Ирак Елекеев, Мәжіліс депутаты:

Ирак Елекеев, Мәжіліс депутаты:

- Ирак Қасымұлы, соңғы уақытта Пар­ламенттің пәрменділігі туралы бірнеше дүркін мәселе көтеріп жүрсіз. «Мәжілістің белсенділігі төмен» деп мәлімдеуге не түрткі?

- Бұған дейін көтерген мәселелерім бойынша палата спикерінен бастап, кейбір әріптестерім де «Парламенттің негізгі қызметі - заң шығару» дегенді алға тар­та­ды. Мен депутаттық қызметті осылай шек­теп қоюмен мүлдем келіспеймін. Өйт­кені халықтың қолдауымен сайланған Пар­ламент елдегі әлеуметтік һәм саяси, эко­номикалық мәселелердің бәрін қамтып талқылауға мүдделі болып, сол арқылы әртүрлі оқиғаға тиісті бағасын уақтылы беріп отыруы шарт. Нақты мысал айтайын: соңғы біраз күннен бері Маңғыстау жұртшылығы ереуілдеумен жүрді. Оны бұқаралық ақпарат құралдарының бәрі жазып та, көрсетіп те жатыр. Тек Парламент қана ештеңе болмағандай үнсіз. «Сен тимесең, мен тиме» дегенге салып бұл тақырыпқа жолағымыз да келмейтіндей. Оның себебі не? Бұл - үлкен сұрақ. Маң­ғыстау өңірінен Мәжілісте депутаттар - Гүлнәр Сейтмағанбетова, Зейнолла Ал­шым­баевтар бар. Екеуі де - сол өңір хал­қына беделді, ел-жұрт сыйлайтын аза­маттар. Ендеше, осы екі депутат ереуіл жасап, көшеге шыққан азаматтардың та­лап-тілегін, қойып отырған ұсынысын Парламент атынан барып біліп, мән-жаймен танысып, сосын тиісті шешім қабылдау үшін Мәжіліске келіп, хабар-ошар жасап, толыққанды ақпарат берулері керек еді. Мен Гүлнәр Сейтмағанбетованы да, Зейнолла Алшымбаевты да жақсы білемін, сол өңірде халыққа еңбегі сіңген азаматтар, сол үшін өңір халқы оларды құрмет тұтады. Оларды Маңғыс­тауда бүгін көтеріліп отырған проблеманы білмейді деп айта алмаймын, бәрін біледі. Әйтсе де мұндай оқиғалардың шығу себебіне әлі ешкім де толыққанды ресми жауап берген жоқ. Халық арасында шу болса, оны біз БАҚ-тан оқып, сырттан естіп отыра береміз бе?! Ал осыны һәм осындай ел арасындағы ушыққан, қордаланған мәселелерді Парламентте талқылағанның несі айып? Талқылау арқылы проблеманы біліп, жұрттың көтерген мәселесіне қаны­ғамыз, содан олардың дұрысына - дұрыс, бұрысына - бұрыс деп баға береміз. Заңның қорғалғаны қайсы, заңсыз мәселе қайсы, кім біледі, қане? Жұрт өзі көтерген мәсе­леге Мәжілістен уақтылы баға берілгенін көрсе, билікке деген сенімі де орнығады. Орынсыз ереуілді де жасамайды деп білемін.

Әйгілі саясаткер У.Черчильдің айтқан мынадай жақсы сөзі бар: «Парламентте айтыс-тар­тыс өршісе, халық мұны түсінеді, ал парламент үнсіз болса, халықтың өзі құлшынып көшеге шығады». Сондықтан да парламент - қандай да бір заң жобаларына «иә» немесе «жоқ» деп түймені басып қана отыра беретін орын емес. Айқай-шудың, талас-тартыстың өңір­лерде, халық арасында болғанынан гөрі, оның бәрі, тіпті дау-дамайлар да сол жұрт сайлаған парламентте болғаны лазым. Яғни халық мұң-мұқтажын жеткізу үшін ереуілге шыққаннан гөрі Парламентте айтыс-тартыстың тынбай қарбаласып тұрғаны мың есе артық. Әйтсе де бүгінгі заң шығарушы билікте «даулы мәселе» талқыланбайды әрі біршама депутаттар соған үйреніп алған сыңай танытады. Ендеше, ондай парламенттің керегі қанша?! Екіншіден, мен өз мәлімдеме­лерімде парламенттің беделі туралы мәселе көтердім. Ал биліктің осы тармағы­ның беделін өсіру үшін де тағы да әлгіндей талқылаулар жиі болғаны керек. Менің ұстанымым - осы! Мұны қолдаушы­лар­дың да, қолдамайтындардың да бары белгілі. Айта кетейін, маған бірқатар азаматтар хат жолдап, Мәжілісте бір сілкініс пайда болғанын айтып, ризашылықтарын да білдіріп жатыр. Мұндай сілкініс болса, Парламенттің пәрменділігі де артады, заң шығарушы биліктің беделі де көтеріледі. Ендеше, қай жақсысын өзі қалауы үшін жұрт мәселені өзі салмақтай жатар.

- Дегенмен «Парламентте Елекеев қана ашық айтады» дегенмен келіс­пейтін әріптестеріңіз де бар ғой?

- «Парламент» дегеннің өзі француздың «айту, сөйлеу» деген сөзінен шыққан. Ал депутаттар не айтып жатыр? Халықтың ойынан шығатын, жұрт күткен сөз айтылды ма? Осы жағын ойласақ етті. Әрине, мен бұл тұрғыда билік қабырғасында айтылған мәселенің бәрі бірдей шешімін табады дегеннен аулақпын. Өйткені Парламентте көтерілген мәселенің орындалатыны да, орындалмайтыны да бар. Дегенмен айты­латын жалғыз орын - осы, халықтың өзі сайлаған Парламенттің алаңы. Халық­тың талабын жеткізер тіліне айналып, депутаттар Парламенттің мін­берін­де елдің сөзін айтса, оны жұрт та жақсы қабылдайды емес пе?! Қоғам арасында «депутаттар мәселе көтеріп жатыр» деп ел де өзінің сойылы соғылатын мінберді мойындайды. Осы мәселе жүзеге аспай, тек қана заң шығару­шылық соқпақтан шыға алмау Парламентке еш жараспайды әрі бұл - аса кем­шіл тұсымыз. Сондықтан да «Мәжі­лісте белсенділік жоқ» демеймін, бар, бірақ әлі де болса тиісті деңгейде емес. Мәселен, күні кеше Үкімет пен Есеп коми­тетінің бюджетке қатысты есебін тыңдаған кезде қаншалықты пікірталас туды? Ал мұндай пікірталас неге әрбір заң жобасы бойынша көрініс таппай отыр? Тағы да айтамын, қоғам арасындағы қордалы мәселені Мәжіліске жетектеп кіргізіп, ту-талақайын шығарып, талқыға салғаннан ұтпасақ, еш ұтылмаймыз.

- Мәселені төтесінен қоямын деп Парламентте жалғызсырап қалған жоқсыз ба? Сіздің пікіріңізбен біраз әріптесіңіз, яғни партиялас серік­теріңіз еш келіспейтін секілді ғой...

- Иә. Расымен, Мәжілістің залында отырғанда мені әріптестерімнің көбі қолдай қоймайды. Дегенмен олардың барлығы дерлік мені іштей қолдайды, мен соған сенемін. Өйткені залда отырғанда үндемегенімен, тысқа шыққанда арқадан қағады, кабинетке келіп тұрып, көтерілген мәселенің дұрыс екендігін айтатындар көп. «Ирак, сенікі дұрыс болды. Осындай тік айта­тын бір адам шығар ма екен деп ой­лаушы едік» дегендер де болды. Әйт­кенмен депутаттардың бәрі бірдей емес қой, әркімнің өз пайымы бар. Мен де 106 әріптесімнің бәрі бірдей ойлағанын қаламаймын. Рауан Шаекин бұған дейін өткір сөйлейтін. Ойын іркімей, айтатынын айтып салатын әрі әділін, ашығын алға тартатын. Естеріңізде болса, сол Шаекин жарты жыл сөйлемей қойды. Неге? Өйткені бұған дейін сөйлегендерінен еш нәтиже шықпады, сосын «сөздің қадірін қашырып, қор қыла бермейін» деген шығар. «Ешкім қолдамаған соң, бәрібір жалғыз өзіммін» деген шығар. Ал қазір мені қоштайтынның біреуі сол - Шаекин.

- Дегенмен неге әріптестеріңіз Парламенттің қабырғасында емес, «кулуарда арқаңыздан қағады»? Сырына үңілсек ше...

- Ол жағын өзім де түсініңкірей бер­меймін. Бәлкім, жасы кіші депутаттар үлкендердің алдына түскісі келмеген шығар. Бұл - бір. Екіншіден, менің ойымша, жасыратыны жоқ, әріптестеріміз бір-бірінің абыройын көпшіліктің көзі түсетін залда төккісі келмейтін де болуы керек. Әйтпесе кез келген шенеунікке қарсы мәселені көтерсеңіз, осы залда соның кемі бір танысы шыға келеді. Бұл - менің ойым. Үшіншіден, біз бәріміз бір ғана партияның мүшелеріміз. Сол тұрғыдан, өкінішке қарай, шеңберден шықпауға тырысатын кездер де болып қалады. Өйткені «Нұр Отан» лидерінің ұсынуымен Үкіметті өзіміз тағайындадық. Ендеше, сол билікті орынды-орын­сыз сынауға да көпшілік әріптес шыдамайды. Әйтсе де мен жоғарыда айтқан ұстанымды әлі де жеткізе бергім келеді. Әрбір депутат өз пікірін айтуы керек, жеткізуі керек. Жеткізе алмаса, оған өзі кінәлі. Бір жағынан, әріптестеріме «не себептен қолдамадың?» деп айта алмаймын. Бәлкім, менікі бұрыс шығар. Дұрыстап түсін­діре алмаған шығармын. Ал дұрыс пен бұрыстың арасын айыру үшін бола­шақта пікірталас қызу болуы тиіс. Сонда ғана Парламенттің пәрменділігі артады.

- «Бірпартиялы Парламент» деп қалдыңыз. Бұл Парламенттің қызметін­дегі артықшылығы болмаса кемшілігі не?

- Қоғамның тұрлаусыз дамуы үшін бірпартиялы парламенттің жұмысында кем­шілік көп. Егер кемшілік болмаса, біз Конституцияға Президент Нұрсұлтан Әбішұлының ұсынысымен «парламент ең кемі екі партиядан жасақталуы тиіс» деген норма енгізбес едік. Қазіргі жағдаймен салыстыра айтсам, бірпартиялы пар­ламентте тізім арқылы мандатқа ие болатын депутаттардың ішінде де әртүрлі көз­қарастағы азаматтар болуы керек. Онсыз бол­майды. Өйткені «пікірталассыз пар­ламент» дегеннің өзі ақылға қонымсыз. Бірпартиялы парламент партияның жар­ғысындағы мәселелерді, оның бағ­дарламасын жүзеге асыруға тырысады. Ал оның шеңберінде мемлекеттің дамуына, қоғамның ілгерілеуіне қажетті қаншама ұсыныстар айталып та, жазылып та жатыр. Соның бәрі Мәжіліс арқылы өрбиді. Осы үдерістегі кемшілік ретінде айтарым, бізге белгілі бір мәселе бойынша заң жобасы келетін болса, оны әзірлеушілер жекелеген депутаттар қарсылығын еңсеру үшін «бұл - партияның бағдарламасы» немесе «Елба­сының ұсынысы» дегенді алға тартатынды шығарып жүр. Бұл дұрыс емес. Президент Н.Назарбаев нақты бағыт бойынша стра­тегиялық жоспарын айқын­дап берді, соның нақты тетігін де анық көрсетіп берді. Ал оны одан әрі жетілдіру үшін тағы да Пре­зиденттің атын жамылып, өз мүддесіне бұра тартатындар да кездеседі. Мұны жою үшін заң жобасын талқылағанда әрбір депутат өз пікірін айтсын, соған мүмкіндік берілсін. Бітті. Сол үшін де әртүрлі көзқарастың жоқтығын бірпартиялы парламенттің басты кемшілігі деп санаймын. Мінеки, осындай олқылықтан құтылу үшін бола­шақта көп­партиялы, көп­пікірлі парламент боламыз. Осы тұрғыдан алғанда, келешекте парламенттің мінберін­де экология мәсе­лелерін көтеретін партия­дан өкілдер болуы керек-ақ деп ойлаймын. Өйткені қазір жер-жаһанның нөмірі бірінші проблемасы - экология. Оның ішінде Қазақстанның эко­логиясын алып қараңыз - адам шошырлық. Табиғат­ты қорғайтын, сол үшін қоғамдық пікір тудыратын пар­тияның өкілі өркениетті елдің парламентінің бәрінде бар, бізде неге жоқ? Экологияға бай­ланысты өзге­рістер кодекске енгізіліп жатыр. Онда миллиардтаған тонна зиянды қалдықтар Қазақстанның жерін улап жатқанын біліп отырмыз. Мұны заң жоба­сын талқылағанда ғана емес, кез келген уақытта еске салатын эколог-депутат керек еді. Өкінішке қарай, сондай мәселені көте­ретін партияның өкілі тұрмақ, өзі де жоқ. Сол секілді басқа да бағыттағы партиялар өздерінің пікірлерін жеткізіп қана қоймай, бағдарламаларының да орындалуына қол жеткізер еді. Басты мақсат осы емес пе?! Партияның, ұйымның мақсаты қоғам игілігіне қызмет ету болса, оның бір жолы - парламент. Соның арқа­сында халық та партиялардың бәсеке­лес­тігіне ғана емес, олардың нақты әрекетіне куә болар еді. Бізде ол жоқ. Бұл ретте «Нұр Отан» пар­тиясының да жұмыстарын жандандырған орынды.

- Ал артықшылығы ше?

- Кейбір әріптесім дағдарыс кезінде бірпартиялы Парламенттің Үкіметпен қоян-қолтық жұмыс істеп, артықшылық таныт­қанын айтады. Мен де мұнымен белгілі бір деңгейде келісемін. Әйтсе де мынаны қараңыз: бізге Н.Назарбаев бір бағытты, белгілі межені жүктеді. Ал оған жетудің әртүрлі жолдары бар. Бұл жерде Президент­тің айқындаған бағытын мен толық қолдай­мын, ал оған барар жолға қатысты өз пікірім бар. Бұл солай болуы да керек. Пікірталас арқылы дұрыс жолды таң­дауымыз керек. Әр адам өз пікірін айтуға міндетті. Әйтпесе кезіндегі кеңестік ком­мунистік партиясынан айырмашылы­ғымыз нешік? Мен Мәжілісте сөз алып сөйлеген соң, үнемі жұрттың сол мәселе туралы пікірін білгім келеді де тұрады. Басқаның пікірін тыңдау арқылы өзім де дұрыс шешім қабылдағым келеді. Бұл тұрғыда Президент Н.Назарбаевтың айтқан керемет сөзі есіме түсіп отыр. Елбасы: «Парламентке депутат­тар әртүрлі пікірмен келеді, бірақ олар Парламенттен тек бір ғана ортақ пікірге тоқтап шығулары керек», - деп еді. Менің де айтпағым - осы. Себебі өз басым әріп­тес­­терім­­нің әртүрлі пікірін тыңдау арқылы проблеманы дұрыс түсіне бастай­мын. Әйтсе де көп мәселеге қатысты біз асығыс шешім қабылдап, «дауысқа салып шешуді» әбден меңгеріп алғанбыз да, қалғанын кейінге ысырып тастауға дағды­ланып барамыз. Бұл жақсы емес. Әрбір депутат өзінің айтатыны болмаса, депутаттың пікірімен санаспаса, Парламент­тің белсенділігі туралы айтып жатудың өзі артық.

- Сіз Жоғарғы Кеңесте де депутат болдыңыз. Заң шығарушы биліктің 15 жылғы қызметімен етене таныссыз. Осы Тәуелсіз Қазақстанның тарихында қайсы Парламенттің пәрменіділігі жоғары болды деп ойлайсыз?

- Парламенттің әр кезеңінің көтерер жүгі, атқарар ісі, өз орны болды. Соның ішінде Қазақстан парламентаризмі тұрғы­сында ең беделді деп ХІІ-ХІІІ Жоғарғы Кеңестерді айтар едім. Осы Кеңестің шоқты­ғы одан кейінгі кез келген Парламенттен жоғары. Онда сайланған депутаттар құрамының өзі-ақ Кеңестің мәртебелілігін білдіріп тұратын еді. Айтары да, айқайы да зор еді. Әйтсе де бұл Парламент қызметі тоқырап, жылдар бойына заңдар қабылданбай жатқан кезі де болды. Кейіннен Жоғарғы Кеңес тара­тылған тұста Елбасы Н.Назарбаев 200-ге тарта заңға өзі қол қойып отырды. Бұл елдің экономика­сының тұраламауын, қозғалысын қамтама­сыз етуге бағытталған заңдар еді. «Алдымен экономика, содан кейін саясат» деген Президенттің ұстанымы осы тұста айқын көрініп, ол бәрін сол кезде де, кейін де мойындатты. Ал кәсіби қос палаталы Пар­ламентке келетін болсақ, бұл заң шығарушы билік қоғамның жаңғыруына қажетті заңдардың сапалы әрі уақтылы шығуына көп үлес қосты.

- Президент соңғы сайлаудан кейінгі ұлықтау салтанатында Парламенттің құзырын кеңейту туралы мәселе қойған еді. Сіздіңше, құзыреттілік қай бағытта өрбуі шарт?

- Ең алдымен, бүгінгі құзыретімізді еске салайықшы. Біз қазірдің өзінде «Парламент және оның депутаттарының мәртебесі туралы» Заңда қарастырылған құқықты дұрыс әрі толық пайдалана алмай жүрміз. Парламент депутаттары кез келген мәсе­ленің проблемалық қырына терең бойлап, ведомстволық жалаң мүддеден жоғары тұруға тиіспіз. Мәселен, депутаттар заң­бұзу­шылыққа жол берген және заң­дарды сақтамағаны үшін министрлерді, әкімдерді жауапқа тарту құқығын барынша қағидатты түрде пайдаланған емес. Тіпті жиынға лауазымды тұлғаларды белгілі бір мәселе бойынша шақыра алмай жүрміз. Күні кеше ғана сыбайлас жемқорлыққа қатысты екі облыс әкімін Мәжіліске шақырту керектігін айтып, мәселе қойдым. Ондағы себеп неде? Бізде сыбайлас жемқорлықпен күрес істен гөрі сөз жүзіне ауысып кеткен. Қағаз жүзінде керемет күресіп жатырмыз. Мәселен, облыстардың рейтингін білмекке құзырлы орган - Қаржы полициясынан арнайы ақ­пар сұраттым. Сөйтіп, өз көзіме өзім сенбей отырмын. Онда сыбайлас жем­қорлық фактісі бойынша Оңтүстік Қазақстан облы­сы ең бірінші орында тұр да, Қостанай облысы елдің ең соңында тұр. Бұл қалай? Өтірік мәлімет, еш сене алмай­мын.

- Неге?

- Ең алдымен, ондай рейтинг жасау үшін адам санын, сыбайлас қылмыс жолда­рының күрделілігін, былыққа батушылар деңгейін салыстыру керек. Оңтүстік Қазақ­стан облысында 3 миллионнан астам адам бар. Бұл - бір. Екіншіден, ол өңірдегі жем­қорлық қылмыстардың басым бөлігі дерлік қарапайым мектеп директоры, оның бух­галтері, балабақша басшылары деген секілді деңгейдегі қылмыстар. Ал сыбайлас жемқорлық рейтингі бойынша ең төменгі сатыда тұрған Қостанай облысында халық саны оңтүстікке қарағанда аз, соған қара­мастан сыбайлас қылмыспен қамалған­дардың деңгейі тіпті масқара! Білдей бір облыс әкімінің оң қолы - үш департамент басшысы, екі аудан әкімі сыбайлас жем­қорлыққа барған. Осыған қарап қалай қорытынды шығарса да, Қаржы полиция­сының есебімен еш келіспеуге қақымыз бар. Сыбайлас жемқорлық қылмысы бойынша ең төмен көрсеткіште тұрған үлгілі облысымыз осы болса, басқасына жол болсын. Мен оған сене алмаймын. Облыстың бірінші басшылары, оның айналасы таза емес болса, қалғаны қайда барады? Он жерден дәлелдесе де, мұны қайта-қайта көтеруге тиіспіз.

- Құқық саласындағы реформаларға көңіліңіз тола ма?

- Қазақстанның құқық саласындағы реформаларының негізгі өзегі - заңнаманы ізгілендіру. Біздің ел осыдан біраз бұрын түрмеде отырғандар саны жағынан дүниежүзі бойынша үшінші орында тұрды. Ол кезде 75 мың адам түрмеде отырған еді. Сонда қалай? Қазақстанда мұншама адам жазаланатындай бізде соғыс жүріп жатыр ма? Ұлтаралық келіспеушілік бар ма, халықтар арасындағы түсініспеушілік өршіп тұр ма? Діни кемсітушілік, әйтпесе басқа да қоғам арасында қайшылықтар бар ма? Жоқ. Бәрі жақсы. Сонда неге біз өзіміздің қаракөз­дерімізді түрмеге жаба бергенбіз?! Осы мәселенің жетегімен жүріп, сот­талғандар санын 40 мыңға дейін төмен­деттік. Бұл да аз. Өйткені азаматтарды түрмеге қамай берудің еш қажеттілігі жоқ. Жақында бір-екі түрмені аралап көрдім, сонда бұған та­ғы да көзім жете түсті. Сотталғанның бірі­нен сұрадым: «Не үшін отырсың?» - деп. «Ак­кумулятор ұрлағаным үшін», - дейді. «Қан­ша жыл берді?» - «3 жыл». «Неге бұ­лай?» - «Осының алдында тағы ұрла­ғаным бар еді!». Мінеки, аккуму­ля­тор ұрлады, сол үшін сот оны үш жылға кесті, ал ол сол мерзім бойы салық төлеу­шілердің есебінен күн көретін масылға айналды. Егер сол үш жылдың ішінде оны еңбекпен түзетсек, ол бір емес, 100 акку­муля­тордың ақшасын қайтарып бермес пе еді? Олай болса, мұндай жеңіл қылмыс­тыларды дұ­рыс қадағалап, еңбекке жегу керек.

- Өткен ғасырдың басында Алаш қайраткерлері мемлекеттік Тәуелсіздік мәселесі көтерілгенде ұлттық жиын - Парламент шақыру, депутат сайлау туралы мәселені күн тәртібіне шығара алды. Сол тұста «депутат қандай болуы керек?» деген мәселеге қатысты Міржақып Дулатұлының: «Жақсы адам болу үшін депутат болудың қажеті шамалы, ал депутат міндетті түрде жақсы адам болуы керек!» - деп жазғаны бар екен. Сіздіңше, депутат қандай болуы керек?

- Парламенттің депутаты, ең алдымен, таза болуы керек. Таза болған адам пікірін толық жеткізе алады, ойын ашық айта алады. Егер депутаттың өз басында былығы бар болса, онда ол жұмған аузын аша алмайды. Қайта сол басымдағыны көрмесе екен, соны біреу түртпесе екен деп, өзі де тыныш отырады. Сөйлеу үшін депутатқа тазалық керек, аузынан шыққан сөзі мен ісі бірдей болуы шарт.

Cара сөз

Депутаттардың барлығы бірдей заңгер немесе экономист болғаны опық жегізеді. Қазір, мысалы, біздің Парламентте бірде-бір дәрігер жоқ. Дәрігер мамандығы бар әріптесім Дарья Клебанова ғана, бірақ оның өзі бұл мамандықпен қызмет істемеген. Осы шақырылымда кезінде Жақсылық Досқалиев болған еді. Сондықтан да кейде осы мәселелер туралы талқылауға келгенде кібіртіктеп қалатындаймыз. Әр саланың азаматтары, мамандары болуы керек. Мен Парламентте тек қана заңгерлер мен экономистер болуы керек дегенмен келіспеймін. Мұнда келетін адамның өз саласы бойынша білімі жетік болуы керек. Баяғыда Салық Зиманов айтушы еді: «Болашақ судья болу үшін жүректен шыққан сезім болу керек», - деп. Сол секілді халықтың жүгін арқалайтын депутаттың соны сезетін сезімі болса екен.

Автор: Қанат Қазы

http://www.alashainasy.kz/person/24807/