghy uaqytta audarmalarymdy toptastyra jatarmyn... Jalpy orys aqyndarynan Eseniyn, Mayakovskiy, Bloktardyng kitaptaryn tekshege mýlde qoymaymyn – ýnemi sómkemde jýredi. Men auylgha barsam, ol ýsheui de auylgha barady. Qalagha kelsem, taghy lesip keledi. Orysty bylay qoyyp, keyde fransuz, ispandardy oqyp ketemin. Biraq aragha úzaq uaqyt salmay, qazaq әdebiyetine qayta oralyp otyramyn... Aldynghy buyn aghalar «Ádebiyetke zor ishki dayyndyqpen kelu kerek» - dep jatady ghoy. Mening oqityn kitaptarymnyng 90 payyzdan astamy ishki dayyndyq ýshin oqylmaydy. Jan lәzzaty men jýike tynyshtyghy ýshin oqimyn. «Kimderdi oqyp jýrsin?» degen súraqqa keler bolsam, Ámirhannyng «Qasqyr qúday bolghan kezin» qaytalap oqudamyn... Taghy da aita ketetinim, óz zamandastarymdy jii oqyp túrugha, olardyng qay dengeyde ekenin, kimderge eliktep óskenin bilip túramyn. Songhy kezderi kóptegen jas perilerding shygharmashylyghmen tanysyp shyqtym. Qatty quandym. Zamandastarymnyng sany artqan sayyn bәsekelesterding sany artty dep emes, qazaq әdebiyetine taghy bir aqyn qosyldy, taghy bir óleng qosyldy, taghy bir әlem qosyldy dep quanudamyn. Seni de oqyp jýrmin...

Qarlyghash Qabay:  Jaraysyn! Meni bәrinen búryn ózing sekildi zamandastardyng birqataryndaghy damylsyz izdenushilik qatty quantady. 
Osynau ghalamnyng quysyndaghy shaghyn ghalamshargha әr adam belgili bir missiyamen keledi degendi kóp esittim. Sondaghy meni mazalaghany qúmyrsqadan da kóp qújynaghan jeti milliardtan astam adamgha Qúday qanday qyzmetti bóle-jara artyp bitire almay jatyr eken ә?!

Núrken Núrghazy:  (Ýnsizdik...)

Qarlyghash Qabay: Álem әdebiyetine de qazaq әdebiyetine de zer salyp ýnilseng úly aqyndardyng (tek úly aqyndardyn) ómiri men ólenining taghdyrlastyghyn, úly jazushylardyng bar ghúmyryn oy ýstinde sarp etken jankeshtiligin birden bayqaugha bolady. Al aqyndardyng ólendegi taghdyrdy qoldan jasau, meninshe, әdebiyetke jasalghan ýlken qastandyq siyaqty. Velikiy aqyn bolu ýshin orasan zor qayshylyqty taghdyr keshu shart pa?

Núrken Núrghazy: Jogharyda aitylghan Nika osy súraghynnyng jauabyna negiz bola alady. Ol óz taghdyryn jasamaghan. Onyng taghdyryn ózgeler jasaghan. Áriyne aqyn taghdyrdyng sony nemen ayaqtalaryn bilgende, eshkim de odan aqyn jasap shygharmas pa edi. Anasy Mayya Anatolievna sәby Nikagha úiqtar aldynda ertegi oqudyng ornyna ólenderinen múng esip túratyn taghdyrly aqyndardyng ólenderin oqyp beredi eken. Minә, osydan-aq bәri týsinikti emes pe..? Qatarlastary ertegidegi jaghymdy keyipkerlerge eliktep jýrgende, Nikanyng kókireginde «Men aqyn bolam!» degen arman júldyzy sәule tarata bastaydy. Aqyry, sol kókiregindegi júldyz perishte qyzdy kóktegi júldyz etedi. «Men adam bolam!» degen arman júldyzy o basta janbaghasyn bәri de kesh edi.  Vunderkindting talanty eseygesin elge qyzyq bolmay qalady. Evtushenko aghaydyng da Nika elge qyzyq kezinde janynan tabylyp, eldi qyzyqtyrmay qoyghasyn, qolyn bir silteui – saryauyz balapandy ash tóbetpen jeke qaldyrghany edi...

Sen qoyghan súraqqa kóptegen aqyndardyng taghdyrynan mysal keltirip jauap beruge bolar edi... Biraq sen aitpaqshy, әdebiyetke qastandyq jasaghandardyng atyn atap, týsin týstegim kelmeydi. Biraq taghdyrly aqyndardyng barlyghy derlik óz ómirlerining ózderi oiranyn shygharghandar emes. Keybir aqyndar óz bolashaghyn ózi de bayqamay ólenine jazyp qoyady. Shabytqa túsau joq. Tek keyinirek «Osy ólenimdi nege ghana jazdym eken?» - dep san soghyp qalatyndar bar. Aynalasynan nazar jetispegesin týrli qúityrqy әrektterge barytyndar da bar shyghar. Kim bilsin! Ózing biletindey, taghdyry auyr aqyndar tez tanymaly bolady. Eldi talanttan búryn taghdyr qyzyqtyrady...

Al óz basyma kelsem, men búryndary óleng ómirge ainalady deytinge senbeytinmin. Kóz jetkizgim kep, bir-eki ólenimmen eksperiyment jasap kórdim. Velikiy aqyn bolyp keteyin degen oimen jasamadym, әriyne. Jәy kóz jetkizgim keldi... Kózim jetti... Eksperiyment sәtti shyqty. Biraq ómirimde ýlken sәtsizdik oryn aldy... Balalyqpen jasalghan tәjiriybe aqyry qolyma kýlden jasalghan talqan ústatty. Alandama, býkil ómirime balta shabatyn tәjiriybe emes-tin. Qazir bәri ornyna keldi.

Nikanyng taghdyryna anasy men Evtushenko aghaydy kinәladym, jogharyda. Frans Kafka deytin evrey jazushy da óz әkesin óktemdigining saldarynan senimsiz bolyp óskendigin, ómirge beyimdele almaghanyn aitady. Tipti orator bola almaghanyn da әkesining qaharynan boldy dep týsindiredi. Qalay oilaysyn, ata-anagha kinә taghu – tәnirge qarghys aitumen para-par emes pe? Jәne tәnirdi qanshalyqty tanisyn?

Qarlyghash Qabay:  Sening alghashqy saualyng sanamdy osynsha esengireter dep oilamappyn. Qazir miymnyng ishine masa kirip ketkendey bop kórinedi. Yzynday berdi, yzynday berdi. Songhy kezderi qatty qúlazyp jýrmin... Jaraydy ony qoyshy, Qúdaydy izdep, ol jayly ósek aitudan qolym bosamauda. Abay on ýsh jasynda tolyghymen iship tauysqan shyghys shayyrlaryn jiyrmamda zerdelegen ózimning bilimsizdigime qatty ishim ashyp jýr. Ne degen bosqa ótkizgen, jelge úshyrghan jeti jyl?! Keyde Qúdaydy qatty ayaymyn, qanshama topasqa ómirdi tekke ýlestiruden ne útty?! Shyghystyng laduny ilimine jetken danagóileri jyrlarynda Qúdaygha әieldik sipat bere surettepti. Ony izdenimpazdar: "Parsysha "jar" sózi "dos" degendi bildiredi. Olar qúdaydy dosym dep bilgen",- dep tarqatady. Al maghan sonau suretteulerge qarap otyryp "Qúday, bәlkim, әiel shyghar?!" -degen asa kýnәhar hәm qyzyq oidyng qylang bergenin jasyrmaymyn. Óz kezinde qit bolghan birqatar klassik aqyn-jazushylarmen de endi tanysyp daqpyrttarynyng buyna tang qalghanymdy da aita keteyin. Dantening "Qúdiretti komediyasy" túp-tura diny kitaptardyng kóshirmesi ispetti. Sonshama qiyal men kórkemdikke toly. Biz adamzat ertegige de senbeushi edik. Ol kitaptar qalayshy bizdi gipnozdap ýlgergenine qatty tang qalam. Mәselen, qúrannyng alghashqy paraqtarynda "Negizinen Qúran Karim ólikke nemese qabir basynda ghana oqylatyn kitap emes, tiri jýrgen adamdar ýshin oqylatyn bir ereje jәne zang kitaby",-delingen ghoy. Búl kәdimgi kýlli adamzat ýshin jasalghan konstitusiya. Ony Qúday jasasa sonshalyqty qiyalyna erik bergeni qalay?! Sonshalyqty giyperbolagha salynghan ba әlde arghy ómirding ózi giyperboladan túra ma shynymen?! Mysaly, "Sol uaqytta sender "Ey, Músa, Allany әshkere qylmayynsha biz saghan әste ilanbaymyz dep aiqayladyndar. Senderdi bir ashy dauys aldy! (Jasyl týsti) " ,-delingen bir ýzindi bar. Dauystyng týsi bolyp pa edi?! Búl kórkemdikten tughan dýnie emes pe?! Kezinde adamzatty diny kitaptarmen biylemek bolghandar býgingi tanda ashyqtan ashyq konstitusiya jasaugha kóshken bolsa she?! Al ata-anagha kelsek, Abay degen pilosyp qara sózinde "Ata-ana shamasy kelse miyxnattanyp mal jisa da, dýniyelik jisa da artymda balalaryma qalsyn deydi",- degen eken. Mine, bizding basty kemshiligimiz de osynda. Ata-anang sen ýshin aramter bolghan son, sen ýshin ómirdi de sýrgisi keletinin týsingen bolarsyn?! Jәne tura kózqaraspen qarasang búl óte әdil zandylyq! Biraq perishte bop jer betine kelgenderdi pendelerding tәrbiyesine beru, sóite túra perishteligin joymauyn talap etu Qúdaydyng tarapynan әdil me?!...

Núrken Núrghazy: Birde mektep oqushysy kezimde bir top synyptastar, ózge synypta oqityn jigitter bolyp audan ortalyghyndaghy meshitke qadir týnin qarsy alugha bardyq... Jamaghat tarauyq namazdy, paryz-sýnnetterdi oqyp bolghasyn, molda uaghyz aitudy bastady. Ol uaghyzda Múhammed payghambardyng miyghrajgha kóterilgende kórgen dýniyeleri jayly aityldy. Payghambarymyz tozaqta qinalyp jatqan biraz adamdardy kóredi eken. Solardyng arasynda tilderin ózderi kesip azaptalghan adamdar dar bar. «Olar aqyndar bolatyn» - dep, moldanyng aitqany sol edi, mening óleng jazyp jýrgenimdi biletin birer tanys jigitter betime tesile qarap miyghynan kýlip jiberdi... Búl oqighadan keyin kóp uaqyt óleng jazbay jýrdim. Qyzyq ә!..

Negizinen Alibert Eyshteyn aghaydyng kóp dәristerine qatyspap em. Tek bir dәrisinde din men ghylym jayly aitqan sózi este qap qoyypty: Ghylym dinsiz aqsaq, din ghylymsyz soqyr. – degen-tin. Ghylym - dindi joqqa shygharushy qúral, - dep oilap jýrgenimde búl bir sóz miymda ýlken dýmpu jasady... Qúranda aitylghan dauystyng jasyl týsine baylanysty kókeyindegi súraqqa jauapty din ghalymdarynan alghanyng jón shyghar. Sonsong myna bir nәrseni aitpay kete almaymyn. Payghambarymyz alladan kelgen kitapty alghash qauymgha tanystyra bastaghanda, qauym arasynan «Búl kitapty Múhammedting ózi qúrastyrghan» - deushiler tabylypty. Osy sózden habardar bolghan alla taghala mynaday ayat týsiripti: «(Múhammed) «Eger adamdar men jyndar osy Qúrannyng úqsasyn keltiruge jinalsa, tipti olar bir- birine kómekshi bolsa da keltire almaydy - dep ait» (17.Isra – 88). «Ya bolmasa olar: Qúrandy ózi jasap aldy dey me? Joq, olar iman keltirmeydi. Endeshe,eger shynshyl bolsa (sózderinde túrsa) Qúran siyaqty bir sóz keltirsin» (52.Tur, 33-34). Búghan ne deysin?

Qarlyghash Qabay:  Bilesing be, men keshe shirkeuge bardym. Ishi sonday súlu desem senesing be?! Mariyamnyng kartinasynyng súlulyghyn, ondaghy ejelgi poptardyng senim toly keudesi men pang Qúdayshyldyghynyng beynesi netken sheber jasalghan dep oiladym. Ýndi kinolaryndaghy xramdar, shirkeuler men meshitterding arasyndaghy úqsastyq kóp qoy. Oilash, bәsekelestik bolmaghan jaghdayda progress bolmaytyny belgili. Búl ýsh mekeme qanday jolmen bolmasyn adamnyng kóniline belgili bir senimdi ornata bildi. Senim degen dýniyesiz adam ómir sýre almaydy. Álemdegi eng qauipti adam-fobiyasyn joyghan adam. Yaghni, tiri organizmder eshteneden qoryqpasa, olardy basqaru óte kýrdeli hәm mýmkin emes prosesske ainalatyn edi. Men adam ózining bar bolghany tiri organizmderding biri ekenin týsingenin qalaymyn. Týpting týbinde qúmyrsqalardyng barlyghy "Qúmyrsqa" dep, qonyzdardyng barlyghy "Qonyz" dep atalghanynday Adamzattyng barlyghy birdey "Adam" degen atpen ghana ataluy әdil bolmay ma?! Dindarlardyng sózine senseng Qúday sheksiz biylik jasap, bar armany "kýnәharlardy jazalau" ghana bolghan monarx syndy. Týpting týbinde Qúday "Sheber tvoriyteli". Men tiri organizmderding ómirining qysqa bolghanyna quanamyn, sheksizdik pen jalghyzdyqtan jalyqpau mýmkin emes qoy?! Qúran sekildi bir sóz keltirsin dey me?! Men bolsam barlyq tiri organizmderge ortaq kosmostyq kitap jazar edim. Átteng qalamymnyng siyasy aspangha júqpay jatyr... Ári barsha tiri organizmderdi bir tilge kóshiru de biraz uaqytty qajet etedi. Biraq biz sony jasauymyz kerek. Týpting týbinde tiri organizmder memleketterge emes planetalargha bólinetin uaqyttyng keletinine senemin. Sol sәtte bәz bireuler "Jiyrma altynshy ghasyrdyng iyesi-biz-adamnan traghanbyz!"-demesine kim kepil?!

Núrghazy Núrken:  ...Niutonnyng basyna alma qaydan qúlap týsti, eger ony Haua ana jep qoysa?

Qarlyghash Qabay:  Ne degen sheksiz qiyal... Haua ana júmaqta jýrip almamen qorektenbek bolghan bolsa, demek biz de ana ómirge ótken song asxana men dәretxananyng arasyn jalghap jýretin bolarmyz, bәlkim?! Sonda moldalardyng ol jaqta tek kebinmen jýresing degeni qayda?! Al, Niutonnyng basyna, mýmkin, tistelgen alma qúlaghan bolar?!... 

Núrken Núrghazy: Mýmkin ol da... Uaqyt degen jasamaghandy jasap jatyr. Áli de jasaydy. Jer beti әli biz tanymastay bop ózgeredi. Jana júmystar bylay túrsyn, jana jynystar ósip jetilip keledi. Key kezderi biz qatarlas aqyndardyng shal-kempir bolghanynda LGBT jalauy astynan shyqqan jas aqyndardynyng kitabyna alghysóz jazyp berip jatqany elestep ketedi. Oljas aghaydng orys tildi qazaq aqyny bolghanynday, korey tildi, hindy tildi, nemes kóne latyn tildi qazaq aqyndary da qiyalymda úshaqpen úshyp bara jatady. Eger osylay shynymen oryndalyp jatsa, ol kezge deyin kim bar kim joq? Mýmkin ekeumizding bireuimiz bar da shygharmyz?

Qarlyghash Qabay: Býginderi qazaq әdebiyetining janashyrlary postmedernizmder men dәstýrli qazaqy mәdeniyetting ar jaq ber jaghynda bas qatyryp jýrgende, myna oiyng әldeqayda útymdyraq eken. Búl el bolashaghyna alandaghanyng shyghar. Biraq sening Júmeken, Kenshilik syndy nemese basqa alyptardy saghynbauynday, meni de múnday problemalar asa qatty mazalamaydy. "Ótken men bolashaq bizdiki emes. Bizge býginimiz ghana tiyesili", - deydi Paskali. «Árkim óz malyn baghudy ýirengeni jón» - deushi edi atam. Óz kezinde kýlli әlemdi moyyndatqan Paskali aitqan sózdi atam bayaghyda-aq aityp qoyghan eken ghoy. Tek men aqymaq onyng mәnisine jete bermeppin... Sening de mening atamnyng kenesine qúlaq asqanyndy qalaymyn...

Bәlkim, ol kezde bar da shygharmyz. Mýmkin, ol kezde molamyzdyng basyna kelip bәz bireuler gýl shoqtaryn qoyyp shoqynsa, al endi bireuler qúran oqysa...Álde Mәshhýr syndy tiri kezimde qúran oqytyp, óz atyma mýshәira jariyalatyp, eske alu keshin kórip ketsem be eken?!... Qyzyq emes pe?!...

Núrghazy Núrken:  Atannyng «Árkim óz malyn baghudy ýiengeni jón» - degenin dәl osy tústa qoldanghanyng ynghaysyz boldy dep oilaymyn... Ózing de týsingen bolarsyn... Keshir... Dereu arada kelesi súraghymdy qoyayyn:

Saualnamadaghy songhy súraghym: Din jayly aittyq, әdebiyet jayly aittyq, osylardy aita otyryp, taghy da biraz dýniyelerdi aityp ýlgerdik. Endi mýlde basqa taqyrypqa auyssaq. Paulo Koelio bylay deydi, - «Keybir qyzdar birinshi kezdesken adammen, eger ol ony ózimen birge alyp ketemin dese, ony jýregi qalap túrmasa da, ilese ketuge әzir. Olar týbinde sýiip ketermin, kóp nәrseler siyaqty mahabbat degen de uaqyttyng qúzyryna baghynatyn nәrse ghoy dep oilaydy.»  Sen osy aitylghan qyzdargha úqsaysyng ba? Múnymen aitpaghym, tezirek túrmysqa shyqshy... Seni tórt balanyng anasy bolghasyn, júmysqa túryp, tisqaqqan isker әielge ainaluyndy qalaymyn, bir ghana qonyraumen biraz isti tyndyratynday әiel. Sonsong Islandiya aralynan alghan pәterine qonaqqa shaqyrarsyn...

Qarlyghash Qabay:  Shaxanyptyng "Ruhany tereng týisinu joq kezde mahabbat ta joq",-degen sózi qanday sheber aitylghan?! Maxabbatty tazalyghy ýshin jaqsy kóremin. Men ózimning "Velikan tuu jәne onyng joldary" degen teoriyalyq eksperiymentimdi ayaqtaghan song búiyrsa Asqardy tauyp, túrmysqa shyghamyn mindetti týrde...

Sonsong seni mindetti týrde Islandiyadaghy pәterime qonaqqa shaqyramyn.

Kózdi ashyp shyqqansha saualnama sonyna tayap qapty... Habarlasyp túr! Amanshylyq bosyn...

Núrken Núrghazy: Jaqsy, qayyrly týn, jarqynym!

Abai.kz