Әуезхан Қодарды бiлiмдi әрi бiлiктi ғалым ретiнде сырттай сыйлап жүретiнбiз. Ара-тұра ұлттық мүддеге жат "қазақстандық ұлт" тәрiздi құбыжық идеяларды қолдауына да бiршама көзжұмбайлықпен қарап келдiк. Десек те, "Аргументы и факты" газетiнiң соңғы санында (№25, 22-28 маусым 2011 жыл) берген сұхбатында Әуезхан Қодар, жұмсақтап айтқанда, "қызыл сызықтан" ары асып кеттi. Ғалымнан сұхбат алған журналист Юрий Киринициянов екеуi Қазақстандағы орыс ұлтының мұңын мұңдап, жоғын жоқтап, басқа ұлттарға "қысым" көрсетiп жатқан қазақты "жерден алып, жерге салыпты". Ендi осы мәселеге кеңiрек тоқталсақ.

Әңгiменiң басында-ақ Ә.Қодар былай дедi: "Иә, Конс­титуция бойынша бiз демократиялық мемлекетпiз, барлық азаматтардың тең құқы бар. Бiрақ, шындығына келсек, қазақтар көптеген артықшылықтарға ие болды. "Ұлтты құру" деп атайтын үдерiс басталды. Өзге ұлт өкiлдерiн кемсiткен жоқ та шығар, бәлкiм. Оларды ақырын ғана сая­си, қоғамдық және мәдени өмiрдiң түкпiрiне шеттетiп тастады. Билiк дәлiздерiнде орыстың саны тым аз. Орыс тiлiнде дәрiс беретiн мектеп­тердiң саны үнемi азайып келедi. 90-жылдардың ортасында негiзiнен орыстардан тұратын 2 миллион адамның елден кетуi - орны толмас шығын".

Әуезхан Қодарды бiлiмдi әрi бiлiктi ғалым ретiнде сырттай сыйлап жүретiнбiз. Ара-тұра ұлттық мүддеге жат "қазақстандық ұлт" тәрiздi құбыжық идеяларды қолдауына да бiршама көзжұмбайлықпен қарап келдiк. Десек те, "Аргументы и факты" газетiнiң соңғы санында (№25, 22-28 маусым 2011 жыл) берген сұхбатында Әуезхан Қодар, жұмсақтап айтқанда, "қызыл сызықтан" ары асып кеттi. Ғалымнан сұхбат алған журналист Юрий Киринициянов екеуi Қазақстандағы орыс ұлтының мұңын мұңдап, жоғын жоқтап, басқа ұлттарға "қысым" көрсетiп жатқан қазақты "жерден алып, жерге салыпты". Ендi осы мәселеге кеңiрек тоқталсақ.

Әңгiменiң басында-ақ Ә.Қодар былай дедi: "Иә, Конс­титуция бойынша бiз демократиялық мемлекетпiз, барлық азаматтардың тең құқы бар. Бiрақ, шындығына келсек, қазақтар көптеген артықшылықтарға ие болды. "Ұлтты құру" деп атайтын үдерiс басталды. Өзге ұлт өкiлдерiн кемсiткен жоқ та шығар, бәлкiм. Оларды ақырын ғана сая­си, қоғамдық және мәдени өмiрдiң түкпiрiне шеттетiп тастады. Билiк дәлiздерiнде орыстың саны тым аз. Орыс тiлiнде дәрiс беретiн мектеп­тердiң саны үнемi азайып келедi. 90-жылдардың ортасында негiзiнен орыстардан тұратын 2 миллион адамның елден кетуi - орны толмас шығын".

Бiрден айтайық, Қодар "дабылды" бекер қағып отыр. Қазiргi таңда Қазақстанда әлеуметтiк, экономикалық әрi саяси теңсiздiкке ұшыраған өзге емес, осы елдiң егесi әрi иесi - қазақтың нақ өзi. Мысал керек пе?! Айтайық. "Шаңырақ" пен "Бақай" тә­рiз­дi геттоларда тұрып жатқан кiм? Қираған ауылдардан қалаға ағылып, әлеуметтiк қиындыққа ұшырап жатқан кiм? Айына 22-25 мың теңге жалақы алып ("Ерсай Каспиан Контрактор"), Италия компаниясының қысымына наразылық танытқан кiм? Қазақтар! Үйсiз-күйсiз, пә­тер, жұмыс iздеп жүрген өзге ұлт өкiлiн көрдiңiз бе? Жоқ!

Қазақстанға осыдан 4-5 жыл бұрын келген қытай, тәжiк, өзбек, қырғыз осы елде туып-өскен көп қазақтан бiрнеше есе жақсы тұрады. Өзге ұлт өкiлдерiн қыспаққа алып, олар­ға қысым көрсетiп жүрген қазақ шенеунiгiн, билiк өкiлiн көрдiңiз бе? Жоқ, әрине. Қазақ мектептерiнiң саны күрт өстi деген де - барып тұрған өтiрiк. Алматы қаласының өзiнде 181 орта мектеп бар десек, соның 48-i ғана қазақ мектебi. Қалғаны - аралас, орыс, басқа ұлт өкiлдерiнiң мектептерi. Бiр сөзбен айтқанда, қаладағы бар мектептiң төрттен бiрi ғана қазақ мектептерi. Бiттi. Әрине, КСРО кезеңiмен салыстырғанда, қазақ мектептерiнiң саны көбейдi. Бiрақ тәуелсiздiк алғалы 20 жыл өтсе де, орыс мектептерiнiң саны қазақ мектептерiнен әлi де көп. Бұдан артық қандай "шыдам" пен "төзiмдiлiк" керек?! 90-жылдары 2 миллион орыс елден кетiп қалғанына да Қодар қатты "өкiнiптi". Елден кету-кетпеу - әр адамның жеке таңдауы. 2 миллион адам кетсе, олар өз Отанына оралғысы келдi деген сөз. Яғни, бұл мемлекетте қонақ екенiн сезiнгендер бұлар. Оларға жалынып-жалбарынып елде қалай ұстауға болады? Ұстай алмайсыз. Бiрақ елден кеткен 2 миллион орыс үшiн қатты қиналған Әуезхан Қодар сырт­та жүрген 5 миллион қазақ туралы бiр ауыз сөз айт­пады. Неге? Президенттiң "елге келгiсi келетiндерге жол ашық, бiрақ мемлекет оларға үй, жұмыс, ақша бермейдi, жағдай жасамайды, көмек көр­сетпейдi" деген сөзiн неге сын садағына алмады? Әрбiр үшiншi қазақтың елден жырақта жүргенi туралы неге тiс жармады? Әлде "өз елiм, өз жерiм" деп туған елiне көшудi жөн санаған, Қазақстанды уақытша мекен көрген 2 миллион орыстың тағдыры отанына орала алмай жүрген 5 миллион қазақтың ертеңiнен құнды әрi қасиеттi ме Қодар үшiн?!

"Билiкте орыстың саны аз!" деген әсiреұлтшыл "Ладтың" аттанына осы жолы ғалым Қодар да қосылыпты. Бұған қатысты екi нәрсенi айтуға болады. Бiрiншiден, билiктiң сапында орыстың саны аз болса да, бүгiнгi билiктiң бiтiм-болмысы, жан-дүниесi ұлтсызданғанын атап өту қажет. Ақорданың бастамасымен туындаған "қазақстандық ұлт" идеясы кiмнiң сойылын соғады? Қазақтың ба? Жоқ! Өзге ұлт өкiлдерiнiң. Президенттен бастап билiктiң барлық тармақтары қай тiлде сөйлейдi? Орыс тiлiнде! Осындай ұлттық мүддеге мұрын шүйiре қарайтын, оған сат­қындық жасаған билiктi "қодарлар" жарық күнде май шаммен таппайды басқа елдерден. Екiншiден, Қодардың өзi де барлық азаматтардың құқы тең екенiн айтты. Олай болса, орысты орыс болғаны үшiн ғана оны билiкке неге тарту керек? Егер демократия­лық құндылықтарды ұлықтағысы келсе, "Қазақстан халқы ассамблеясының атынан 9 депутат парламентке неге сайланады?" деп мәселе көтеруге болмай ма?! Конституцияда "бiр адам - бiр дауыс" ұстанымы айқын жазылған. Ассамблеяның мүшелерi бiр емес, екi рет дауыс беретiндей өзге азаматтардан қай жерi артық? Неге олардың құқы бас­қалардан жоғары? Өзбекстандағы өзбек "неге бiздi орыс билемейдi?" деп неге айт­пайды? Себебi, бұл - ақымақтық қана емес, барып тұрған құлдық психология. "Қазақ өзiн-өзi басқара алмайды, билiкке орыстарды тарту керек" деген ой жатыр мұның астарында. Мұндайлар iшiнен "құм жиналып тас болмас, құл жиналып бас болмас" деп топшылайтын шығар. Шын мәнiнде, орыс елдi жүздеген жыл бойы билеп келдi. Соңғы 70 жылда (ком­мунистiк билiк орнаған тұста) қазаққа қыс­пақ артты: қазақ мектептерi жабылды, зиялы қауым өкiл­дерi жаппай репрессияға ұшырады, аштық жылдарында бiрнеше миллион қазақ қырылды. Бiр сөзбен айтқанда, мұны коммунистердiң (Кремльдiң) қазаққа жасаған геноцидi деп бағалауға болады! Осыны көре тұра - көр­меу­ден, бiле тұра - үндемеуден артық қылмыс бар ма?! Одан әрi Әуезхан Қодар халықтың "жаппай" мемле­кет­тiк тiлде сөйлеуiнен шошынды. Дәлiрек айтсақ, былай дедi: "Қазақ тiлiн "стахановшыл" әдiспен өмiрге енгiзе бастады, бұл, әрине, орыстiлдi отандастардың iшкi наразылығын туғызды. Орыс бауырлар қазақ тiлiн үйренсiн мейлi деген көзқарас қалыптасты. Менiң­ше, мемлекеттiк тiлге көшудi басқаша жолмен, ақырын ғана жүзеге асыру керек едi. Оны бiрнеше кезеңге бөлу қажет. Тiптi бiрнеше ұрпаққа қалдыру керек едi".

Қазақ тiлiн "стахановтық қарқынымен өмiрге енгiзiп жатыр деу - не тiлдi, ұлтты қорлау, не барып тұрған көрсоқырлық. Мемлекеттiк тiлдi қай салаға "жаппай" енгiзiп жатыр екен билiк? Президенттiң өзi "қазақ тiлiнде сөйлесем, халықтың тең жартысы менi түсiнбейдi, сондықтан ол тiлде сөйлемеймiн" деп ашық мәлiмдедi. "Мемле­кет­тiк тiлдi енгiзуде "асыра сiлтеп" жүрсiңдер, мұны тоқтатыңдар!" деп те ұрысты билiк өкiлдерiне. Мұнысы ендi өмiр шындығымен қабыспайтын нәрсе. Сiрә, қодарлардың сөзiне сенiп қалса керек. Өзi де өмiрге тасбақаның жүрiсi­нен баяу енгiзiлiп жатқан мемлекеттiк тiл бұдан кейiн мүлдем шала-жансар күйге түспей ме? Мемлекеттiк тiлдi өмiрге енгiзудi бiрнеше ұрпаққа бөлiп тастау деген сөз - оны өз қолымызбен өлтiру­мен парапар iс. Қазақ тiлiн 70 жыл бойы тұншықтыру, сосын оның дамуын бiрнеше онжылдықтарға бөлiп тастаудан артық қандай қаскөйлiк болады? Бiзбен қатар тәуелсiздiк алған посткеңестiк елдердiң қайсысы өз ана тiлiн дәл бiздегiдей қомсынып жатыр? Ешқайсысы! Ал бiз кiмге жалтақтауымыз керек? Бiреудiң көңiлiне, оның өкпе-назына қарап, өз ана тiлiмiздi құрбан ету не деген сұмдық? Еврейлерге қараңыз. Ғасырлар бойы өлi тiл болып келген ивриттi бiрнеше жылдың iшiнде тiрi­лт­тi. Мемлекет құрған 4-5 миллион еврей айналадағы 300 миллион арабтың көңiлiне де, басқа әлемнiң пiкiрiне де қараған жоқ. Ұлттың ең бiрiншi айқындауыш белгiсiн тiрiлттi, дүниеге қайта әкелдi. Ал бiз "қодарлардың" кесiрi­нен өз ана тiлiмiздi қажетсiн­бей­тiндердiң тепкiсiне тастамақпыз. Егер өркениеттi елдердiң мысалы керек болса, Франция мен Германияны алайық. Бұл мемлекеттерге әлемнiң түкпiр-түкпiрiнен иммигранттар ағылуда. Қазiр Парижде жергiлiктi француздардан гөрi этникалық арабтардың саны әлдеқайда көп. Бiрақ олардың ешқайсысы "Францияда араб тiлiнде сөйлеймiз!" деп ұрандамайды. Француз тiлiн үй­ренедi. Сол тiлде сөйлейдi, оның мәдение­тiн, дiлiн құрметтейдi. Оларды ешкiм де араб, қытай деп атамайды, барлығы бiрдей - француз (азаматтықты алса). Германияда да жағдай солай. Олай болса, Қазақстанда неге халық мемлекеттiк тiлде сөйлемеуi тиiс? Неге ол "қазақ" деп емес, жасанды атпен "қазақстандық" болуы тиiс? Қанша тыраштанып, талпынса да, қазақ елi Швейцарияға, Канадаға, АҚШ-қа айналмайды. Себебi, бiздiң елде мемлекетқұрушы ұлт бар. Елдiң де, жердiң де егесi бар. Ол - қазақ ұлты. Сұхбат барысында журналист Кириницияновтiң де шовинистiк көзқарасына "тән­тi" болдық. Бiрде ҚАЗҰУ-ды жаңа бiтiрген жас­тардың орыс тiлiн бiл­меуiне ашуланса, ендi бiрде былай деп мәлiмдейдi: "Егер ашығын айтсақ, халықтың ат тө­белiндей тобы ғана жақсы өмiр кешуде. Қалғандары жалақыдан-жалақыға өмiр сүруде. Мынадай балама бар: не тiлдi үйрен, не жұмыс iстеп, күнiңдi көр". Қазақ тiлiнде сөйлегенi үшiн билiк жағдайын жасап отырған адамды қайдан көрдi екен? Машкевич, Ким, Шодиев, Ибрагимов, Құлыбаев, Өтемұратовтың қазақ тiлiнде сөй­легенiн қайдан естiдi? Жеке өзiмiз естiген емеспiз. Қазақ тiлiн бiлмек түгiлi, ол тiлде елмен амандасқанын да байқамадық. Әуезхан Қодар мен Юрий Кириницияновтiң одан кейiн­гi әңгiмесi де "үрей мен қор­қыныштың" құшағында өттi. 2020 жылға қарай халықтың 95 пайызы қазақ тiлiнде сөйлеуден қорыққан, үш тұғырлы тiл бағдарламасын, басқа да ұлтсыздандыру жобаларын ашық қолдаған. Бiрақ бұл екеуiнiң өз-өзiнен неге шошып отырғанын түсiну қиын. Тәуелсiздiк алған 20 жылдың iшiнде өзге ұлт өкiлдерiнiң қанша пайызы мемлекеттiк тiлдi меңгердi? Ары кетсе 5 пайыздың шамасы. Ал орыстың қанша пайызы қазақ тiлiнде сөйлеп жүр? 1 пайызға жету-жетпеуi де неғайбыл. Тура осындай қар­қынмен кете берсек, 9-10 жылдың iшiнде халықтың 95 пайы­зы қазақша сөйлейдi дегенге кiм сенедi? Бiр сөзбен айтқанда, қазақ орысты тықсырып жатыр деп дабыл қағуы - қасқырды көрмесе де үйде отырып бақыр­ған баланың қылығына көбiрек ұқсайды. Қодарды "ағам" деп отырған ("Давай погорим с тобою, брат" - сұхбаттың тақырыбы) Юрий Киринициянов орыс ұлтына қарсы тура осындай пiкiрдi айтар ма едi? "Ресей аз ұлттарды қысып жатыр. Башқұрт, татарға, басқа да ұлт пен ұлыстарға өз ана тiлiн, мәдениетiн, дiлi мен дiнiн сақтауға мүмкiндiк бермеуде. Бұл не сұмдық? Ресей қалаларында орыс фашистерi түрi орыс­қа ұқсамағаны үшiн ғана адамдарды өлтiруде. Осының қай жерi өркениет? Орыс ба­уырларым, мұндай шови­низм­дi қою керек! Қазақстанда мемлекеттiк тiлдi сыйлайық. Қазақ тiлiнде сөйлеуге ұмтылайық!" деп неге айтпайды ол? Мемлекетқұрушы ұлт­тың өкiлi (осы елдiң егесi де, иесi де) Әуезхан Қодар көп диас­пора бiрiнiң өкiлiнiң алдында неге сонша иiлдi?

Мемлекеттiк тiлдi әспет­теудiң орнына оған қырын қарағаны несi? Әлде өзi қазақ тiлiн құрметтемеген, оны қажетсiнбеген соң iшкi қыжылын сыртқа шығарғаны ма? Орыстанған iшкi сезiм-түй­сiктiң ата-баба сөйлеген тiлдi жатсынғаны шығар. Қазақ тiлiнiң қазiргi мүшкiл халi одан әрi құлдырай берсе, бiз сияқтыларға тiптi жақсы деген жеке бастың мүддесiн көзде­ген­дiк пе? Бәлкiм, билiктiң сыңар езу саясатын жақтап, соған жағынғаны шығар? Не десек те Ә.Қодардың бұл қылығы қоқаңдаудан әрiге аспайтын бос әурешiлiк болып қалса екен. Араздықты қоз­дыр­ғыштардың диiрменiне су құятындар онсыз да жетедi.

Жанболат МАМАЙ

http://www.zhasalash.kz/saraptama/4864.html