СОПЫЛЫҚ САРЫНДАР
СЫР СҮЛЕЙЛЕРІ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ СОПЫЛЫҚ САРЫНДАР
Қалжекең мен Тапал ахун екеуі,
Кітап ашқан мүсаннифтің бірі еді.
Зікір, тахлил лебізі толған салауат,
Алла досы, нұр гауһарлар шыры еді.
Даңмұрын жырау
Қазақ халқының мәдени тарихында жыраулық дәстүрдің алатын орны ерекше. Қазақ топырағында қалыптасқан жыраулық дәстүрдің сонау Ноғайлы жырауларынан бастау алатын үлкен екі ошағы бар. Олар Сыр бойы және Маңғыстау өңірі болып табылады. Алғашында жырларда ерлікті, батырлықты дәріптейтін сарындар мен діни-рухани тақырыптар аралас болса, XVIII ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр ішінде негізінен діни тақырыпқа толығымен көшті. Бүгінгі әнгімеміз Сыр сүлейлері шығармашылығына арналады.
Сыр өңірінде терең рухани танымға негізделген жыршылық, ақындық мектеп ХІХ- ХХ ғасырларда гүлдену дәуірін бастан кешірді. Олардың алдыңғы қатарында Ешнияз жырау, Балқы Базар, Дүр Оңғар, Шораяқтың Омары, Шегебай жырау, Жиенбай жырау, Қарасақал Ерімбет, Нұртуған жырау, Бұдабай ақын, Кете Жүсіп, Қаңлы Жүсіп, Таубайдың Жүсібі, Даңмұрын жырау, Сейітжан ақын, Тұрмағамбет секілді шайырлар тұрды. Сыр өңірінің бір ғана Қармақшы топырағынан жүзден аса жырау шыққан. «Сырға барсаң жыршымын деме...» деген халық мақалы осыған меңзейді.
Ұзақ уақытқа дейін біз жырауларды тек әдеби өкіл ретінде ғана қарастырып келдік. Шын мәнінде жыраулар ұлтымыздың данышпандары. Өйткені, жыраулардың әлемнің жаратылуы жөніндегі терең діни түсініктері мен адамның өзін-өзі тануын алдыңғы орынға қоятын ойлары оларды осы қырынан танытады. Жыраулардың дүниетанымында бір ғана Алла бар, дүниенің мәні Алланың бірлігіне ден қоюда деп түсіндіріледі. Осы тұрғыда жыраулардың басты ерекшелігі – олардың бала кезден қасиетті Құран ілімімен ауызданып, терең діни білім алғандығында. Және олардың барлығы, Түркі жұртынан шыққан әлемге әйгілі ірі ғұлама Қожа Ахмет Ясауидің хикметтерін терең меңгерген.
Сыр сүлейлері Шығыс әдебиетін терең меңгерген. Өйткені Сыр сүлейлерінің мінажат, көңіл қос, мадақ, жоқтау, арнау жырларынан, толғау, терме, рубаяттар, назым, ғазалдарынан сопылық сарынды көруге болады. Белгілі ғалым Б. И. Нұрдәулетова өзінің ғылыми еңбегінде, «жыраулар поэзиясындағы «шынайы адам» бейнесі, дүниенің жаратылуындағы «Алла - жалғыз» концепциясы, түркілік руханиятта сопылық ілімнің негізін қалаған Қ. А. Ясауидің «Хал» ілімімен астарласып жатыр» - дейді.[1, 4 б.] Тарихшы З. Жандарбек «Ясауийа тарихатының Алтын Орда мемлекетінде мемлекеттік идеологияға айналуы, бүкіл қоғамдық қатынастарды реттеуде жетекші орынға шығуы осы идеологияның негізгі жаршысы, халық арасындағы уағыздаушысы болған шешендер мен жырауларды тарих сахнасына шығарды. Жыраулар халық арасында Ясауи жолының басты идеологтарына айналды» - деп өз бағасын берген.[2, 129 б.] Дінтанушы Д. Кенжетай «Ясауи мәдениеті қазақ даласына орнығып, хикмет, нақыл, терме, қисса, жыр дастандар айту ақын-жыраулар арқылы жалғасын тапты» - деп тұжырымдайды.[3, 289-290 б.б.]
Осылайша сопылық дүниетаным қалыптастырған мәдениеттің ұрпақтан-ұрпаққа үзілмей жетуіне Қ.А.Ясауи хикметтерінен кейін қазақ ақын-жырауларының шығармалары ерекше рөл атқарды. Бұл пікірге дәлел, жоғарыда аталған жыраулардың жырларында, термелерінде Ясауи есімінің берілуі, және сопылық ілімнің басты ұғымдарына саналатынан пір, мүрид, уағыз, зікір, салауат, сопы, нұр, жүрек, нәпсі, шайтан, иман, фікір, шүкір, саһар, әулие т.б. сөздердің қолданылуы оларды осы іліммен байланыстырады. [1, 135 б.] М. Мырзахметовтың «Сопылық ағымның ең басты да өзекті мәселесі – хақиқатқа жету. Міне осы хақиқатқа жету жолында адам рухы жағынан тазарып, іштей пәктенгенде ғана адам камили инсани (толық адам) қалпына қол жеткізе алмақ.» - дейді. [4, 368 б.]
Ясауи өзі таратқан рухани ілімді «Хал ілімі» деп атады. Ол ғылымқалмен, яғни қал ілімімен қатар айтылады. «Қал» арабтың «қала» - «айту» деген сөзінен келіп шығады. Сопылықта қал – айтуға болатын, тілмен жеткізу мүмкін ілім, яғни адам үйрете алатын ілім болса, хал – тілмен жеткізуге келмейтін, Жаратушының өзі ұстаздық қылатын ілім. Қал ілімінің мақсаты халге жеткізу болса, халдің мақсаты – Құдайға жеткізу. Хал таппай, қал ғылымының тұтқынында қалып қою – сопы үшін ең аянышты жағдай. Өйткені ол түпкі мақсатқа жеткізе алмайды. [5, 32 б.] Яғни, адамның ішкі болмысы (рухани дүниесі) жүрек арқылы танылады.
«Жүрек» сөзіне тоқталатын болсақ, Ахмет Яссауиден бастап, күні кеше дүниеден өткен ақын-жырауларымыздың барлығы да «жүрек» деген ұғымды шығармаларына арқау еткен. Жүректі ләззатты тыныштыққа бөлер, ол жүректе адам баласына деген, ең әуелі елге-жерге деген ыстық махаббатты оятар «жүректің нұры» – бір Алладан даритын ерекше дарын. Шайырлар поэзиясында кездесетін «иманигүл» осы. Сондықтан да жыраулар танымы бойынша шынайы адамдыққа қол жеткізуде жүректің тазалығы басты орынға қойылады. Жүрек поэтикалық тілде көкірек, қалыб, көңіл, көңіл айнасы сөздерімен беріледі. Исламда жүрек тазалығы – екі дүниелік адам бақытының кепілі. Өйткені Құранда «Олардың басындағы көздері соқыр емес, бірақ жүрек көздері соқыр» деген аят бар. (Хаж сүресі, 46 аят) Және Хазіреті Пайғамбарымыз ғ.с-нің жүрек туралы қорытып айтқан мына хадисіне жүгінеміз: «Денеде жұдырықтай бір кесек ет бар. Егер ол таза болса – бүкіл дене таза болып, өте көркем болады. Егер ол бұзылып, хақтан тайып, жаман жолға кетсе, бүкіл дене бұзылады. Біліңдер және өте мұқият болыңдар, оның аты – жүрек және жүрек!».
Сонымен, жүректі кірден тазарту – рухани ілімнің ең маңызды саласы. Жүректі тазарту қажеттілігі жайында Сыр сүлейлері көп жырлаған. Олар:
Өзімшіл адамдыққа нәпсі масыл,
Зұлымдық сол үйретер айла тәсіл.
Жаралған бойыңдағы бар мүшеңнен,
Таза ұстай білсең егер жүрек асыл.
Жүректі өте қиын таза сақтау,
Оған жат зорлық, қулық, арбап-алдау.
Арамдық, жалғандықты ол сүймейді,
Мақсаты таза жүрек арды жақтау.
Махаббат, мейірім, ынсап, қанағаттық,
Ар, ұят, қайрат, жігер, сабыр, сақтық,
Таза ой, таза ақыл, таза ниет,
Сақтайтын осыларды жүрек сандық. (Нұртуған жырау) [6]
Тәуба-таупық бермесең,
Көңілімді басты кір, Алла!
Сол кірлерді кетіріп,
Ойыма орнат нұр, Алла! (Дамолла Тұрмағамбет) [7, 164 б.]
Азғырған нәпсі шайтан тіліне еріп,
Адасқан түзу жолдан кей азамат.
Ер болсаң елің үшін қызмет қыл,
Қасқырдай қара жүрек болма бірақ. (Қарасақал Ерімбет) [8, 46 б.]
Ел ізіңе ермейді,
Тазартып алмай ішіңді.
Ойдың үйін түземей,
Не қажет бағу жісімді?! (Дамолла Тұрмағамбет) [7, 37 б.]
Адамы бұл заманның әрбір түрлі,
Сөзі жұмсақ, жайдары сегіз қырлы.
Осындай сырты ажарлы болса-дағы,
Зәррә қарар ағы жоқ, іші кірлі.
Іші зұлмат болған соң, керегі жоқ,
Қаншама болса-дағы жүзі нұрлы. (Дамолла Тұрмағамбет) [9, 212 б.]
Тәңірінің пендеге сыйлар ең үлкен бағы – махаббат деген сыйды жүрекке орналастыратын, «Мейірім, ынсап, әділеттен Ағызам деп нұр бұлақ» деп Шәкәрім жырлаған адам бойындағы барша асыл қасиеттердің көзін ашатын – осы иман нұры. Күллі құлшылық атаулы осы арнадан бастау алғанда ғана қабыл болмақ.
Жүректі тазалау дүниеқұмарлықтан, нәпсіқұмарлықтан сақтану, көре алмаушылық, қызғаныш, кекшілдік секілді лас сезімдерден арылу, ішкі рухани халді таза сақтау, жаман ойлардан аулақ болу, аузыңды ғайбат, лас сөздерден тию, пірден дәріс алу, ұстазға (пірге) адалдық – жан тазалығы арқылы жүргізіледі. «Олардың жүректерінде дерт бар (Күншілдік дерті). Сонда Алла олардың дертін арттыра түсті». (Бақара сүресі, 10-шы аят)
Адамға масыл болып, оны жамандыққа, зұлымдыққа итермелеуші нәпсі ең төменгі дәрежедегі нәпсі «нафс-и аммара» деп аталады. Нәпсінің бұл түрі туралы Құран Кәрімнің Жүсіп сүресінің 52 аятында тереңірек айтылған. Нәпсінің алты сатысы бар. Ең жоғарғы кемелдік шыңы – «нафси камила» немесе «сафийа». Бұл аяттан белгілі болғандай, жаман нәпсінің жамандыққа бұйырушы, көңілді күнәларға аударушы екендігі жөнінде төмендегі Тұрмағамбет Ізтілеуұлының сыр сөздерінде ашықталады:
Есіркеп, Егем тауфиқ бере қойса,
Құрмасын құлшылықтың егер едім.
Келтірсем кемалатқа күн-түн күтіп,
Шайтан мен нәпсі бәдті жеңер едім. (Дамолла Тұрмағамбет) [7, 21 б.]
Жолына жамандықтың жетектейтін,
Найзалап нәпсі бәдтың өкпесін ос.
Тағдырың тамам болған уақытында,
Тақ қылып сайманыңды, саламат көш. (Дамолла Тұрмағамбет) [7, 99 б.]
Сайманын сапарыңның сайла, бектер,
Жазы-қыс жан қалад деп жарға асылмай.
Шайтанға шатып басыңды беретұғын,
Нәпсің – жау, көргенің мен жалғасындай. (Дамолла Тұрмағамбет) [7, 108 б.]
Бермесе барғаныңда бағлан сойып,
Досты да, дұшпанды да қарғар нәпсі.
Досыңнан дүние үшін айыратын,
Шіркіннің, шамаң келсе, басын шапшы! (Дамолла Тұрмағамбет) [7, 152 б.]
Табылмас сағымнан су, малдан – опа,
Бектерім, болса ақылың ойла ұзақты.
Әртүрлі бұзықтыққа бұрмалайтын,
Мойнына нәпсі – иттің сал бұғақты. (Дамолла Тұрмағамбет) [7, 156 б.]
Адам жүректі тазалауды өзін-өзі тәрбиелеуден бастауы қажет. Өзіңді-өзің тәрбиелеу тәніңді күнәға бастайтын әрекеттерден тию, яғни тән тазалығы арқылы жүреді. Бұл сөздер қазіргі кездегі адамзат қоғамының өзімшіл индивидуализмді, қанағатсыз қарын-сананы «дамудың бірден бір факторы» санайтын ұстанымдарын қайта қарауға жол сілтейді. Себебі адамның адамға жау болып, бір-бірін аңдып, аңша қырып жүргені де осы «нәпсінің таласы», өзімшіл «эго», мақтан. Бұл кеселдер үстем тұрғанда адамзат ешқашан да «тату тұрып, жайлы өмір сүре алмайды». Осы нәпсі үстем болса, қасиетті рух иесі ретінде өмір сүре алмайсың, ой-ақылың матаулы, рухани өлік халде ғұмыр кешесің. Ғұмыр кешпейсің, болымсыз, толымсыз әрнеге алданып күн өткізесің. Діннің де, ғылымның да асыл мақсаты – сол рухты нәпсі зынданынан босатып алу жолын үйрету, сөйтіп Алламен қауыштыру. [10, 7 б.]
Адамның жүрегіне уәсуаса (жаман ойлар) беруші шайтан турасында Сыр сүлейлері өз шығармаларында Хашыр сүресінің 16-аятына жасалған тәпсірдің негізінде жырлаған. Аятта: «Олар шайтанның мысалы сияқты адамдарға: «Қарсы бол» деп айтып, адам баласы қарсы болған кезде: «Шынында сенен бездім. Расында әлемдердің Раббы Алладан қорқамын» деген еді», - делінген. Яғни аяттың мағынасы бойынша Ібілістің мақсаты адам баласын Алланың Хақ жолынан айырып, өзіне сыйындырып, жаман жолға бастау.
Ізіңе ізерттесіп Ібіліс жүр,
Майпаздап бала баққан кемпірдей-ақ.
Нәпсі – ақымақ, ақылыңды алпыс бөлер,
Ойыңа ешбір қайғы келтірмей-ақ. (Шораяқтың Омары) [11, 67 б.]
Ер болсаң, елің үшін қызмет қыл,
Адам аз озбырлықтан пайда тапқан.
Пайдасын бір басының ойлаймын деп,
Жар, достың жарамайды кеуілін жыққан.
Азғырған нәпсі шайтан тіліне еріп,
Ойламай әркім қастық тұзын татқан. (Қарасақал Ерімбет) [8, 40 б.]
Көпті алдап, күнелтіп,
Сайтанның түспе салтына.
Ел бездірген ер емес,
Нәпсінің көніп ырқына. (Шораяқтың Омары) [11, 94 б.]
Нәпсі – жар, шайтан – бөрі қорғалаған,
Иман – жарға ойнаған қозы – лақтай.
Солардан саулығыңда сақтанбасаң,
Қоя ма аңдып жүрген бөрі шаппай? (Қарасақал Ерімбет) [8, 68 б.]
Шайтан ласин жолға салмай,
Уасуасын қабыл алмай,
Етегіңді ерте сілік... (Қаңлы Жүсіп) [12, 226 б.]
Тура жол, қисық жолға салмақ үшін,
Періште шайтанменен бізге талас.
Қылады осуасы адамзатты,
Азғырып тура жолдан лаһин ханнас. (Қарасақал Ерімбет) [8, 77 б.]
Ғапылықпен өткіздім,
Басымнан тұман арылмай.
Арқалап жүріп семірттім,
Әзәзәл, шайтан, залымды – ай. (Сейітжан Бекшентайұлы) [13, 26 б.]
Мына заман жылдан – жылға түрленіп,
Нәпсі қаулап, кеуіл сарай кірленді.
Барша халық мазақ етіп күледі,
Ақ жолында иман іздеп жүргенді. (Дүр Оңғар) [14, 187 б.]
Ал, осы нәпсіден құтылудың жолы қайсы деген сұраққа келсек, оны әулие ақын-жыраулар өз сырларында ашық айтады. Нұртуған жырау «Біссімілла деп жаздым хат» аталатын термесінде бұл ұғымды:
Зікірді айттым, жарандар,
Жақсыға сөзім жетер деп.
Жалғаншыға қызығып,
Бармағын шайнап кетер деп.
Бұл айтылған зікірімді
Ойлама, халқым, бекер деп, (Нұртуған жырау) [15]- әрі қарай тарқата түседі. Демек, жамандыққа бұйырушы нәпсіден құтқаратын зікір ғибадаты болмақ. Нәпсіден арылудың және жүрек тазалаудың кілті – осы құлшылық. Сопылық әлемдегі ең басты ұстаным – шынайы адами болмысқа, яғни Алланың сүйген құлы дәрежесіне жету болса, оның бірден-бір жолы жүректі тазалаумен байланысты. Жүректі тазалаудың практикалық та, рухани да жолы – зікір делінеді. [1, 144]
Жыраулар поэзиясында зікір имандылықтың, Алланың танудың, мұсылманшылықтағы шариғат, тарихат, хақиқат жолын танып-білудің бірден-бір тәсілі, шынайы мұсылмандардың амалы ретінде жиі тілге оралып отырады. Зікірдің жария (джахр) және құпия (хафи) түрлері бар. [16, 24-28 б.б.] Жария зікірі – дауыстап, айналасындағылар ести алатын алатын дәрежеде салынатын зікір. Мұндай тарихаттарға «жаһри тарихаты» дейді. Иасауи тарихаты жаһри болып табылады. Екіншісі – хафи зікірі, яғни өзі ғана еститін, үнсіз салынатын зікір. Маламет және Нақшбанди тарихатының зікірі – хафи (үнсіз) болған. Сондықтан оларға «һафи тарихат» дейді. [17,193 б.] Зікір жүрекпен (көңіл), сөзбен және дене қимылы арқылы – үш түрлі жолмен орындалады. [18,634 б.] Алланың есімдері – зікір. Оларды қайталап айту арқылы адам кеудесін нұрландырып, жүрегін қара таттан аршиды.
Құранның бір аты зікір деп аталады. Зікір салушының орны өзінің денесі таза болуы қатты қадағаланады. Ең бастысы жүректе артық ой болмау керек. Зікір етуді бұйыратын аяттар Құран Кәрімде көптеп кездеседі. Мәселен, «Рағыд» сүресінің 27-аятында: «Мұқият болып, Ұлық Алланың зікірі ғана жүректерге тыныштық әкелетінін біліңдер! Яғни зікірді көп айту арқылы ғана күнә қылудан, Ұлық Жаратушының тыйым салған істерінен сақтанып, уәсуәсалардың толассыз келуінен, нәпсінің неше түрлі қалауларынан тыйыла аласыңдар!», - деп бұйрық береді. (Рағыд сүресі, 27-аят).
«Ахзаб» сүресінің 41-аятында: «Ей, момындар Ұлық Аллаларыңды өте көп еске алыңдар» - дейді. Демек осыдан түйетініміз Алланың сипаттарының барлығы адам зікір салып, өз жүрегін толықтай тазартып, жұмсақ қалыпқа жеткізген кезде бойдан табылмақ. Мұның өзі иманның кәмілдікке жетуіне әсер етеді. Осыған дәлел ретінде Хз. Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) мына бір хадисін келтіреміз: «Әрбір заттың көзін ашып, тазартатын құралы болады. Сол сияқты жүректің де көзін ашып, нұрландыратын құралы бар. Ол – Ұлы Алланың зікірі». Бұл ұғым Ясауи бабамыздың хикметтерінде де өте көп қолданылатыны белгілі. Енді Сыр сүлейлерінен зікір ғибадаты жөнінде де дерек келтірсек:
Қалжекең мен Тапал ахун екеуі,
Кітап ашқан мүсаннифтің бірі еді.
Зікір, тахлил лебізі толған салауат,
Алла досы, нұр гауһарлар шыры еді... (Даңмұрын жырау) [19, 19 б.]
Мұхаммед атты мұрсалың,
Жас қалды ата-анадан.
Жәбір-жапа көп көрді,
Айла деп раһлат панадан.
Тілегін тілеп үметтің,
Бір сағат тағат болмады,
Зікір-таспих, сәнадан... (Шораяқтың Омары) [11, 142-144 б.б.]
Пірлік еткен кәміл пірді,
Мәшһүр етіп айтпай болмас.
Һу-һу-дару Марал ишан,
Жам тауында Жалаңаяқ,
Пірге барып болған жолдас.
Кәмелетке толғаннан соң,
От үн шығып ауызынан,
Хақ-зікірге болады мас... (Сейітжан ақын) [13, 38-39 б. б.]
Шілтендер екен осылар,
Отырған ішіп шарбатты.
Ортаға алып «һу-һулеп»,
Зікір айтып маңырапты... (Дамолла Тұрмағамбет) [20, 157-158 б.б.]
Саһармен салдыр қағып келді суға,
Дамыл жоқ тіл мен жақта «зікір-һуда»... (Шораяқтың Омары) [11, 131-134 б.б.]
Дін қарындас мүміндер,
Зікір айтып сұбхы шам
Көңіліңде сақтап Алланы,
Сақтағын таза бойыңды,
Шайтан ұрыға алдырмай... (Қаңлы Жүсіп) [12, 242-243 б. б.]
Әрине, зікірді бақсылардың, шамандардың зікірімен шатастыруға болмайды. Кеңестік идеологияның салтанат құрған дәуірінде діннің «жалған, қиялға құрылған догма» ретінде күнделікті өмірімізден мүлде шығарылып тастауына, ұмыт болуына әкеп соқтырды. Мұсылманшылықтың өзге амалдарына қарағанда зікір айту – қоғамның шошына қарайтын дәрежесіне дейін құлдырады. Сондықтан, қаншама уақыт бүкіл тарихымыз, рухани мұрамыз, фольклор туындылары діннен ажыратылып, жасанды, ешқашан болмаған дүнияуи түрде сипатталды. Бәрімізге белгілі: ұзақ жылдар бойы Қ.А.Йассауи, Мәшһүр Жүсіп Көпеев, Шәкәрім немесе Әбубәкір Кердері сияқты дінге жақын болған, шариғатты насихаттаған ұлы тұлғалардың аттарын атау мүмкін болмады. Әл-Фараби, Баласағұни, Бұхар жырау немесе Абайдың өзін исламнан «аршуға», «құдайсыздандыруға» тырысты. [21, 4 б.] Әрине мұндай бұрмалаушылықтан Сыр сүлейлері де тыс қалмады.
М.Әуезовтің: “Ол замандағы сұлу-сымбатты өнер, өлең, жыр түгелімен құдай жолына істеген мінәжат сияқты жүрек қанын ағызған өлеңмен, күңіренген бәйітпен жаратқан иесіне дұға оқитын. Ол кездегі ақындық өнерінің өзі де құдайға істеген құлшылық болатын. Жақын күншығыста әдебиет өнерінің бір ұзақ дәуірі осы бәйітпен өтеді. Бұның мысалы, Физули, Қожа Хафиз, Мағари, Қожа Ахмет Яссауи, Сопы Аллаяр”, – деп [22, 57] жазуы біздің ойымызды нақтылай түседі. Сонымен жыраулар поэзиясында сопылық ілімнің көрнекті өкілі Әзірет Сұлтан Қожа Ахмет Ясауи есімі жиі аталып отырады. Мысалы:
Жақсыға сөз қадірін білетұғын,
Айтылмай қалмайды ердің ішкі сыры.
Сен түгіл бұл нәубетті ол да көрген,
Түркінің Қожа Ахмет кәміл пірі... (Балқы Базар жырау) [23, 162 б.]
Әуелі ағузу биллә Хаққа сәна,
Салауат пайғамбарға айттым жаңа.
Сәруәрі сансыз бабтың Қожа Ахмет,
Назар сал ер Бапама келсе шама... (Қарасақал Ерімбет) [8, 102 б.]
Таразы маһшар күні құрылады,
Тартады кімдер қайғы, кімдер қасірет,
Пайғамбар шапағатшы, Құдай қазы,
Яссауи айдай туған Қожа Ахмет... (Шораяқтың Омары) [11, 97-98 б.б.]
Қожа Ахмет, Арыстан Баб,
Түркістанда тұрағы.
Әлемге кеткен атағы,
Дін Исламның шырағы... (Бұдабай ақын) [19, 13 б.]
Мұхаммед-Ханафия батыр бабам,
Ұрпағымыз сол кісіден таралатын.
Кіші атам Садр шейх, Құл Қожа Ахмет,
Меккеге зиярат қып көкке ұшатын... (Сайыпназар ахун) [19, 144 б.]
Тірегі мұсылманның ажам, араб,
Мұхаммед пайғамбардан шыққан тарап.
Қожа Ахмет Яссауи Түркістанда
Кіші Мекке атанған алтын дарақ... (Палман ақын) [19, 20 б.]
Ясауи бабамыз жөнінде Елбасымыз өзінің еңбегінде «Қазақстан аумағында сопылық дәстүрдің негізін салып, оны түркілік дәстүрмен үндестірген әйгілі тұлға – Қожа Ахмет Йасауи, оның кесенесі байырғы Түркістанда орналасқан. Йасауидің тікелей жанқиярлық еңбегінің арқасында ғана қазақ тайпаларының ұлттық ортасында Ислам канондары мен далалық дәстүр үндестік тапты» деп бағасын берген. [24, 105-106 б.б.]
Дж. Тримингэм: «Йасауидің ілімін оның шәкірттері бүкіл Түркі әлеміне, яғни Шығыс Түркістаннан Еділге аралығына, Хорасанның оңтүстігіне, Азербайжанның батысына және Кіші Азияға дейін таратты» дейді. [25, 40 б.] Тарихшы З. Жандарбек «...Түркілер исламданған сайын ғылым мен білім дамыды, алайда олар дәстүрлі мәдениетінен, тілінен ажырады. Дін тілі мен ғылым, білім тілінің араб тілі, мемлекет тілі мен әдебиет, мәдениет тілінің парсы тілі болуы, араб-парсы мәдениетінің ықпалының артуына әкелді... Түркі халықтарының осындай рухани, саяси дағдарысқа ұшыраған кезінде Қожа Ахмет Йасауи тарих сахнасына шықты. Өз дәуірінің бүкіл ауыртпалығын, халқының рухани дағдарысқа ұшырау себептерін толық сезінген ғұлама түрік халықтарын ислам діні аясында өз рухани-мәдени дербестігін сақтап қалуға мүмкіндік беретін жол – сопылықтың түркілік бағытын дүниеге келтірді... Йасауийа тариқатының Алтын Орда ұлысының мемлекеттік идеологиясына айналуы сол дәуірдегі ең озық қоғамдағы қатынастарды қалыптастырды...» - деп Елбасымыздың сөзін шегелей түседі. [26, 4-6 б.б.]
Ал, аталған жыраулардың барлығы да осы өңірлердегі әулиелердің медресе-мешіттерінен ілім алған. Оларға дәріс беруші ұстаздары Бұхар, Хиуа, Үргеніштегі сопылық ілімді ұстанушы атақты ғұламалардың шәкірті болған. Сыр өңірінен шыққан белгілі әулиелер Сунақ ата, Оқшы ата, Ясауи бабамыздың ұрпағы Мәді қожа (Дуана), Қожжан қожа, Құлболды ишан, Сайыпназар ахун, Үш жүзге пір болған Марал баба, Мүсірәлі сопы, және Ер Сейітпенбет әулие, Ер Мағзаман әулие, Қалқай ишан, Ораз-Мұхаммед ахун, Қалжан ахун, Алдашбай ахун, Қожабай ахун, Тапал ахун, Ақмырза ахун секілді әулие аталарымыз Ясауи бабамыздың жолын ұстаған.
Сыр сүлейлері аталған әулиелерді өздерінің жырларына қосқан. Мысалы, атақты әулие Қалжан ахунның үздік шәкірттері көптеп саналады. Сыр өңірінің небір жез таңдай жырауларының бір шоғыры осы кісінің алдын көрген. Соның ішінде Дамолла Тұрмағамбет Ізтілеуұлына Қалжан ахун Бұхарадағы өзі оқып дәріс алған «Көкілташ» медресесіне жолдама хат берген.
Сол медресені бітірген үлкен баласы Уамық мақсұм да жан-жақты білімдар болған. Сол кездегі шайырлар Балқы Базар, Шораяқтың Омары, Даңмұрын жырау, Шаңбай ақын т.б. осы кісіні жырларына қосқан. Шораяқтың Омары өзінің бір толғауында:
Қожакең, марқұм Ораз, ахун Қалжан
Қапаста халыққа келген Шамшы запа.
Мырзекең – халық қамқоры дұғагөйі,
Дертіне қастерлердің демі шипа.
Жемісі дін исламның жіңішкеріп,
Таланға тап болған кез тақыр-нақа.
Ақыры заман үшін зарығып тұр,
Қожабай, Алдаш, Тұрақ тұтып жапа, – деп Сыр өңірінің бір топ әулиелері Қалжан ахун, Ораз ахун, Қожабай ахун, Мырзабай ахун, Алдашбай ахун, Тұрақ мақсұмдарды тебірене жырына қосады. [11, 275 б.] Құлмұхаммедтің өзі де (Қалжан ахун) 7 жасынан 27 жасына дейін Хиуа, Бұқар хандықтарында «Көкілташ» медресесінде оқып білім алған. Араб, парсы тілдерін жетік білген. Әсіресе Шығыстың ұлы шайырлары Фердауси, Рудаки, Омар Хаям, Сағди, Қожа Хафиз, Науаи т.б. ұзақ жырларынан терең хабары болған.[27, 13 б.] Бұхарадағы «Көкілташ», «Мир араб», Ташкенттегі «Таутакул», Үргеніштегі, Хиуадағы медреселерінде білім алуға негізінен Қазақстанның батысы мен оңтүстігінен, Сыр бойынан талапкерлер көп келген. Және Түркістанда, Әулиеатада, Сыр бойында қожа-молдалар, діни дәрежелері бар ишандар мен мусаннифтар дәріс беретін мұсылмандық оқу орындары да бой көтерген. Көпшілігі шет жерде оқып келіп, Ислам ғылымы мен әдебиетімен, мәдениетімен жан-жақты қаруланған, ақындыққа, сөз өнеріне бейім жандар болатын. Сондықтан ХІХ ғасырдың ортасы мен ХХ ғасырдың басына дейінгі қазақ даласындағы Рухани Өрлеуді жыр шығару дәстүрімен сабақтастырып жүрген ғалымдардың пікірінің дұрыстығы айқындалады. [28]
Қармақшы өңіріндегі жыраулардың ішінде топ жарған дарындылары Тұрмағамбет Ізтілеуұлы, Омар Шораяқұлы, Кете Жүсіп Ешниязұлынан басқа көптеген ақын-жыраулар белгілі әулие Алдашбай ахуннан да ілім алған. Алдашбай ахунның өзі Сыр өңірінің ірі рухани ғұламасы болған атақты Ораз-Мұхаммед ахунның шәкірті. Ал, Ораз-Мұхаммед ахунның мешіт-медресесінен ілім алған көптеген шәкірттерінің 27-сі ахундық атақ алған. Атап айтар болсақ, Қалжан ахун, Қожабай ахун, Алдашбай ахун, Әлібай ахун, Тоқсанбай, Тапал, Шаймағамбет, Әбдікәрім, Баймағамбет, Табынбай, Садық, Ақмырза т.б. көптеген кісілер ахун жолдамасымен «Көкілташ», «Мирараб» медреселерін бітіріп, ахун атағын алып келіп, кейін өз алдарына бір-бір мешіт ашып, елді имандылыққа тәрбиелеген әулие, халыққа қадірлі адамдар болған. Бір ғана Алдашбай ахунның мешітінен 2000-нан аса молда, ғұлама, қари, жыраулар оқып шыққан. Ораз бабамыздың алғашқы шәкірттерінің бірі Алдашбай ахунның өзі осынша шәкіртті оқытып шығарса, Ораз-Мұхаммед ахунның дін жайылуындағы еңбегін есепке алу онша қиын емес. [29. 6 б.]
Әулиелердің есімдеріне тіркелген ата, баба, қожа, ахун, ишан, әулие, мақсұм, қалпе секілді ұғымдар Ясауи бабамыздың сопылық-дәруіштік жолын ұстаған әулиелердің есіміне жалғанатын сөздер. [1, 131] Аталған әулиелер, қожалар, жыраулар халықты рухани тәрбиеге баулумен қатар, сырттан елімізге көз алартқан елдердің мәдени және рухани жаулаушылықтарына қарсы, Ресейдің ұлттық келбеттен, діннен, тілден айыру үшін жасаған қадамдарына қарсы күрес жүргізген. Олардың барлығы да ел бірлігінің ұйытқысы болған.
Түркі даласында Қожа Ахмет Ясауи дәстүрімен бірге жасасып келе жатқан, тіптен жиырмасыншы ғасырдың орта тұсына дейін болдырмай жеткен хикмет айту дәстүрі төмендегідей жанрларды дүниеге әкелді: тасбих, тахлил, тахмид, тәкбір, мінәжат, иман-ислам (уағыз түріндегі өлеңдер мен жырлар), ғазал, ғазал-зікір, зікір-жоқтау, зікір-сәнә, салауат, мәуліт, насихат, назым, қисса-толғау, терме, рисалат, әмір-мағруф. [30, 19 б.] Ел ішінде Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбар мен оның серіктері жайындағы қисса-дастандарды таратушы да жыраулар еді. Олардың халықты иманға ұйытудағы орны ерекше болды. В.В.Радловтың: «Маған қазақтар арасында исламды орнықтыруға бір «Жұм-жұманың» әсері даланы кезіп жүрген жүздеген молдадан артық тәрізді» [31, 33 б.], - деуінде үлкен мән бар. Неміс ғалымы, профессор Ф. Толюк: «Мұхаммед пайғамбармен қоса барлық араб тайпалары тәркідүниелік өмірге бейім болатын. Сондықтан да, сопылық ілімнің бастауын Исламның құрушысының мистикалық тұлғасымен, хижреттен кейінгі алғашқы онжылдықтағы сахабалардың аскеттік тәжірбиелерінен іздеген жөн», - деп жазды[32, 116б б.].
Кеңес үкіметі кезеңіндегі әдебиеттерде, хрестоматияларда ақын-жыраулардың діни-рухани мәндегі туындылары жарық көрген жоқ және рухани мұраларын жою, құрту қатігездікпен іске асырылды. Өйткені халықтың санасына діни тәрбие сіңгенін қаламады, егер қуат алар көзі қайта жанданса, бас көтеріп кетуі мүмкін екендігін үкімет басындағылар білді. Бірақ тәуелсіздіктің арқасында бабалар мұрасын өз көзқарасымыз тұрғысында зерттеуге бет алғанымызға да біраз уақыттың жүзі болды. Осы жылдардың ішінде көптеген жұмыстар атқарылды және атқарылып жатыр. Сол себептен жыраулар мұрасын мүддемізге жарату үшін зерттеп-зерделеп, ғылыми айналымға қосуымыз қажет.
Талғат Жолдасұлы
Тарих-магистрі
М. Мәметова атындағы Қызылорда гуманитарлық
колледжінің оқытушысы
Abai.kz
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
- Нұрдәулетова Б.И. Жыраулар поэтикасындағы дүниенің концептуалдық бейнесі. Астана - 2008 ж.
- Жандарбек З. Иасауи жолы және қазақ қоғамы. Алматы - 2006 ж.
- Кенжетай Д. Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымы. Алматы – 2008 ж.
- Мырзахметұлы М. Түркістанда туған ойлар. Алматы – 1998 ж.
- Қорғанбек Б. Халық ауыз әдебиетіндегі сопылық сарындар. // Ясауи әлемі. 2010 ж. №2
- Ойнарова Н. Нұртуғанның термесі. Жүрек тазалығы. CD – диск.
- Тұрмағамбет Ізтілеуұлы. Шығармалары. Алматы–2007 ж. І-том.
- Сырдария кітапханасы. Қарасақал Ерімбет. Ұлағат сөзім ұрпаққа. Астана–2009 ж.
- Тұрмағамбет Ізтілеуұлы. Шығармалары. Алматы–2007 ж. ІІ-том.
10. Ыбырай С. Жаз таңының нұр желі. // «Үш Қиян». 8–қазан, 2009 ж.
11. Сырдария кітапханасы. Шораяқтың Омары. Шығармалары. Астана–2009 ж.
12. Сырдария кітапханасы. Кете Жүсіп Ешниязұлы, Қаңлы Жүсіп Қадірбергенұлы, Жүсіп Таубайұлы. Шығармалары. Астана–2009 ж.
13. Сырдария кітапханасы. Сейітжан Бекшентайұлы, Молдахмет Дабылұлы, Әлібек Бәйкенов. Шығармалары. Астана–2009 ж.
14. Сырдария кітапханасы. Бұдабай Қабылұлы, Шегебай Бектасұлы, Оңғар Дырқайұлы, Жорықбай Табынбайұлы. Шығармалары. Астана–2009 ж.
15. Ойнарова Н. Нұртуғанның термесі. Біссімілла деп жаздым хат. CD – диск.
16. Собрание фетв по обоснованию зикра джахр и сама. Алматы, Ташкент-2008 г.
17. «Ислам» энциклопедиясы. Алматы–2010 ж.
18. Қожа Ахмет Йасауи. Хикмет Жинақ. Алматы – 1998 ж.
19. Тоқжан Т. Т. Аталар аманаты.Алматы – 2004 ж. 19-20, 144 б.б.
20. Тұрмағамбет Ізтілеуұлы. Шығармалары. Алматы – 2007 ж. ІІІ-том.
21. Нұртазина Н. Қазақ мәдениеті және Ислам. Аламаты – 2002 ж.
22. Әуезов М. Шығармалары. 20 том. Алматы – 1985 ж.
23. Сырдария кітапханасы. Базар жырау. Шығармалары. Астана – 2008 ж.
24. Назарбаев Н. Сындарлы он жыл. Алматы – 2003ж.
25. Дж. С. Тримингэм. Суфийские ордены в Исламе. Москва – 1989 г.
26. Жандарбек З. Қожа Ахмет Йасауи және қазақ мәдениеті.// Қазақ тарихы. 2003ж. №5
27. С. Салқынұлы. Сырдың дүлділ діндарі Қалжан ахун. 2008 ж.
28. Қыраубаева А. Қазақ әдебиетіндегі Шығыстық қисса-дастандардың түп-төркіні мен қалыптасуы. (Фил.ғыл.док.ғыл.дәр.алу үшін жазылған диссертация.) Алматы – 1999 ж.
29. Жолдасұлы Т. Алдашбай ахун. // «Үш Қиян». 2009 ж. 24 – сәуір.
30. Төлегенов М.Ж. Жыраулар шығармашылығындағы Құран аяттары мен Хадистердің мәні мен түсіндірмесі. (Дінтану магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация.) Түркістан – 2011 ж.
31. Қорғанбеков Б. Қожа Ахмет Ясауидің «Диуани Хикметі» және қазақ фольклоры. Астана–2011 ж.
32. Ислам. Истографические очерки. Под общей редакцией С.М. Прозорова., Москва–1991 г.
