يراك ەلەكەەۆ، ءماجىلىس دەپۋتاتى:

يراك ەلەكەەۆ، ءماجىلىس دەپۋتاتى:

- يراك قاسىمۇلى، سوڭعى ۋاقىتتا پار­لامەنتتىڭ پارمەندىلىگى تۋرالى بىرنەشە دۇركىن ماسەلە كوتەرىپ ءجۇرسىز. «ءماجىلىستىڭ بەلسەندىلىگى تومەن» دەپ مالىمدەۋگە نە تۇرتكى؟

- بۇعان دەيىن كوتەرگەن ماسەلەلەرىم بويىنشا پالاتا سپيكەرىنەن باستاپ، كەيبىر ارىپتەستەرىم دە «پارلامەنتتىڭ نەگىزگى قىزمەتى - زاڭ شىعارۋ» دەگەندى العا تار­تا­دى. مەن دەپۋتاتتىق قىزمەتتى وسىلاي شەك­تەپ قويۋمەن مۇلدەم كەلىسپەيمىن. ءويت­كەنى حالىقتىڭ قولداۋىمەن سايلانعان پار­لامەنت ەلدەگى الەۋمەتتىك ءھام ساياسي، ەكو­نوميكالىق ماسەلەلەردىڭ ءبارىن قامتىپ تالقىلاۋعا مۇددەلى بولىپ، سول ارقىلى ءارتۇرلى وقيعاعا ءتيىستى باعاسىن ۋاقتىلى بەرىپ وتىرۋى شارت. ناقتى مىسال ايتايىن: سوڭعى ءبىراز كۇننەن بەرى ماڭعىستاۋ جۇرتشىلىعى ەرەۋىلدەۋمەن ءجۇردى. ونى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ءبارى جازىپ تا، كورسەتىپ تە جاتىر. تەك پارلامەنت قانا ەشتەڭە بولماعانداي ءۇنسىز. «سەن تيمەسەڭ، مەن تيمە» دەگەنگە سالىپ بۇل تاقىرىپقا جولاعىمىز دا كەلمەيتىندەي. ونىڭ سەبەبى نە؟ بۇل - ۇلكەن سۇراق. ماڭ­عىستاۋ وڭىرىنەن ماجىلىستە دەپۋتاتتار - گۇلنار سەيتماعانبەتوۆا، زەينوللا ال­شىم­باەۆتار بار. ەكەۋى دە - سول ءوڭىر حال­قىنا بەدەلدى، ەل-جۇرت سىيلايتىن ازا­ماتتار. ەندەشە، وسى ەكى دەپۋتات ەرەۋىل جاساپ، كوشەگە شىققان ازاماتتاردىڭ تا­لاپ-تىلەگىن، قويىپ وتىرعان ۇسىنىسىن پارلامەنت اتىنان بارىپ ءبىلىپ، ءمان-جايمەن تانىسىپ، سوسىن ءتيىستى شەشىم قابىلداۋ ءۇشىن ماجىلىسكە كەلىپ، حابار-وشار جاساپ، تولىققاندى اقپارات بەرۋلەرى كەرەك ەدى. مەن گۇلنار سەيتماعانبەتوۆانى دا، زەينوللا الشىمباەۆتى دا جاقسى بىلەمىن، سول وڭىردە حالىققا ەڭبەگى سىڭگەن ازاماتتار، سول ءۇشىن ءوڭىر حالقى ولاردى قۇرمەت تۇتادى. ولاردى ماڭعىس­تاۋدا بۇگىن كوتەرىلىپ وتىرعان پروبلەمانى بىلمەيدى دەپ ايتا المايمىن، ءبارىن بىلەدى. ايتسە دە مۇنداي وقيعالاردىڭ شىعۋ سەبەبىنە ءالى ەشكىم دە تولىققاندى رەسمي جاۋاپ بەرگەن جوق. حالىق اراسىندا شۋ بولسا، ونى ءبىز باق-تان وقىپ، سىرتتان ەستىپ وتىرا بەرەمىز بە؟! ال وسىنى ءھام وسىنداي ەل اراسىنداعى ۋشىققان، قوردالانعان ماسەلەلەردى پارلامەنتتە تالقىلاعاننىڭ نەسى ايىپ؟ تالقىلاۋ ارقىلى پروبلەمانى ءبىلىپ، جۇرتتىڭ كوتەرگەن ماسەلەسىنە قانى­عامىز، سودان ولاردىڭ دۇرىسىنا - دۇرىس، بۇرىسىنا - بۇرىس دەپ باعا بەرەمىز. زاڭنىڭ قورعالعانى قايسى، زاڭسىز ماسەلە قايسى، كىم بىلەدى، قانە؟ جۇرت ءوزى كوتەرگەن ماسە­لەگە ماجىلىستەن ۋاقتىلى باعا بەرىلگەنىن كورسە، بيلىككە دەگەن سەنىمى دە ورنىعادى. ورىنسىز ەرەۋىلدى دە جاسامايدى دەپ بىلەمىن.

ايگىلى ساياساتكەر ۋ.چەرچيلدىڭ ايتقان مىناداي جاقسى ءسوزى بار: «پارلامەنتتە ايتىس-تار­تىس ورشىسە، حالىق مۇنى تۇسىنەدى، ال پارلامەنت ءۇنسىز بولسا، حالىقتىڭ ءوزى قۇلشىنىپ كوشەگە شىعادى». سوندىقتان دا پارلامەنت - قانداي دا ءبىر زاڭ جوبالارىنا «ءيا» نەمەسە «جوق» دەپ تۇيمەنى باسىپ قانا وتىرا بەرەتىن ورىن ەمەس. ايقاي-شۋدىڭ، تالاس-تارتىستىڭ ءوڭىر­لەردە، حالىق اراسىندا بولعانىنان گورى، ونىڭ ءبارى، ءتىپتى داۋ-دامايلار دا سول جۇرت سايلاعان پارلامەنتتە بولعانى لازىم. ياعني حالىق مۇڭ-مۇقتاجىن جەتكىزۋ ءۇشىن ەرەۋىلگە شىققاننان گورى پارلامەنتتە ايتىس-تارتىستىڭ تىنباي قاربالاسىپ تۇرعانى مىڭ ەسە ارتىق. ايتسە دە بۇگىنگى زاڭ شىعارۋشى بيلىكتە «داۋلى ماسەلە» تالقىلانبايدى ءارى ءبىرشاما دەپۋتاتتار سوعان ۇيرەنىپ العان سىڭاي تانىتادى. ەندەشە، ونداي پارلامەنتتىڭ كەرەگى قانشا؟! ەكىنشىدەن، مەن ءوز مالىمدەمە­لەرىمدە پارلامەنتتىڭ بەدەلى تۋرالى ماسەلە كوتەردىم. ال بيلىكتىڭ وسى تارماعى­نىڭ بەدەلىن ءوسىرۋ ءۇشىن دە تاعى دا الگىندەي تالقىلاۋلار ءجيى بولعانى كەرەك. مەنىڭ ۇستانىمىم - وسى! مۇنى قولداۋشى­لار­دىڭ دا، قولدامايتىنداردىڭ دا بارى بەلگىلى. ايتا كەتەيىن، ماعان بىرقاتار ازاماتتار حات جولداپ، ماجىلىستە ءبىر سىلكىنىس پايدا بولعانىن ايتىپ، ريزاشىلىقتارىن دا ءبىلدىرىپ جاتىر. مۇنداي سىلكىنىس بولسا، پارلامەنتتىڭ پارمەندىلىگى دە ارتادى، زاڭ شىعارۋشى بيلىكتىڭ بەدەلى دە كوتەرىلەدى. ەندەشە، قاي جاقسىسىن ءوزى قالاۋى ءۇشىن جۇرت ماسەلەنى ءوزى سالماقتاي جاتار.

- دەگەنمەن «پارلامەنتتە ەلەكەەۆ قانا اشىق ايتادى» دەگەنمەن كەلىس­پەيتىن ارىپتەستەرىڭىز دە بار عوي؟

- «پارلامەنت» دەگەننىڭ ءوزى فرانتسۋزدىڭ «ايتۋ، سويلەۋ» دەگەن سوزىنەن شىققان. ال دەپۋتاتتار نە ايتىپ جاتىر؟ حالىقتىڭ ويىنان شىعاتىن، جۇرت كۇتكەن ءسوز ايتىلدى ما؟ وسى جاعىن ويلاساق ەتتى. ارينە، مەن بۇل تۇرعىدا بيلىك قابىرعاسىندا ايتىلعان ماسەلەنىڭ ءبارى بىردەي شەشىمىن تابادى دەگەننەن اۋلاقپىن. ويتكەنى پارلامەنتتە كوتەرىلگەن ماسەلەنىڭ ورىندالاتىنى دا، ورىندالمايتىنى دا بار. دەگەنمەن ايتى­لاتىن جالعىز ورىن - وسى، حالىقتىڭ ءوزى سايلاعان پارلامەنتتىڭ الاڭى. حالىق­تىڭ تالابىن جەتكىزەر تىلىنە اينالىپ، دەپۋتاتتار پارلامەنتتىڭ ءمىن­بەرىن­دە ەلدىڭ ءسوزىن ايتسا، ونى جۇرت تا جاقسى قابىلدايدى ەمەس پە؟! قوعام اراسىندا «دەپۋتاتتار ماسەلە كوتەرىپ جاتىر» دەپ ەل دە ءوزىنىڭ سويىلى سوعىلاتىن مىنبەردى مويىندايدى. وسى ماسەلە جۇزەگە اسپاي، تەك قانا زاڭ شىعارۋ­شىلىق سوقپاقتان شىعا الماۋ پارلامەنتكە ەش جاراسپايدى ءارى بۇل - اسا كەم­شىل تۇسىمىز. سوندىقتان دا «ءماجى­لىستە بەلسەندىلىك جوق» دەمەيمىن، بار، بىراق ءالى دە بولسا ءتيىستى دەڭگەيدە ەمەس. ماسەلەن، كۇنى كەشە ۇكىمەت پەن ەسەپ كومي­تەتىنىڭ بيۋدجەتكە قاتىستى ەسەبىن تىڭداعان كەزدە قانشالىقتى پىكىرتالاس تۋدى؟ ال مۇنداي پىكىرتالاس نەگە ءاربىر زاڭ جوباسى بويىنشا كورىنىس تاپپاي وتىر؟ تاعى دا ايتامىن، قوعام اراسىنداعى قوردالى ماسەلەنى ماجىلىسكە جەتەكتەپ كىرگىزىپ، تۋ-تالاقايىن شىعارىپ، تالقىعا سالعاننان ۇتپاساق، ەش ۇتىلمايمىز.

- ماسەلەنى توتەسىنەن قويامىن دەپ پارلامەنتتە جالعىزسىراپ قالعان جوقسىز با؟ ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزبەن ءبىراز ارىپتەسىڭىز، ياعني پارتيالاس سەرىك­تەرىڭىز ەش كەلىسپەيتىن سەكىلدى عوي...

- ءيا. راسىمەن، ءماجىلىستىڭ زالىندا وتىرعاندا مەنى ارىپتەستەرىمنىڭ كوبى قولداي قويمايدى. دەگەنمەن ولاردىڭ بارلىعى دەرلىك مەنى ىشتەي قولدايدى، مەن سوعان سەنەمىن. ويتكەنى زالدا وتىرعاندا ۇندەمەگەنىمەن، تىسقا شىققاندا ارقادان قاعادى، كابينەتكە كەلىپ تۇرىپ، كوتەرىلگەن ماسەلەنىڭ دۇرىس ەكەندىگىن ايتاتىندار كوپ. «يراك، سەنىكى دۇرىس بولدى. وسىنداي تىك ايتا­تىن ءبىر ادام شىعار ما ەكەن دەپ وي­لاۋشى ەدىك» دەگەندەر دە بولدى. ءايت­كەنمەن دەپۋتاتتاردىڭ ءبارى بىردەي ەمەس قوي، اركىمنىڭ ءوز پايىمى بار. مەن دە 106 ارىپتەسىمنىڭ ءبارى بىردەي ويلاعانىن قالامايمىن. راۋان شاەكين بۇعان دەيىن وتكىر سويلەيتىن. ويىن ىركىمەي، ايتاتىنىن ايتىپ سالاتىن ءارى ءادىلىن، اشىعىن العا تارتاتىن. ەستەرىڭىزدە بولسا، سول شاەكين جارتى جىل سويلەمەي قويدى. نەگە؟ ويتكەنى بۇعان دەيىن سويلەگەندەرىنەن ەش ناتيجە شىقپادى، سوسىن «ءسوزدىڭ قادىرىن قاشىرىپ، قور قىلا بەرمەيىن» دەگەن شىعار. «ەشكىم قولداماعان سوڭ، ءبارىبىر جالعىز ءوزىممىن» دەگەن شىعار. ال قازىر مەنى قوشتايتىننىڭ بىرەۋى سول - شاەكين.

- دەگەنمەن نەگە ارىپتەستەرىڭىز پارلامەنتتىڭ قابىرعاسىندا ەمەس، «كۋلۋاردا ارقاڭىزدان قاعادى»؟ سىرىنا ۇڭىلسەك شە...

- ول جاعىن ءوزىم دە تۇسىنىڭكىرەي بەر­مەيمىن. بالكىم، جاسى كىشى دەپۋتاتتار ۇلكەندەردىڭ الدىنا تۇسكىسى كەلمەگەن شىعار. بۇل - ءبىر. ەكىنشىدەن، مەنىڭ ويىمشا، جاسىراتىنى جوق، ارىپتەستەرىمىز ءبىر-ءبىرىنىڭ ابىرويىن كوپشىلىكتىڭ كوزى تۇسەتىن زالدا توككىسى كەلمەيتىن دە بولۋى كەرەك. ايتپەسە كەز كەلگەن شەنەۋنىككە قارسى ماسەلەنى كوتەرسەڭىز، وسى زالدا سونىڭ كەمى ءبىر تانىسى شىعا كەلەدى. بۇل - مەنىڭ ويىم. ۇشىنشىدەن، ءبىز ءبارىمىز ءبىر عانا پارتيانىڭ مۇشەلەرىمىز. سول تۇرعىدان، وكىنىشكە قاراي، شەڭبەردەن شىقپاۋعا تىرىساتىن كەزدەر دە بولىپ قالادى. ويتكەنى «نۇر وتان» ليدەرىنىڭ ۇسىنۋىمەن ۇكىمەتتى ءوزىمىز تاعايىندادىق. ەندەشە، سول بيلىكتى ورىندى-ورىن­سىز سىناۋعا دا كوپشىلىك ارىپتەس شىدامايدى. ايتسە دە مەن جوعارىدا ايتقان ۇستانىمدى ءالى دە جەتكىزە بەرگىم كەلەدى. ءاربىر دەپۋتات ءوز پىكىرىن ايتۋى كەرەك، جەتكىزۋى كەرەك. جەتكىزە الماسا، وعان ءوزى كىنالى. ءبىر جاعىنان، ارىپتەستەرىمە «نە سەبەپتەن قولدامادىڭ؟» دەپ ايتا المايمىن. بالكىم، مەنىكى بۇرىس شىعار. دۇرىستاپ ءتۇسىن­دىرە الماعان شىعارمىن. ال دۇرىس پەن بۇرىستىڭ اراسىن ايىرۋ ءۇشىن بولا­شاقتا پىكىرتالاس قىزۋ بولۋى ءتيىس. سوندا عانا پارلامەنتتىڭ پارمەندىلىگى ارتادى.

- «ءبىرپارتيالى پارلامەنت» دەپ قالدىڭىز. بۇل پارلامەنتتىڭ قىزمەتىن­دەگى ارتىقشىلىعى بولماسا كەمشىلىگى نە؟

- قوعامنىڭ تۇرلاۋسىز دامۋى ءۇشىن ءبىرپارتيالى پارلامەنتتىڭ جۇمىسىندا كەم­شىلىك كوپ. ەگەر كەمشىلىك بولماسا، ءبىز كونستيتۋتسياعا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ ۇسىنىسىمەن «پارلامەنت ەڭ كەمى ەكى پارتيادان جاساقتالۋى ءتيىس» دەگەن نورما ەنگىزبەس ەدىك. قازىرگى جاعدايمەن سالىستىرا ايتسام، ءبىرپارتيالى پار­لامەنتتە ءتىزىم ارقىلى مانداتقا يە بولاتىن دەپۋتاتتاردىڭ ىشىندە دە ءارتۇرلى كوز­قاراستاعى ازاماتتار بولۋى كەرەك. ونسىز بول­مايدى. ويتكەنى «پىكىرتالاسسىز پار­لامەنت» دەگەننىڭ ءوزى اقىلعا قونىمسىز. ءبىرپارتيالى پارلامەنت پارتيانىڭ جار­عىسىنداعى ماسەلەلەردى، ونىڭ باع­دارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسادى. ال ونىڭ شەڭبەرىندە مەملەكەتتىڭ دامۋىنا، قوعامنىڭ ىلگەرىلەۋىنە قاجەتتى قانشاما ۇسىنىستار ايتالىپ تا، جازىلىپ تا جاتىر. سونىڭ ءبارى ءماجىلىس ارقىلى ءوربيدى. وسى ۇدەرىستەگى كەمشىلىك رەتىندە ايتارىم، بىزگە بەلگىلى ءبىر ماسەلە بويىنشا زاڭ جوباسى كەلەتىن بولسا، ونى ازىرلەۋشىلەر جەكەلەگەن دەپۋتاتتار قارسىلىعىن ەڭسەرۋ ءۇشىن «بۇل - پارتيانىڭ باعدارلاماسى» نەمەسە «ەلبا­سىنىڭ ۇسىنىسى» دەگەندى العا تارتاتىندى شىعارىپ ءجۇر. بۇل دۇرىس ەمەس. پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ ناقتى باعىت بويىنشا سترا­تەگيالىق جوسپارىن ايقىن­داپ بەردى، سونىڭ ناقتى تەتىگىن دە انىق كورسەتىپ بەردى. ال ونى ودان ءارى جەتىلدىرۋ ءۇشىن تاعى دا پرە­زيدەنتتىڭ اتىن جامىلىپ، ءوز مۇددەسىنە بۇرا تارتاتىندار دا كەزدەسەدى. مۇنى جويۋ ءۇشىن زاڭ جوباسىن تالقىلاعاندا ءاربىر دەپۋتات ءوز پىكىرىن ايتسىن، سوعان مۇمكىندىك بەرىلسىن. ءبىتتى. سول ءۇشىن دە ءارتۇرلى كوزقاراستىڭ جوقتىعىن ءبىرپارتيالى پارلامەنتتىڭ باستى كەمشىلىگى دەپ سانايمىن. مىنەكي، وسىنداي ولقىلىقتان قۇتىلۋ ءۇشىن بولا­شاقتا كوپ­پارتيالى، كوپ­پىكىرلى پارلامەنت بولامىز. وسى تۇرعىدان العاندا، كەلەشەكتە پارلامەنتتىڭ مىنبەرىن­دە ەكولوگيا ماسە­لەلەرىن كوتەرەتىن پارتيا­دان وكىلدەر بولۋى كەرەك-اق دەپ ويلايمىن. ويتكەنى قازىر جەر-جاھاننىڭ ءنومىرى ءبىرىنشى پروبلەماسى - ەكولوگيا. ونىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ ەكو­لوگياسىن الىپ قاراڭىز - ادام شوشىرلىق. تابيعات­تى قورعايتىن، سول ءۇشىن قوعامدىق پىكىر تۋدىراتىن پار­تيانىڭ وكىلى وركەنيەتتى ەلدىڭ پارلامەنتىنىڭ بارىندە بار، بىزدە نەگە جوق؟ ەكولوگياعا باي­لانىستى وزگە­رىستەر كودەكسكە ەنگىزىلىپ جاتىر. وندا ميللياردتاعان توننا زياندى قالدىقتار قازاقستاننىڭ جەرىن ۋلاپ جاتقانىن ءبىلىپ وتىرمىز. مۇنى زاڭ جوبا­سىن تالقىلاعاندا عانا ەمەس، كەز كەلگەن ۋاقىتتا ەسكە سالاتىن ەكولوگ-دەپۋتات كەرەك ەدى. وكىنىشكە قاراي، سونداي ماسەلەنى كوتە­رەتىن پارتيانىڭ وكىلى تۇرماق، ءوزى دە جوق. سول سەكىلدى باسقا دا باعىتتاعى پارتيالار وزدەرىنىڭ پىكىرلەرىن جەتكىزىپ قانا قويماي، باعدارلامالارىنىڭ دا ورىندالۋىنا قول جەتكىزەر ەدى. باستى ماقسات وسى ەمەس پە؟! پارتيانىڭ، ۇيىمنىڭ ماقساتى قوعام يگىلىگىنە قىزمەت ەتۋ بولسا، ونىڭ ءبىر جولى - پارلامەنت. سونىڭ ارقا­سىندا حالىق تا پارتيالاردىڭ باسەكە­لەس­تىگىنە عانا ەمەس، ولاردىڭ ناقتى ارەكەتىنە كۋا بولار ەدى. بىزدە ول جوق. بۇل رەتتە «نۇر وتان» پار­تياسىنىڭ دا جۇمىستارىن جانداندىرعان ورىندى.

- ال ارتىقشىلىعى شە؟

- كەيبىر ارىپتەسىم داعدارىس كەزىندە ءبىرپارتيالى پارلامەنتتىڭ ۇكىمەتپەن قويان-قولتىق جۇمىس ىستەپ، ارتىقشىلىق تانىت­قانىن ايتادى. مەن دە مۇنىمەن بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە كەلىسەمىن. ايتسە دە مىنانى قاراڭىز: بىزگە ن.نازارباەۆ ءبىر باعىتتى، بەلگىلى مەجەنى جۇكتەدى. ال وعان جەتۋدىڭ ءارتۇرلى جولدارى بار. بۇل جەردە پرەزيدەنت­تىڭ ايقىنداعان باعىتىن مەن تولىق قولداي­مىن، ال وعان بارار جولعا قاتىستى ءوز پىكىرىم بار. بۇل سولاي بولۋى دا كەرەك. پىكىرتالاس ارقىلى دۇرىس جولدى تاڭ­داۋىمىز كەرەك. ءار ادام ءوز پىكىرىن ايتۋعا مىندەتتى. ايتپەسە كەزىندەگى كەڭەستىك كوم­مۋنيستىك پارتياسىنان ايىرماشىلى­عىمىز نەشىك؟ مەن ماجىلىستە ءسوز الىپ سويلەگەن سوڭ، ۇنەمى جۇرتتىڭ سول ماسەلە تۋرالى پىكىرىن بىلگىم كەلەدى دە تۇرادى. باسقانىڭ پىكىرىن تىڭداۋ ارقىلى ءوزىم دە دۇرىس شەشىم قابىلداعىم كەلەدى. بۇل تۇرعىدا پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ ايتقان كەرەمەت ءسوزى ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. ەلباسى: «پارلامەنتكە دەپۋتات­تار ءارتۇرلى پىكىرمەن كەلەدى، بىراق ولار پارلامەنتتەن تەك ءبىر عانا ورتاق پىكىرگە توقتاپ شىعۋلارى كەرەك»، - دەپ ەدى. مەنىڭ دە ايتپاعىم - وسى. سەبەبى ءوز باسىم ءارىپ­تەس­­تەرىم­­نىڭ ءارتۇرلى پىكىرىن تىڭداۋ ارقىلى پروبلەمانى دۇرىس تۇسىنە باستاي­مىن. ايتسە دە كوپ ماسەلەگە قاتىستى ءبىز اسىعىس شەشىم قابىلداپ، «داۋىسقا سالىپ شەشۋدى» ابدەن مەڭگەرىپ العانبىز دا، قالعانىن كەيىنگە ىسىرىپ تاستاۋعا داعدى­لانىپ بارامىز. بۇل جاقسى ەمەس. ءاربىر دەپۋتات ءوزىنىڭ ايتاتىنى بولماسا، دەپۋتاتتىڭ پىكىرىمەن ساناسپاسا، پارلامەنت­تىڭ بەلسەندىلىگى تۋرالى ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق.

- ءسىز جوعارعى كەڭەستە دە دەپۋتات بولدىڭىز. زاڭ شىعارۋشى بيلىكتىڭ 15 جىلعى قىزمەتىمەن ەتەنە تانىسسىز. وسى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تاريحىندا قايسى پارلامەنتتىڭ پارمەنىدىلىگى جوعارى بولدى دەپ ويلايسىز؟

- پارلامەنتتىڭ ءار كەزەڭىنىڭ كوتەرەر جۇگى، اتقارار ءىسى، ءوز ورنى بولدى. سونىڭ ىشىندە قازاقستان پارلامەنتاريزمى تۇرعى­سىندا ەڭ بەدەلدى دەپ ءحىى-ءحىىى جوعارعى كەڭەستەردى ايتار ەدىم. وسى كەڭەستىڭ شوقتى­عى ودان كەيىنگى كەز كەلگەن پارلامەنتتەن جوعارى. وندا سايلانعان دەپۋتاتتار قۇرامىنىڭ ءوزى-اق كەڭەستىڭ مارتەبەلىلىگىن ءبىلدىرىپ تۇراتىن ەدى. ايتارى دا، ايقايى دا زور ەدى. ايتسە دە بۇل پارلامەنت قىزمەتى توقىراپ، جىلدار بويىنا زاڭدار قابىلدانباي جاتقان كەزى دە بولدى. كەيىننەن جوعارعى كەڭەس تارا­تىلعان تۇستا ەلباسى ن.نازارباەۆ 200-گە تارتا زاڭعا ءوزى قول قويىپ وتىردى. بۇل ەلدىڭ ەكونوميكا­سىنىڭ تۇرالاماۋىن، قوزعالىسىن قامتاما­سىز ەتۋگە باعىتتالعان زاڭدار ەدى. «الدىمەن ەكونوميكا، سودان كەيىن ساياسات» دەگەن پرەزيدەنتتىڭ ۇستانىمى وسى تۇستا ايقىن كورىنىپ، ول ءبارىن سول كەزدە دە، كەيىن دە مويىنداتتى. ال كاسىبي قوس پالاتالى پار­لامەنتكە كەلەتىن بولساق، بۇل زاڭ شىعارۋشى بيلىك قوعامنىڭ جاڭعىرۋىنا قاجەتتى زاڭداردىڭ ساپالى ءارى ۋاقتىلى شىعۋىنا كوپ ۇلەس قوستى.

- پرەزيدەنت سوڭعى سايلاۋدان كەيىنگى ۇلىقتاۋ سالتاناتىندا پارلامەنتتىڭ قۇزىرىن كەڭەيتۋ تۋرالى ماسەلە قويعان ەدى. سىزدىڭشە، قۇزىرەتتىلىك قاي باعىتتا ءوربۋى شارت؟

- ەڭ الدىمەن، بۇگىنگى قۇزىرەتىمىزدى ەسكە سالايىقشى. ءبىز قازىردىڭ وزىندە «پارلامەنت جانە ونىڭ دەپۋتاتتارىنىڭ مارتەبەسى تۋرالى» زاڭدا قاراستىرىلعان قۇقىقتى دۇرىس ءارى تولىق پايدالانا الماي ءجۇرمىز. پارلامەنت دەپۋتاتتارى كەز كەلگەن ماسە­لەنىڭ پروبلەمالىق قىرىنا تەرەڭ بويلاپ، ۆەدومستۆولىق جالاڭ مۇددەدەن جوعارى تۇرۋعا ءتيىسپىز. ماسەلەن، دەپۋتاتتار زاڭ­بۇزۋ­شىلىققا جول بەرگەن جانە زاڭ­داردى ساقتاماعانى ءۇشىن مينيسترلەردى، اكىمدەردى جاۋاپقا تارتۋ قۇقىعىن بارىنشا قاعيداتتى تۇردە پايدالانعان ەمەس. ءتىپتى جيىنعا لاۋازىمدى تۇلعالاردى بەلگىلى ءبىر ماسەلە بويىنشا شاقىرا الماي ءجۇرمىز. كۇنى كەشە عانا سىبايلاس جەمقورلىققا قاتىستى ەكى وبلىس اكىمىن ماجىلىسكە شاقىرتۋ كەرەكتىگىن ايتىپ، ماسەلە قويدىم. ونداعى سەبەپ نەدە؟ بىزدە سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس ىستەن گورى ءسوز جۇزىنە اۋىسىپ كەتكەن. قاعاز جۇزىندە كەرەمەت كۇرەسىپ جاتىرمىز. ماسەلەن، وبلىستاردىڭ رەيتينگىن بىلمەككە قۇزىرلى ورگان - قارجى پوليتسياسىنان ارنايى اق­پار سۇراتتىم. ءسويتىپ، ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەي وتىرمىن. وندا سىبايلاس جەم­قورلىق فاكتىسى بويىنشا وڭتۇستىك قازاقستان وبلى­سى ەڭ ءبىرىنشى ورىندا تۇر دا، قوستاناي وبلىسى ەلدىڭ ەڭ سوڭىندا تۇر. بۇل قالاي؟ وتىرىك مالىمەت، ەش سەنە الماي­مىن.

- نەگە؟

- ەڭ الدىمەن، ونداي رەيتينگ جاساۋ ءۇشىن ادام سانىن، سىبايلاس قىلمىس جولدا­رىنىڭ كۇردەلىلىگىن، بىلىققا باتۋشىلار دەڭگەيىن سالىستىرۋ كەرەك. وڭتۇستىك قازاق­ستان وبلىسىندا 3 ميلليوننان استام ادام بار. بۇل - ءبىر. ەكىنشىدەن، ول وڭىردەگى جەم­قورلىق قىلمىستاردىڭ باسىم بولىگى دەرلىك قاراپايىم مەكتەپ ديرەكتورى، ونىڭ بۋح­گالتەرى، بالاباقشا باسشىلارى دەگەن سەكىلدى دەڭگەيدەگى قىلمىستار. ال سىبايلاس جەمقورلىق رەيتينگى بويىنشا ەڭ تومەنگى ساتىدا تۇرعان قوستاناي وبلىسىندا حالىق سانى وڭتۇستىككە قاراعاندا از، سوعان قارا­ماستان سىبايلاس قىلمىسپەن قامالعان­داردىڭ دەڭگەيى ءتىپتى ماسقارا! بىلدەي ءبىر وبلىس اكىمىنىڭ وڭ قولى - ءۇش دەپارتامەنت باسشىسى، ەكى اۋدان اكىمى سىبايلاس جەم­قورلىققا بارعان. وسىعان قاراپ قالاي قورىتىندى شىعارسا دا، قارجى پوليتسيا­سىنىڭ ەسەبىمەن ەش كەلىسپەۋگە قاقىمىز بار. سىبايلاس جەمقورلىق قىلمىسى بويىنشا ەڭ تومەن كورسەتكىشتە تۇرعان ۇلگىلى وبلىسىمىز وسى بولسا، باسقاسىنا جول بولسىن. مەن وعان سەنە المايمىن. وبلىستىڭ ءبىرىنشى باسشىلارى، ونىڭ اينالاسى تازا ەمەس بولسا، قالعانى قايدا بارادى؟ ون جەردەن دالەلدەسە دە، مۇنى قايتا-قايتا كوتەرۋگە ءتيىسپىز.

- قۇقىق سالاسىنداعى رەفورمالارعا كوڭىلىڭىز تولا ما؟

- قازاقستاننىڭ قۇقىق سالاسىنداعى رەفورمالارىنىڭ نەگىزگى وزەگى - زاڭنامانى ىزگىلەندىرۋ. ءبىزدىڭ ەل وسىدان ءبىراز بۇرىن تۇرمەدە وتىرعاندار سانى جاعىنان دۇنيەجۇزى بويىنشا ءۇشىنشى ورىندا تۇردى. ول كەزدە 75 مىڭ ادام تۇرمەدە وتىرعان ەدى. سوندا قالاي؟ قازاقستاندا مۇنشاما ادام جازالاناتىنداي بىزدە سوعىس ءجۇرىپ جاتىر ما؟ ۇلتارالىق كەلىسپەۋشىلىك بار ما، حالىقتار اراسىنداعى تۇسىنىسپەۋشىلىك ءورشىپ تۇر ما؟ ءدىني كەمسىتۋشىلىك، ايتپەسە باسقا دا قوعام اراسىندا قايشىلىقتار بار ما؟ جوق. ءبارى جاقسى. سوندا نەگە ءبىز ءوزىمىزدىڭ قاراكوز­دەرىمىزدى تۇرمەگە جابا بەرگەنبىز؟! وسى ماسەلەنىڭ جەتەگىمەن ءجۇرىپ، سوت­تالعاندار سانىن 40 مىڭعا دەيىن تومەن­دەتتىك. بۇل دا از. ويتكەنى ازاماتتاردى تۇرمەگە قاماي بەرۋدىڭ ەش قاجەتتىلىگى جوق. جاقىندا ءبىر-ەكى تۇرمەنى ارالاپ كوردىم، سوندا بۇعان تا­عى دا كوزىم جەتە ءتۇستى. سوتتالعاننىڭ ءبىرى­نەن سۇرادىم: «نە ءۇشىن وتىرسىڭ؟» - دەپ. «اك­كۋمۋلياتور ۇرلاعانىم ءۇشىن»، - دەيدى. «قان­شا جىل بەردى؟» - «3 جىل». «نەگە بۇ­لاي؟» - «وسىنىڭ الدىندا تاعى ۇرلا­عانىم بار ەدى!». مىنەكي، اككۋمۋ­ليا­تور ۇرلادى، سول ءۇشىن سوت ونى ءۇش جىلعا كەستى، ال ول سول مەرزىم بويى سالىق تولەۋ­شىلەردىڭ ەسەبىنەن كۇن كورەتىن ماسىلعا اينالدى. ەگەر سول ءۇش جىلدىڭ ىشىندە ونى ەڭبەكپەن تۇزەتسەك، ول ءبىر ەمەس، 100 اككۋ­مۋليا­توردىڭ اقشاسىن قايتارىپ بەرمەس پە ەدى؟ ولاي بولسا، مۇنداي جەڭىل قىلمىس­تىلاردى دۇ­رىس قاداعالاپ، ەڭبەككە جەگۋ كەرەك.

- وتكەن عاسىردىڭ باسىندا الاش قايراتكەرلەرى مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك ماسەلەسى كوتەرىلگەندە ۇلتتىق جيىن - پارلامەنت شاقىرۋ، دەپۋتات سايلاۋ تۋرالى ماسەلەنى كۇن تارتىبىنە شىعارا الدى. سول تۇستا «دەپۋتات قانداي بولۋى كەرەك؟» دەگەن ماسەلەگە قاتىستى مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ: «جاقسى ادام بولۋ ءۇشىن دەپۋتات بولۋدىڭ قاجەتى شامالى، ال دەپۋتات مىندەتتى تۇردە جاقسى ادام بولۋى كەرەك!» - دەپ جازعانى بار ەكەن. سىزدىڭشە، دەپۋتات قانداي بولۋى كەرەك؟

- پارلامەنتتىڭ دەپۋتاتى، ەڭ الدىمەن، تازا بولۋى كەرەك. تازا بولعان ادام پىكىرىن تولىق جەتكىزە الادى، ويىن اشىق ايتا الادى. ەگەر دەپۋتاتتىڭ ءوز باسىندا بىلىعى بار بولسا، وندا ول جۇمعان اۋزىن اشا المايدى. قايتا سول باسىمداعىنى كورمەسە ەكەن، سونى بىرەۋ تۇرتپەسە ەكەن دەپ، ءوزى دە تىنىش وتىرادى. سويلەۋ ءۇشىن دەپۋتاتقا تازالىق كەرەك، اۋزىنان شىققان ءسوزى مەن ءىسى بىردەي بولۋى شارت.

Cارا ءسوز

دەپۋتاتتاردىڭ بارلىعى بىردەي زاڭگەر نەمەسە ەكونوميست بولعانى وپىق جەگىزەدى. قازىر، مىسالى، ءبىزدىڭ پارلامەنتتە بىردە-ءبىر دارىگەر جوق. دارىگەر ماماندىعى بار ارىپتەسىم داريا كلەبانوۆا عانا، بىراق ونىڭ ءوزى بۇل ماماندىقپەن قىزمەت ىستەمەگەن. وسى شاقىرىلىمدا كەزىندە جاقسىلىق دوسقاليەۆ بولعان ەدى. سوندىقتان دا كەيدە وسى ماسەلەلەر تۋرالى تالقىلاۋعا كەلگەندە كىبىرتىكتەپ قالاتىندايمىز. ءار سالانىڭ ازاماتتارى، ماماندارى بولۋى كەرەك. مەن پارلامەنتتە تەك قانا زاڭگەرلەر مەن ەكونوميستەر بولۋى كەرەك دەگەنمەن كەلىسپەيمىن. مۇندا كەلەتىن ادامنىڭ ءوز سالاسى بويىنشا ءبىلىمى جەتىك بولۋى كەرەك. باياعىدا سالىق زيمانوۆ ايتۋشى ەدى: «بولاشاق سۋديا بولۋ ءۇشىن جۇرەكتەن شىققان سەزىم بولۋ كەرەك»، - دەپ. سول سەكىلدى حالىقتىڭ جۇگىن ارقالايتىن دەپۋتاتتىڭ سونى سەزەتىن سەزىمى بولسا ەكەن.

اۆتور: قانات قازى

http://www.alashainasy.kz/person/24807/