سوپىلىق سارىندار
سىر سۇلەيلەرى شىعارماشىلىعىنداعى سوپىلىق سارىندار
قالجەكەڭ مەن تاپال احۋن ەكەۋى،
كىتاپ اشقان ءمۇساننيفتىڭ ءبىرى ەدى.
زىكىر، تاحليل لەبىزى تولعان سالاۋات،
اللا دوسى، نۇر گاۋھارلار شىرى ەدى.
داڭمۇرىن جىراۋ
قازاق حالقىنىڭ مادەني تاريحىندا جىراۋلىق ءداستۇردىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. قازاق توپىراعىندا قالىپتاسقان جىراۋلىق ءداستۇردىڭ سوناۋ نوعايلى جىراۋلارىنان باستاۋ الاتىن ۇلكەن ەكى وشاعى بار. ولار سىر بويى جانە ماڭعىستاۋ ءوڭىرى بولىپ تابىلادى. العاشىندا جىرلاردا ەرلىكتى، باتىرلىقتى دارىپتەيتىن سارىندار مەن ءدىني-رۋحاني تاقىرىپتار ارالاس بولسا، XVIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن حح عاسىر ىشىندە نەگىزىنەن ءدىني تاقىرىپقا تولىعىمەن كوشتى. بۇگىنگى انگىمەمىز سىر سۇلەيلەرى شىعارماشىلىعىنا ارنالادى.
سىر وڭىرىندە تەرەڭ رۋحاني تانىمعا نەگىزدەلگەن جىرشىلىق، اقىندىق مەكتەپ ءحىح- حح عاسىرلاردا گۇلدەنۋ ءداۋىرىن باستان كەشىردى. ولاردىڭ الدىڭعى قاتارىندا ەشنياز جىراۋ، بالقى بازار، ءدۇر وڭعار، شوراياقتىڭ ومارى، شەگەباي جىراۋ، جيەنباي جىراۋ، قاراساقال ەرىمبەت، نۇرتۋعان جىراۋ، بۇداباي اقىن، كەتە ءجۇسىپ، قاڭلى ءجۇسىپ، تاۋبايدىڭ ءجۇسىبى، داڭمۇرىن جىراۋ، سەيىتجان اقىن، تۇرماعامبەت سەكىلدى شايىرلار تۇردى. سىر ءوڭىرىنىڭ ءبىر عانا قارماقشى توپىراعىنان جۇزدەن اسا جىراۋ شىققان. «سىرعا بارساڭ جىرشىمىن دەمە...» دەگەن حالىق ماقالى وسىعان مەڭزەيدى.
ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن ءبىز جىراۋلاردى تەك ادەبي وكىل رەتىندە عانا قاراستىرىپ كەلدىك. شىن مانىندە جىراۋلار ۇلتىمىزدىڭ دانىشپاندارى. ويتكەنى، جىراۋلاردىڭ الەمنىڭ جاراتىلۋى جونىندەگى تەرەڭ ءدىني تۇسىنىكتەرى مەن ادامنىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋىن الدىڭعى ورىنعا قوياتىن ويلارى ولاردى وسى قىرىنان تانىتادى. جىراۋلاردىڭ دۇنيەتانىمىندا ءبىر عانا اللا بار، دۇنيەنىڭ ءمانى اللانىڭ بىرلىگىنە دەن قويۋدا دەپ تۇسىندىرىلەدى. وسى تۇرعىدا جىراۋلاردىڭ باستى ەرەكشەلىگى – ولاردىڭ بالا كەزدەن قاسيەتتى قۇران ىلىمىمەن اۋىزدانىپ، تەرەڭ ءدىني ءبىلىم العاندىعىندا. جانە ولاردىڭ بارلىعى، تۇركى جۇرتىنان شىققان الەمگە ايگىلى ءىرى عۇلاما قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ حيكمەتتەرىن تەرەڭ مەڭگەرگەن.
سىر سۇلەيلەرى شىعىس ادەبيەتىن تەرەڭ مەڭگەرگەن. ويتكەنى سىر سۇلەيلەرىنىڭ ءمىناجات، كوڭىل قوس، ماداق، جوقتاۋ، ارناۋ جىرلارىنان، تولعاۋ، تەرمە، رۋباياتتار، نازىم، عازالدارىنان سوپىلىق سارىندى كورۋگە بولادى. بەلگىلى عالىم ب. ي. نۇرداۋلەتوۆا ءوزىنىڭ عىلىمي ەڭبەگىندە، «جىراۋلار پوەزياسىنداعى «شىنايى ادام» بەينەسى، دۇنيەنىڭ جاراتىلۋىنداعى «اللا - جالعىز» كونتسەپتسياسى، تۇركىلىك رۋحانياتتا سوپىلىق ءىلىمنىڭ نەگىزىن قالاعان ق. ا. ءياساۋيدىڭ «حال» ىلىمىمەن استارلاسىپ جاتىر» - دەيدى.[1, 4 ب.] تاريحشى ز. جانداربەك «ياساۋيا تاريحاتىنىڭ التىن وردا مەملەكەتىندە مەملەكەتتىك يدەولوگياعا اينالۋى، بۇكىل قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋدە جەتەكشى ورىنعا شىعۋى وسى يدەولوگيانىڭ نەگىزگى جارشىسى، حالىق اراسىنداعى ۋاعىزداۋشىسى بولعان شەشەندەر مەن جىراۋلاردى تاريح ساحناسىنا شىعاردى. جىراۋلار حالىق اراسىندا ياساۋي جولىنىڭ باستى يدەولوگتارىنا اينالدى» - دەپ ءوز باعاسىن بەرگەن.[2, 129 ب.] ءدىنتانۋشى د. كەنجەتاي «ياساۋي مادەنيەتى قازاق دالاسىنا ورنىعىپ، حيكمەت، ناقىل، تەرمە، قيسسا، جىر داستاندار ايتۋ اقىن-جىراۋلار ارقىلى جالعاسىن تاپتى» - دەپ تۇجىرىمدايدى.[3, 289-290 ب.ب.]
وسىلايشا سوپىلىق دۇنيەتانىم قالىپتاستىرعان مادەنيەتتىڭ ۇرپاقتان-ۇرپاققا ۇزىلمەي جەتۋىنە ق.ا.ياساۋي حيكمەتتەرىنەن كەيىن قازاق اقىن-جىراۋلارىنىڭ شىعارمالارى ەرەكشە ءرول اتقاردى. بۇل پىكىرگە دالەل، جوعارىدا اتالعان جىراۋلاردىڭ جىرلارىندا، تەرمەلەرىندە ياساۋي ەسىمىنىڭ بەرىلۋى، جانە سوپىلىق ءىلىمنىڭ باستى ۇعىمدارىنا سانالاتىنان ءپىر، ءمۇريد، ۋاعىز، زىكىر، سالاۋات، سوپى، نۇر، جۇرەك، ءناپسى، شايتان، يمان، فىكىر، شۇكىر، ساھار، اۋليە ت.ب. سوزدەردىڭ قولدانىلۋى ولاردى وسى ىلىممەن بايلانىستىرادى. [1, 135 ب.] م. مىرزاحمەتوۆتىڭ «سوپىلىق اعىمنىڭ ەڭ باستى دا وزەكتى ماسەلەسى – حاقيقاتقا جەتۋ. مىنە وسى حاقيقاتقا جەتۋ جولىندا ادام رۋحى جاعىنان تازارىپ، ىشتەي پاكتەنگەندە عانا ادام كاميلي ينساني (تولىق ادام) قالپىنا قول جەتكىزە الماق.» - دەيدى. [4, 368 ب.]
ياساۋي ءوزى تاراتقان رۋحاني ءىلىمدى «حال ءىلىمى» دەپ اتادى. ول عىلىمقالمەن، ياعني قال ىلىمىمەن قاتار ايتىلادى. «قال» ارابتىڭ «قالا» - «ايتۋ» دەگەن سوزىنەن كەلىپ شىعادى. سوپىلىقتا قال – ايتۋعا بولاتىن، تىلمەن جەتكىزۋ مۇمكىن ءىلىم، ياعني ادام ۇيرەتە الاتىن ءىلىم بولسا، حال – تىلمەن جەتكىزۋگە كەلمەيتىن، جاراتۋشىنىڭ ءوزى ۇستازدىق قىلاتىن ءىلىم. قال ءىلىمىنىڭ ماقساتى حالگە جەتكىزۋ بولسا، ءحالدىڭ ماقساتى – قۇدايعا جەتكىزۋ. حال تاپپاي، قال عىلىمىنىڭ تۇتقىنىندا قالىپ قويۋ – سوپى ءۇشىن ەڭ ايانىشتى جاعداي. ويتكەنى ول تۇپكى ماقساتقا جەتكىزە المايدى. [5, 32 ب.] ياعني، ادامنىڭ ىشكى بولمىسى (رۋحاني دۇنيەسى) جۇرەك ارقىلى تانىلادى.
«جۇرەك» سوزىنە توقتالاتىن بولساق، احمەت ياسساۋيدەن باستاپ، كۇنى كەشە دۇنيەدەن وتكەن اقىن-جىراۋلارىمىزدىڭ بارلىعى دا «جۇرەك» دەگەن ۇعىمدى شىعارمالارىنا ارقاۋ ەتكەن. جۇرەكتى ءلاززاتتى تىنىشتىققا بولەر، ول جۇرەكتە ادام بالاسىنا دەگەن، ەڭ اۋەلى ەلگە-جەرگە دەگەن ىستىق ماحابباتتى وياتار «جۇرەكتىڭ نۇرى» – ءبىر اللادان داريتىن ەرەكشە دارىن. شايىرلار پوەزياسىندا كەزدەسەتىن «يمانيگۇل» وسى. سوندىقتان دا جىراۋلار تانىمى بويىنشا شىنايى ادامدىققا قول جەتكىزۋدە جۇرەكتىڭ تازالىعى باستى ورىنعا قويىلادى. جۇرەك پوەتيكالىق تىلدە كوكىرەك، قالىب، كوڭىل، كوڭىل ايناسى سوزدەرىمەن بەرىلەدى. يسلامدا جۇرەك تازالىعى – ەكى دۇنيەلىك ادام باقىتىنىڭ كەپىلى. ويتكەنى قۇراندا «ولاردىڭ باسىنداعى كوزدەرى سوقىر ەمەس، بىراق جۇرەك كوزدەرى سوقىر» دەگەن ايات بار. (حاج سۇرەسى، 46 ايات) جانە حازىرەتى پايعامبارىمىز ع.س-ءنىڭ جۇرەك تۋرالى قورىتىپ ايتقان مىنا حاديسىنە جۇگىنەمىز: «دەنەدە جۇدىرىقتاي ءبىر كەسەك ەت بار. ەگەر ول تازا بولسا – بۇكىل دەنە تازا بولىپ، وتە كوركەم بولادى. ەگەر ول بۇزىلىپ، حاقتان تايىپ، جامان جولعا كەتسە، بۇكىل دەنە بۇزىلادى. بىلىڭدەر جانە وتە مۇقيات بولىڭدار، ونىڭ اتى – جۇرەك جانە جۇرەك!».
سونىمەن، جۇرەكتى كىردەن تازارتۋ – رۋحاني ءىلىمنىڭ ەڭ ماڭىزدى سالاسى. جۇرەكتى تازارتۋ قاجەتتىلىگى جايىندا سىر سۇلەيلەرى كوپ جىرلاعان. ولار:
ءوزىمشىل ادامدىققا ءناپسى ماسىل،
زۇلىمدىق سول ۇيرەتەر ايلا ءتاسىل.
جارالعان بويىڭداعى بار مۇشەڭنەن،
تازا ۇستاي بىلسەڭ ەگەر جۇرەك اسىل.
جۇرەكتى وتە قيىن تازا ساقتاۋ،
وعان جات زورلىق، قۋلىق، ارباپ-الداۋ.
ارامدىق، جالعاندىقتى ول سۇيمەيدى،
ماقساتى تازا جۇرەك اردى جاقتاۋ.
ماحاببات، مەيىرىم، ىنساپ، قاناعاتتىق،
ار، ۇيات، قايرات، جىگەر، سابىر، ساقتىق،
تازا وي، تازا اقىل، تازا نيەت،
ساقتايتىن وسىلاردى جۇرەك ساندىق. (نۇرتۋعان جىراۋ) [6]
ءتاۋبا-تاۋپىق بەرمەسەڭ،
كوڭىلىمدى باستى كىر، اللا!
سول كىرلەردى كەتىرىپ،
ويىما ورنات نۇر، اللا! (داموللا تۇرماعامبەت) [7, 164 ب.]
ازعىرعان ءناپسى شايتان تىلىنە ەرىپ،
اداسقان ءتۇزۋ جولدان كەي ازامات.
ەر بولساڭ ەلىڭ ءۇشىن قىزمەت قىل،
قاسقىرداي قارا جۇرەك بولما بىراق. (قاراساقال ەرىمبەت) [8, 46 ب.]
ەل ىزىڭە ەرمەيدى،
تازارتىپ الماي ءىشىڭدى.
ويدىڭ ءۇيىن تۇزەمەي،
نە قاجەت باعۋ ءجىسىمدى؟! (داموللا تۇرماعامبەت) [7, 37 ب.]
ادامى بۇل زاماننىڭ ءاربىر ءتۇرلى،
ءسوزى جۇمساق، جايدارى سەگىز قىرلى.
وسىنداي سىرتى اجارلى بولسا-داعى،
ءزاررا قارار اعى جوق، ءىشى كىرلى.
ءىشى زۇلمات بولعان سوڭ، كەرەگى جوق،
قانشاما بولسا-داعى ءجۇزى نۇرلى. (داموللا تۇرماعامبەت) [9, 212 ب.]
ءتاڭىرىنىڭ پەندەگە سىيلار ەڭ ۇلكەن باعى – ماحاببات دەگەن سىيدى جۇرەككە ورنالاستىراتىن، «مەيىرىم، ىنساپ، ادىلەتتەن اعىزام دەپ نۇر بۇلاق» دەپ شاكارىم جىرلاعان ادام بويىنداعى بارشا اسىل قاسيەتتەردىڭ كوزىن اشاتىن – وسى يمان نۇرى. كۇللى قۇلشىلىق اتاۋلى وسى ارنادان باستاۋ العاندا عانا قابىل بولماق.
جۇرەكتى تازالاۋ دۇنيەقۇمارلىقتان، ناپسىقۇمارلىقتان ساقتانۋ، كورە الماۋشىلىق، قىزعانىش، كەكشىلدىك سەكىلدى لاس سەزىمدەردەن ارىلۋ، ىشكى رۋحاني ءحالدى تازا ساقتاۋ، جامان ويلاردان اۋلاق بولۋ، اۋزىڭدى عايبات، لاس سوزدەردەن تيۋ، پىردەن ءدارىس الۋ، ۇستازعا (پىرگە) ادالدىق – جان تازالىعى ارقىلى جۇرگىزىلەدى. «ولاردىڭ جۇرەكتەرىندە دەرت بار (كۇنشىلدىك دەرتى). سوندا اللا ولاردىڭ دەرتىن ارتتىرا ءتۇستى». (باقارا سۇرەسى، 10-شى ايات)
ادامعا ماسىل بولىپ، ونى جاماندىققا، زۇلىمدىققا يتەرمەلەۋشى ءناپسى ەڭ تومەنگى دارەجەدەگى ءناپسى «نافس-ي اممارا» دەپ اتالادى. ءناپسىنىڭ بۇل ءتۇرى تۋرالى قۇران كارىمنىڭ ءجۇسىپ سۇرەسىنىڭ 52 اياتىندا تەرەڭىرەك ايتىلعان. ءناپسىنىڭ التى ساتىسى بار. ەڭ جوعارعى كەمەلدىك شىڭى – «نافسي كاميلا» نەمەسە «سافيا». بۇل اياتتان بەلگىلى بولعانداي، جامان ءناپسىنىڭ جاماندىققا بۇيىرۋشى، كوڭىلدى كۇنالارعا اۋدارۋشى ەكەندىگى جونىندە تومەندەگى تۇرماعامبەت ىزتىلەۋۇلىنىڭ سىر سوزدەرىندە اشىقتالادى:
ەسىركەپ، ەگەم تاۋفيق بەرە قويسا،
قۇرماسىن قۇلشىلىقتىڭ ەگەر ەدىم.
كەلتىرسەم كەمالاتقا كۇن-ءتۇن كۇتىپ،
شايتان مەن ءناپسى ءبادتى جەڭەر ەدىم. (داموللا تۇرماعامبەت) [7, 21 ب.]
جولىنا جاماندىقتىڭ جەتەكتەيتىن،
نايزالاپ ءناپسى ءبادتىڭ وكپەسىن وس.
تاعدىرىڭ تامام بولعان ۋاقىتىندا،
تاق قىلىپ سايمانىڭدى، سالامات كوش. (داموللا تۇرماعامبەت) [7, 99 ب.]
سايمانىن ساپارىڭنىڭ سايلا، بەكتەر،
جازى-قىس جان قالاد دەپ جارعا اسىلماي.
شايتانعا شاتىپ باسىڭدى بەرەتۇعىن،
ءناپسىڭ – جاۋ، كورگەنىڭ مەن جالعاسىنداي. (داموللا تۇرماعامبەت) [7, 108 ب.]
بەرمەسە بارعانىڭدا باعلان سويىپ،
دوستى دا، دۇشپاندى دا قارعار ءناپسى.
دوسىڭنان دۇنيە ءۇشىن ايىراتىن،
شىركىننىڭ، شاماڭ كەلسە، باسىن شاپشى! (داموللا تۇرماعامبەت) [7, 152 ب.]
تابىلماس ساعىمنان سۋ، مالدان – وپا،
بەكتەرىم، بولسا اقىلىڭ ويلا ۇزاقتى.
ءارتۇرلى بۇزىقتىققا بۇرمالايتىن،
موينىنا ءناپسى – ءيتتىڭ سال بۇعاقتى. (داموللا تۇرماعامبەت) [7, 156 ب.]
ادام جۇرەكتى تازالاۋدى ءوزىن-ءوزى تاربيەلەۋدەن باستاۋى قاجەت. ءوزىڭدى-ءوزىڭ تاربيەلەۋ ءتانىڭدى كۇناعا باستايتىن ارەكەتتەردەن تيۋ، ياعني ءتان تازالىعى ارقىلى جۇرەدى. بۇل سوزدەر قازىرگى كەزدەگى ادامزات قوعامىنىڭ ءوزىمشىل ءينديۆيدۋاليزمدى، قاناعاتسىز قارىن-سانانى «دامۋدىڭ بىردەن ءبىر فاكتورى» سانايتىن ۇستانىمدارىن قايتا قاراۋعا جول سىلتەيدى. سەبەبى ادامنىڭ ادامعا جاۋ بولىپ، ءبىر-ءبىرىن اڭدىپ، اڭشا قىرىپ جۇرگەنى دە وسى ء«ناپسىنىڭ تالاسى»، ءوزىمشىل «ەگو»، ماقتان. بۇل كەسەلدەر ۇستەم تۇرعاندا ادامزات ەشقاشان دا «تاتۋ تۇرىپ، جايلى ءومىر سۇرە المايدى». وسى ءناپسى ۇستەم بولسا، قاسيەتتى رۋح يەسى رەتىندە ءومىر سۇرە المايسىڭ، وي-اقىلىڭ ماتاۋلى، رۋحاني ولىك حالدە عۇمىر كەشەسىڭ. عۇمىر كەشپەيسىڭ، بولىمسىز، تولىمسىز ارنەگە الدانىپ كۇن وتكىزەسىڭ. ءدىننىڭ دە، عىلىمنىڭ دا اسىل ماقساتى – سول رۋحتى ءناپسى زىندانىنان بوساتىپ الۋ جولىن ۇيرەتۋ، ءسويتىپ اللامەن قاۋىشتىرۋ. [10, 7 ب.]
ادامنىڭ جۇرەگىنە ءۋاسۋاسا (جامان ويلار) بەرۋشى شايتان تۋراسىندا سىر سۇلەيلەرى ءوز شىعارمالارىندا حاشىر سۇرەسىنىڭ 16-اياتىنا جاسالعان ءتاپسىردىڭ نەگىزىندە جىرلاعان. اياتتا: «ولار شايتاننىڭ مىسالى سياقتى ادامدارعا: «قارسى بول» دەپ ايتىپ، ادام بالاسى قارسى بولعان كەزدە: «شىنىندا سەنەن بەزدىم. راسىندا الەمدەردىڭ راببى اللادان قورقامىن» دەگەن ەدى», - دەلىنگەن. ياعني اياتتىڭ ماعىناسى بويىنشا ءىبىلىستىڭ ماقساتى ادام بالاسىن اللانىڭ حاق جولىنان ايىرىپ، وزىنە سىيىندىرىپ، جامان جولعا باستاۋ.
ىزىڭە ىزەرتتەسىپ ءىبىلىس ءجۇر،
مايپازداپ بالا باققان كەمپىردەي-اق.
ءناپسى – اقىماق، اقىلىڭدى الپىس بولەر،
ويىڭا ەشبىر قايعى كەلتىرمەي-اق. (شوراياقتىڭ ومارى) [11, 67 ب.]
ەر بولساڭ، ەلىڭ ءۇشىن قىزمەت قىل،
ادام از وزبىرلىقتان پايدا تاپقان.
پايداسىن ءبىر باسىنىڭ ويلايمىن دەپ،
جار، دوستىڭ جارامايدى كەۋىلىن جىققان.
ازعىرعان ءناپسى شايتان تىلىنە ەرىپ،
ويلاماي اركىم قاستىق تۇزىن تاتقان. (قاراساقال ەرىمبەت) [8, 40 ب.]
كوپتى الداپ، كۇنەلتىپ،
سايتاننىڭ تۇسپە سالتىنا.
ەل بەزدىرگەن ەر ەمەس،
ءناپسىنىڭ كونىپ ىرقىنا. (شوراياقتىڭ ومارى) [11, 94 ب.]
ءناپسى – جار، شايتان – ءبورى قورعالاعان،
يمان – جارعا ويناعان قوزى – لاقتاي.
سولاردان ساۋلىعىڭدا ساقتانباساڭ،
قويا ما اڭدىپ جۇرگەن ءبورى شاپپاي؟ (قاراساقال ەرىمبەت) [8, 68 ب.]
شايتان لاسين جولعا سالماي،
ۋاسۋاسىن قابىل الماي،
ەتەگىڭدى ەرتە سىلىك... (قاڭلى ءجۇسىپ) [12, 226 ب.]
تۋرا جول، قيسىق جولعا سالماق ءۇشىن،
پەرىشتە شايتانمەنەن بىزگە تالاس.
قىلادى وسۋاسى ادامزاتتى،
ازعىرىپ تۋرا جولدان لاھين حانناس. (قاراساقال ەرىمبەت) [8, 77 ب.]
عاپىلىقپەن وتكىزدىم،
باسىمنان تۇمان ارىلماي.
ارقالاپ ءجۇرىپ سەمىرتتىم،
ءازازال، شايتان، زالىمدى – اي. (سەيىتجان بەكشەنتايۇلى) [13, 26 ب.]
مىنا زامان جىلدان – جىلعا تۇرلەنىپ،
ءناپسى قاۋلاپ، كەۋىل ساراي كىرلەندى.
بارشا حالىق مازاق ەتىپ كۇلەدى،
اق جولىندا يمان ىزدەپ جۇرگەندى. ء(دۇر وڭعار) [14, 187 ب.]
ال، وسى ناپسىدەن قۇتىلۋدىڭ جولى قايسى دەگەن سۇراققا كەلسەك، ونى اۋليە اقىن-جىراۋلار ءوز سىرلارىندا اشىق ايتادى. نۇرتۋعان جىراۋ ء«بىسسىمىللا دەپ جازدىم حات» اتالاتىن تەرمەسىندە بۇل ۇعىمدى:
زىكىردى ايتتىم، جاراندار،
جاقسىعا ءسوزىم جەتەر دەپ.
جالعانشىعا قىزىعىپ،
بارماعىن شايناپ كەتەر دەپ.
بۇل ايتىلعان زىكىرىمدى
ويلاما، حالقىم، بەكەر دەپ، (نۇرتۋعان جىراۋ) [15]- ءارى قاراي تارقاتا تۇسەدى. دەمەك، جاماندىققا بۇيىرۋشى ناپسىدەن قۇتقاراتىن زىكىر عيباداتى بولماق. ناپسىدەن ارىلۋدىڭ جانە جۇرەك تازالاۋدىڭ كىلتى – وسى قۇلشىلىق. سوپىلىق الەمدەگى ەڭ باستى ۇستانىم – شىنايى ادامي بولمىسقا، ياعني اللانىڭ سۇيگەن قۇلى دارەجەسىنە جەتۋ بولسا، ونىڭ بىردەن-ءبىر جولى جۇرەكتى تازالاۋمەن بايلانىستى. جۇرەكتى تازالاۋدىڭ پراكتيكالىق تا، رۋحاني دا جولى – زىكىر دەلىنەدى. [1, 144]
جىراۋلار پوەزياسىندا زىكىر يماندىلىقتىڭ، اللانىڭ تانۋدىڭ، مۇسىلمانشىلىقتاعى شاريعات، تاريحات، حاقيقات جولىن تانىپ-ءبىلۋدىڭ بىردەن-ءبىر ءتاسىلى، شىنايى مۇسىلمانداردىڭ امالى رەتىندە ءجيى تىلگە ورالىپ وتىرادى. زىكىردىڭ جاريا (دجاحر) جانە قۇپيا (حافي) تۇرلەرى بار. [16, 24-28 ب.ب.] جاريا زىكىرى – داۋىستاپ، اينالاسىنداعىلار ەستي الاتىن الاتىن دارەجەدە سالىناتىن زىكىر. مۇنداي تاريحاتتارعا «جاھري تاريحاتى» دەيدى. ياساۋي تاريحاتى جاھري بولىپ تابىلادى. ەكىنشىسى – حافي زىكىرى، ياعني ءوزى عانا ەستيتىن، ءۇنسىز سالىناتىن زىكىر. مالامەت جانە ناقشباندي تاريحاتىنىڭ زىكىرى – حافي ء(ۇنسىز) بولعان. سوندىقتان ولارعا «ھافي تاريحات» دەيدى. [17,193 ب.] زىكىر جۇرەكپەن (كوڭىل), سوزبەن جانە دەنە قيمىلى ارقىلى – ءۇش ءتۇرلى جولمەن ورىندالادى. [18,634 ب.] اللانىڭ ەسىمدەرى – زىكىر. ولاردى قايتالاپ ايتۋ ارقىلى ادام كەۋدەسىن نۇرلاندىرىپ، جۇرەگىن قارا تاتتان ارشيدى.
قۇراننىڭ ءبىر اتى زىكىر دەپ اتالادى. زىكىر سالۋشىنىڭ ورنى ءوزىنىڭ دەنەسى تازا بولۋى قاتتى قاداعالانادى. ەڭ باستىسى جۇرەكتە ارتىق وي بولماۋ كەرەك. زىكىر ەتۋدى بۇيىراتىن اياتتار قۇران كارىمدە كوپتەپ كەزدەسەدى. ماسەلەن، «راعىد» سۇرەسىنىڭ 27-اياتىندا: «مۇقيات بولىپ، ۇلىق اللانىڭ زىكىرى عانا جۇرەكتەرگە تىنىشتىق اكەلەتىنىن بىلىڭدەر! ياعني زىكىردى كوپ ايتۋ ارقىلى عانا كۇنا قىلۋدان، ۇلىق جاراتۋشىنىڭ تىيىم سالعان ىستەرىنەن ساقتانىپ، ءۋاسۋاسالاردىڭ تولاسسىز كەلۋىنەن، ءناپسىنىڭ نەشە ءتۇرلى قالاۋلارىنان تىيىلا الاسىڭدار!»، - دەپ بۇيرىق بەرەدى. (راعىد سۇرەسى، 27-ايات).
«احزاب» سۇرەسىنىڭ 41-اياتىندا: «ەي، مومىندار ۇلىق اللالارىڭدى وتە كوپ ەسكە الىڭدار» - دەيدى. دەمەك وسىدان تۇيەتىنىمىز اللانىڭ سيپاتتارىنىڭ بارلىعى ادام زىكىر سالىپ، ءوز جۇرەگىن تولىقتاي تازارتىپ، جۇمساق قالىپقا جەتكىزگەن كەزدە بويدان تابىلماق. مۇنىڭ ءوزى يماننىڭ كامىلدىككە جەتۋىنە اسەر ەتەدى. وسىعان دالەل رەتىندە حز. پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) مىنا ءبىر ءحاديسىن كەلتىرەمىز: ء«اربىر زاتتىڭ كوزىن اشىپ، تازارتاتىن قۇرالى بولادى. سول سياقتى جۇرەكتىڭ دە كوزىن اشىپ، نۇرلاندىراتىن قۇرالى بار. ول – ۇلى اللانىڭ زىكىرى». بۇل ۇعىم ياساۋي بابامىزدىڭ حيكمەتتەرىندە دە وتە كوپ قولدانىلاتىنى بەلگىلى. ەندى سىر سۇلەيلەرىنەن زىكىر عيباداتى جونىندە دە دەرەك كەلتىرسەك:
قالجەكەڭ مەن تاپال احۋن ەكەۋى،
كىتاپ اشقان ءمۇساننيفتىڭ ءبىرى ەدى.
زىكىر، تاحليل لەبىزى تولعان سالاۋات،
اللا دوسى، نۇر گاۋھارلار شىرى ەدى... (داڭمۇرىن جىراۋ) [19, 19 ب.]
مۇحاممەد اتتى مۇرسالىڭ،
جاس قالدى اتا-انادان.
ءجابىر-جاپا كوپ كوردى،
ايلا دەپ راھلات پانادان.
تىلەگىن تىلەپ ۇمەتتىڭ،
ءبىر ساعات تاعات بولمادى،
زىكىر-تاسپيح، ءسانادان... (شوراياقتىڭ ومارى) [11, 142-144 ب.ب.]
پىرلىك ەتكەن كامىل ءپىردى،
ءماشھۇر ەتىپ ايتپاي بولماس.
ھۋ-ھۋ-دارۋ مارال يشان،
جام تاۋىندا جالاڭاياق،
پىرگە بارىپ بولعان جولداس.
كامەلەتكە تولعاننان سوڭ،
وت ءۇن شىعىپ اۋىزىنان،
حاق-زىكىرگە بولادى ماس... (سەيىتجان اقىن) [13, 38-39 ب. ب.]
شىلتەندەر ەكەن وسىلار،
وتىرعان ءىشىپ شارباتتى.
ورتاعا الىپ «ھۋ-ھۋلەپ»،
زىكىر ايتىپ ماڭىراپتى... (داموللا تۇرماعامبەت) [20, 157-158 ب.ب.]
ساھارمەن سالدىر قاعىپ كەلدى سۋعا،
دامىل جوق ءتىل مەن جاقتا «زىكىر-ھۋدا»... (شوراياقتىڭ ومارى) [11, 131-134 ب.ب.]
ءدىن قارىنداس مۇمىندەر،
زىكىر ايتىپ سۇبحى شام
كوڭىلىڭدە ساقتاپ اللانى،
ساقتاعىن تازا بويىڭدى،
شايتان ۇرىعا الدىرماي... (قاڭلى ءجۇسىپ) [12, 242-243 ب. ب.]
ارينە، زىكىردى باقسىلاردىڭ، شامانداردىڭ زىكىرىمەن شاتاستىرۋعا بولمايدى. كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ سالتانات قۇرعان داۋىرىندە ءدىننىڭ «جالعان، قيالعا قۇرىلعان دوگما» رەتىندە كۇندەلىكتى ومىرىمىزدەن مۇلدە شىعارىلىپ تاستاۋىنا، ۇمىت بولۋىنا اكەپ سوقتىردى. مۇسىلمانشىلىقتىڭ وزگە امالدارىنا قاراعاندا زىكىر ايتۋ – قوعامنىڭ شوشىنا قارايتىن دارەجەسىنە دەيىن قۇلدىرادى. سوندىقتان، قانشاما ۋاقىت بۇكىل تاريحىمىز، رۋحاني مۇرامىز، فولكلور تۋىندىلارى دىننەن اجىراتىلىپ، جاساندى، ەشقاشان بولماعان ءدۇنياۋي تۇردە سيپاتتالدى. بارىمىزگە بەلگىلى: ۇزاق جىلدار بويى ق.ا.ياسساۋي، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ، شاكارىم نەمەسە ابۋباكىر كەردەرى سياقتى دىنگە جاقىن بولعان، شاريعاتتى ناسيحاتتاعان ۇلى تۇلعالاردىڭ اتتارىن اتاۋ مۇمكىن بولمادى. ءال-فارابي، بالاساعۇني، بۇحار جىراۋ نەمەسە ابايدىڭ ءوزىن يسلامنان «ارشۋعا»، «قۇدايسىزداندىرۋعا» تىرىستى. [21, 4 ب.] ارينە مۇنداي بۇرمالاۋشىلىقتان سىر سۇلەيلەرى دە تىس قالمادى.
م.اۋەزوۆتىڭ: “ول زامانداعى سۇلۋ-سىمباتتى ونەر، ولەڭ، جىر تۇگەلىمەن قۇداي جولىنا ىستەگەن ءمىناجات سياقتى جۇرەك قانىن اعىزعان ولەڭمەن، كۇڭىرەنگەن بايىتپەن جاراتقان يەسىنە دۇعا وقيتىن. ول كەزدەگى اقىندىق ونەرىنىڭ ءوزى دە قۇدايعا ىستەگەن قۇلشىلىق بولاتىن. جاقىن كۇنشىعىستا ادەبيەت ونەرىنىڭ ءبىر ۇزاق ءداۋىرى وسى بايىتپەن وتەدى. بۇنىڭ مىسالى، فيزۋلي، قوجا حافيز، ماعاري، قوجا احمەت ياسساۋي، سوپى اللايار”، – دەپ [22, 57] جازۋى ءبىزدىڭ ويىمىزدى ناقتىلاي تۇسەدى. سونىمەن جىراۋلار پوەزياسىندا سوپىلىق ءىلىمنىڭ كورنەكتى وكىلى ازىرەت سۇلتان قوجا احمەت ياساۋي ەسىمى ءجيى اتالىپ وتىرادى. مىسالى:
جاقسىعا ءسوز قادىرىن بىلەتۇعىن،
ايتىلماي قالمايدى ەردىڭ ىشكى سىرى.
سەن تۇگىل بۇل ناۋبەتتى ول دا كورگەن،
تۇركىنىڭ قوجا احمەت كامىل ءپىرى... (بالقى بازار جىراۋ) [23, 162 ب.]
اۋەلى اعۋزۋ ءبيللا حاققا ءسانا،
سالاۋات پايعامبارعا ايتتىم جاڭا.
ءسارۋارى سانسىز بابتىڭ قوجا احمەت،
نازار سال ەر باپاما كەلسە شاما... (قاراساقال ەرىمبەت) [8, 102 ب.]
تارازى ماھشار كۇنى قۇرىلادى،
تارتادى كىمدەر قايعى، كىمدەر قاسىرەت،
پايعامبار شاپاعاتشى، قۇداي قازى،
ياسساۋي ايداي تۋعان قوجا احمەت... (شوراياقتىڭ ومارى) [11, 97-98 ب.ب.]
قوجا احمەت, ارىستان باب،
تۇركىستاندا تۇراعى.
الەمگە كەتكەن اتاعى،
ءدىن يسلامنىڭ شىراعى... (بۇداباي اقىن) [19, 13 ب.]
مۇحاممەد-حانافيا باتىر بابام،
ۇرپاعىمىز سول كىسىدەن تارالاتىن.
كىشى اتام سادر شەيح، قۇل قوجا احمەت,
مەككەگە زيارات قىپ كوككە ۇشاتىن... (سايىپنازار احۋن) [19, 144 ب.]
تىرەگى مۇسىلماننىڭ اجام، اراب،
مۇحاممەد پايعامباردان شىققان تاراپ.
قوجا احمەت ياسساۋي تۇركىستاندا
كىشى مەككە اتانعان التىن داراق... (پالمان اقىن) [19, 20 ب.]
ياساۋي بابامىز جونىندە ەلباسىمىز ءوزىنىڭ ەڭبەگىندە «قازاقستان اۋماعىندا سوپىلىق ءداستۇردىڭ نەگىزىن سالىپ، ونى تۇركىلىك داستۇرمەن ۇندەستىرگەن ايگىلى تۇلعا – قوجا احمەت ياساۋي، ونىڭ كەسەنەسى بايىرعى تۇركىستاندا ورنالاسقان. ءياساۋيدىڭ تىكەلەي جانقيارلىق ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا عانا قازاق تايپالارىنىڭ ۇلتتىق ورتاسىندا يسلام كانوندارى مەن دالالىق ءداستۇر ۇندەستىك تاپتى» دەپ باعاسىن بەرگەن. [24, 105-106 ب.ب.]
دج. تريمينگەم: ء«ياساۋيدىڭ ءىلىمىن ونىڭ شاكىرتتەرى بۇكىل تۇركى الەمىنە، ياعني شىعىس تۇركىستاننان ەدىلگە ارالىعىنا، حوراساننىڭ وڭتۇستىگىنە، ازەربايجاننىڭ باتىسىنا جانە كىشى ازياعا دەيىن تاراتتى» دەيدى. [25, 40 ب.] تاريحشى ز. جانداربەك «...تۇركىلەر يسلامدانعان سايىن عىلىم مەن ءبىلىم دامىدى، الايدا ولار ءداستۇرلى مادەنيەتىنەن، تىلىنەن اجىرادى. ءدىن ءتىلى مەن عىلىم، ءبىلىم ءتىلىنىڭ اراب ءتىلى، مەملەكەت ءتىلى مەن ادەبيەت، مادەنيەت ءتىلىنىڭ پارسى ءتىلى بولۋى، اراب-پارسى مادەنيەتىنىڭ ىقپالىنىڭ ارتۋىنا اكەلدى... تۇركى حالىقتارىنىڭ وسىنداي رۋحاني، ساياسي داعدارىسقا ۇشىراعان كەزىندە قوجا احمەت ياساۋي تاريح ساحناسىنا شىقتى. ءوز ءداۋىرىنىڭ بۇكىل اۋىرتپالىعىن، حالقىنىڭ رۋحاني داعدارىسقا ۇشىراۋ سەبەپتەرىن تولىق سەزىنگەن عۇلاما تۇرىك حالىقتارىن يسلام ءدىنى اياسىندا ءوز رۋحاني-مادەني دەربەستىگىن ساقتاپ قالۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جول – سوپىلىقتىڭ تۇركىلىك باعىتىن دۇنيەگە كەلتىردى... ياساۋيا تاريقاتىنىڭ التىن وردا ۇلىسىنىڭ مەملەكەتتىك يدەولوگياسىنا اينالۋى سول داۋىردەگى ەڭ وزىق قوعامداعى قاتىناستاردى قالىپتاستىردى...» - دەپ ەلباسىمىزدىڭ ءسوزىن شەگەلەي تۇسەدى. [26, 4-6 ب.ب.]
ال، اتالعان جىراۋلاردىڭ بارلىعى دا وسى وڭىرلەردەگى اۋليەلەردىڭ مەدرەسە-مەشىتتەرىنەن ءىلىم العان. ولارعا ءدارىس بەرۋشى ۇستازدارى بۇحار، حيۋا، ۇرگەنىشتەگى سوپىلىق ءىلىمدى ۇستانۋشى اتاقتى عۇلامالاردىڭ شاكىرتى بولعان. سىر وڭىرىنەن شىققان بەلگىلى اۋليەلەر سۋناق اتا، وقشى اتا، ياساۋي بابامىزدىڭ ۇرپاعى ءمادى قوجا (دۋانا), قوججان قوجا، قۇلبولدى يشان، سايىپنازار احۋن، ءۇش جۇزگە ءپىر بولعان مارال بابا، ءمۇسىرالى سوپى، جانە ەر سەيىتپەنبەت اۋليە، ەر ماعزامان اۋليە، قالقاي يشان، وراز-مۇحاممەد احۋن، قالجان احۋن، الداشباي احۋن، قوجاباي احۋن، تاپال احۋن، اقمىرزا احۋن سەكىلدى اۋليە اتالارىمىز ياساۋي بابامىزدىڭ جولىن ۇستاعان.
سىر سۇلەيلەرى اتالعان اۋليەلەردى وزدەرىنىڭ جىرلارىنا قوسقان. مىسالى، اتاقتى اۋليە قالجان احۋننىڭ ۇزدىك شاكىرتتەرى كوپتەپ سانالادى. سىر ءوڭىرىنىڭ نەبىر جەز تاڭداي جىراۋلارىنىڭ ءبىر شوعىرى وسى كىسىنىڭ الدىن كورگەن. سونىڭ ىشىندە داموللا تۇرماعامبەت ىزتىلەۋۇلىنا قالجان احۋن بۇحاراداعى ءوزى وقىپ ءدارىس العان «كوكىلتاش» مەدرەسەسىنە جولداما حات بەرگەن.
سول مەدرەسەنى بىتىرگەن ۇلكەن بالاسى ۋامىق ماقسۇم دا جان-جاقتى ءبىلىمدار بولعان. سول كەزدەگى شايىرلار بالقى بازار، شوراياقتىڭ ومارى، داڭمۇرىن جىراۋ، شاڭباي اقىن ت.ب. وسى كىسىنى جىرلارىنا قوسقان. شوراياقتىڭ ومارى ءوزىنىڭ ءبىر تولعاۋىندا:
قوجاكەڭ، مارقۇم وراز، احۋن قالجان
قاپاستا حالىققا كەلگەن شامشى زاپا.
مىرزەكەڭ – حالىق قامقورى دۇعاگويى،
دەرتىنە قاستەرلەردىڭ دەمى شيپا.
جەمىسى ءدىن يسلامنىڭ جىڭىشكەرىپ،
تالانعا تاپ بولعان كەز تاقىر-ناقا.
اقىرى زامان ءۇشىن زارىعىپ تۇر،
قوجاباي، الداش، تۇراق تۇتىپ جاپا، – دەپ سىر ءوڭىرىنىڭ ءبىر توپ اۋليەلەرى قالجان احۋن، وراز احۋن، قوجاباي احۋن، مىرزاباي احۋن، الداشباي احۋن، تۇراق ماقسۇمداردى تەبىرەنە جىرىنا قوسادى. [11, 275 ب.] قۇلمۇحاممەدتىڭ ءوزى دە (قالجان احۋن) 7 جاسىنان 27 جاسىنا دەيىن حيۋا، بۇقار حاندىقتارىندا «كوكىلتاش» مەدرەسەسىندە وقىپ ءبىلىم العان. اراب، پارسى تىلدەرىن جەتىك بىلگەن. اسىرەسە شىعىستىڭ ۇلى شايىرلارى فەرداۋسي، رۋداكي، ومار حايام، ساعدي، قوجا حافيز، ناۋاي ت.ب. ۇزاق جىرلارىنان تەرەڭ حابارى بولعان.[27, 13 ب.] بۇحاراداعى «كوكىلتاش»، «مير اراب»، تاشكەنتتەگى «تاۋتاكۋل»، ۇرگەنىشتەگى، حيۋاداعى مەدرەسەلەرىندە ءبىلىم الۋعا نەگىزىنەن قازاقستاننىڭ باتىسى مەن وڭتۇستىگىنەن، سىر بويىنان تالاپكەرلەر كوپ كەلگەن. جانە تۇركىستاندا، اۋليەاتادا، سىر بويىندا قوجا-مولدالار، ءدىني دارەجەلەرى بار يشاندار مەن مۋساننيفتار ءدارىس بەرەتىن مۇسىلماندىق وقۋ ورىندارى دا بوي كوتەرگەن. كوپشىلىگى شەت جەردە وقىپ كەلىپ، يسلام عىلىمى مەن ادەبيەتىمەن، مادەنيەتىمەن جان-جاقتى قارۋلانعان، اقىندىققا، ءسوز ونەرىنە بەيىم جاندار بولاتىن. سوندىقتان ءحىح عاسىردىڭ ورتاسى مەن حح عاسىردىڭ باسىنا دەيىنگى قازاق دالاسىنداعى رۋحاني ورلەۋدى جىر شىعارۋ داستۇرىمەن ساباقتاستىرىپ جۇرگەن عالىمداردىڭ پىكىرىنىڭ دۇرىستىعى ايقىندالادى. [28]
قارماقشى وڭىرىندەگى جىراۋلاردىڭ ىشىندە توپ جارعان دارىندىلارى تۇرماعامبەت ىزتىلەۋۇلى، ومار شوراياقۇلى، كەتە ءجۇسىپ ەشنيازۇلىنان باسقا كوپتەگەن اقىن-جىراۋلار بەلگىلى اۋليە الداشباي احۋننان دا ءىلىم العان. الداشباي احۋننىڭ ءوزى سىر ءوڭىرىنىڭ ءىرى رۋحاني عۇلاماسى بولعان اتاقتى وراز-مۇحاممەد احۋننىڭ شاكىرتى. ال، وراز-مۇحاممەد احۋننىڭ مەشىت-مەدرەسەسىنەن ءىلىم العان كوپتەگەن شاكىرتتەرىنىڭ 27-ءسى احۋندىق اتاق العان. اتاپ ايتار بولساق، قالجان احۋن، قوجاباي احۋن، الداشباي احۋن، ءالىباي احۋن، توقسانباي، تاپال، شايماعامبەت، ابدىكارىم، بايماعامبەت، تابىنباي، سادىق، اقمىرزا ت.ب. كوپتەگەن كىسىلەر احۋن جولداماسىمەن «كوكىلتاش»، «ميراراب» مەدرەسەلەرىن ءبىتىرىپ، احۋن اتاعىن الىپ كەلىپ، كەيىن ءوز الدارىنا ءبىر-ءبىر مەشىت اشىپ، ەلدى يماندىلىققا تاربيەلەگەن اۋليە، حالىققا قادىرلى ادامدار بولعان. ءبىر عانا الداشباي احۋننىڭ مەشىتىنەن 2000-نان اسا مولدا، عۇلاما، قاري، جىراۋلار وقىپ شىققان. وراز بابامىزدىڭ العاشقى شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى الداشباي احۋننىڭ ءوزى وسىنشا شاكىرتتى وقىتىپ شىعارسا، وراز-مۇحاممەد احۋننىڭ ءدىن جايىلۋىنداعى ەڭبەگىن ەسەپكە الۋ ونشا قيىن ەمەس. [29. 6 ب.]
اۋليەلەردىڭ ەسىمدەرىنە تىركەلگەن اتا، بابا، قوجا، احۋن، يشان، اۋليە، ماقسۇم، قالپە سەكىلدى ۇعىمدار ياساۋي بابامىزدىڭ سوپىلىق-دارۋىشتىك جولىن ۇستاعان اۋليەلەردىڭ ەسىمىنە جالعاناتىن سوزدەر. [1, 131] اتالعان اۋليەلەر، قوجالار، جىراۋلار حالىقتى رۋحاني تاربيەگە باۋلۋمەن قاتار، سىرتتان ەلىمىزگە كوز الارتقان ەلدەردىڭ مادەني جانە رۋحاني جاۋلاۋشىلىقتارىنا قارسى، رەسەيدىڭ ۇلتتىق كەلبەتتەن، دىننەن، تىلدەن ايىرۋ ءۇشىن جاساعان قادامدارىنا قارسى كۇرەس جۇرگىزگەن. ولاردىڭ بارلىعى دا ەل بىرلىگىنىڭ ۇيىتقىسى بولعان.
تۇركى دالاسىندا قوجا احمەت ياساۋي داستۇرىمەن بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان، تىپتەن جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ورتا تۇسىنا دەيىن بولدىرماي جەتكەن حيكمەت ايتۋ ءداستۇرى تومەندەگىدەي جانرلاردى دۇنيەگە اكەلدى: تاسبيح، تاحليل، تاحميد، تاكبىر، ءمىناجات، يمان-يسلام (ۋاعىز تۇرىندەگى ولەڭدەر مەن جىرلار), عازال، عازال-زىكىر، زىكىر-جوقتاۋ، زىكىر-ءسانا، سالاۋات، ءماۋلىت، ناسيحات، نازىم، قيسسا-تولعاۋ، تەرمە، ريسالات، ءامىر-ماعرۋف. [30, 19 ب.] ەل ىشىندە مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامبار مەن ونىڭ سەرىكتەرى جايىنداعى قيسسا-داستانداردى تاراتۋشى دا جىراۋلار ەدى. ولاردىڭ حالىقتى يمانعا ۇيىتۋداعى ورنى ەرەكشە بولدى. ۆ.ۆ.رادلوۆتىڭ: «ماعان قازاقتار اراسىندا يسلامدى ورنىقتىرۋعا ءبىر «جۇم-جۇمانىڭ» اسەرى دالانى كەزىپ جۇرگەن جۇزدەگەن مولدادان ارتىق ءتارىزدى» [31, 33 ب.]، - دەۋىندە ۇلكەن ءمان بار. نەمىس عالىمى، پروفەسسور ف. توليۋك: «مۇحاممەد پايعامبارمەن قوسا بارلىق اراب تايپالارى تاركىدۇنيەلىك ومىرگە بەيىم بولاتىن. سوندىقتان دا، سوپىلىق ءىلىمنىڭ باستاۋىن يسلامنىڭ قۇرۋشىسىنىڭ ميستيكالىق تۇلعاسىمەن، حيجرەتتەن كەيىنگى العاشقى ونجىلدىقتاعى ساحابالاردىڭ اسكەتتىك تاجىربيەلەرىنەن ىزدەگەن ءجون»، - دەپ جازدى[32, 116ب ب.].
كەڭەس ۇكىمەتى كەزەڭىندەگى ادەبيەتتەردە، حرەستوماتيالاردا اقىن-جىراۋلاردىڭ ءدىني-رۋحاني ماندەگى تۋىندىلارى جارىق كورگەن جوق جانە رۋحاني مۇرالارىن جويۋ، قۇرتۋ قاتىگەزدىكپەن ىسكە اسىرىلدى. ويتكەنى حالىقتىڭ ساناسىنا ءدىني تاربيە سىڭگەنىن قالامادى، ەگەر قۋات الار كوزى قايتا جاندانسا، باس كوتەرىپ كەتۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ۇكىمەت باسىنداعىلار ءبىلدى. بىراق تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا بابالار مۇراسىن ءوز كوزقاراسىمىز تۇرعىسىندا زەرتتەۋگە بەت العانىمىزعا دا ءبىراز ۋاقىتتىڭ ءجۇزى بولدى. وسى جىلداردىڭ ىشىندە كوپتەگەن جۇمىستار اتقارىلدى جانە اتقارىلىپ جاتىر. سول سەبەپتەن جىراۋلار مۇراسىن مۇددەمىزگە جاراتۋ ءۇشىن زەرتتەپ-زەردەلەپ، عىلىمي اينالىمعا قوسۋىمىز قاجەت.
تالعات جولداسۇلى
تاريح-ماگيسترى
م. مامەتوۆا اتىنداعى قىزىلوردا گۋمانيتارلىق
كوللەدجىنىڭ وقىتۋشىسى
Abai.kz
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:
- نۇرداۋلەتوۆا ب.ي. جىراۋلار پوەتيكاسىنداعى دۇنيەنىڭ كونتسەپتۋالدىق بەينەسى. استانا - 2008 ج.
- جانداربەك ز. ياساۋي جولى جانە قازاق قوعامى. الماتى - 2006 ج.
- كەنجەتاي د. قوجا احمەت ياساۋي دۇنيەتانىمى. الماتى – 2008 ج.
- مىرزاحمەتۇلى م. تۇركىستاندا تۋعان ويلار. الماتى – 1998 ج.
- قورعانبەك ب. حالىق اۋىز ادەبيەتىندەگى سوپىلىق سارىندار. // ياساۋي الەمى. 2010 ج. №2
- ويناروۆا ن. نۇرتۋعاننىڭ تەرمەسى. جۇرەك تازالىعى. CD – ديسك.
- تۇرماعامبەت ىزتىلەۋۇلى. شىعارمالارى. الماتى–2007 ج. ءى-توم.
- سىرداريا كىتاپحاناسى. قاراساقال ەرىمبەت. ۇلاعات ءسوزىم ۇرپاققا. استانا–2009 ج.
- تۇرماعامبەت ىزتىلەۋۇلى. شىعارمالارى. الماتى–2007 ج. ءىى-توم.
10. ىبىراي س. جاز تاڭىنىڭ نۇر جەلى. // ء«ۇش قيان». 8–قازان، 2009 ج.
11. سىرداريا كىتاپحاناسى. شوراياقتىڭ ومارى. شىعارمالارى. استانا–2009 ج.
12. سىرداريا كىتاپحاناسى. كەتە ءجۇسىپ ەشنيازۇلى، قاڭلى ءجۇسىپ قادىربەرگەنۇلى، ءجۇسىپ تاۋبايۇلى. شىعارمالارى. استانا–2009 ج.
13. سىرداريا كىتاپحاناسى. سەيىتجان بەكشەنتايۇلى، مولداحمەت دابىلۇلى، الىبەك بايكەنوۆ. شىعارمالارى. استانا–2009 ج.
14. سىرداريا كىتاپحاناسى. بۇداباي قابىلۇلى، شەگەباي بەكتاسۇلى، وڭعار دىرقايۇلى، جورىقباي تابىنبايۇلى. شىعارمالارى. استانا–2009 ج.
15. ويناروۆا ن. نۇرتۋعاننىڭ تەرمەسى. ءبىسسىمىللا دەپ جازدىم حات. CD – ديسك.
16. سوبرانيە فەتۆ پو وبوسنوۆانيۋ زيكرا دجاحر ي ساما. الماتى، تاشكەنت-2008 گ.
17. «يسلام» ەنتسيكلوپەدياسى. الماتى–2010 ج.
18. قوجا احمەت ياساۋي. حيكمەت جيناق. الماتى – 1998 ج.
19. توقجان ت. ت. اتالار اماناتى.الماتى – 2004 ج. 19-20, 144 ب.ب.
20. تۇرماعامبەت ىزتىلەۋۇلى. شىعارمالارى. الماتى – 2007 ج. ءىىى-توم.
21. نۇرتازينا ن. قازاق مادەنيەتى جانە يسلام. الاماتى – 2002 ج.
22. اۋەزوۆ م. شىعارمالارى. 20 توم. الماتى – 1985 ج.
23. سىرداريا كىتاپحاناسى. بازار جىراۋ. شىعارمالارى. استانا – 2008 ج.
24. نازارباەۆ ن. سىندارلى ون جىل. الماتى – 2003ج.
25. دج. س. تريمينگەم. سۋفيسكيە وردەنى ۆ يسلامە. موسكۆا – 1989 گ.
26. جانداربەك ز. قوجا احمەت ياساۋي جانە قازاق مادەنيەتى.// قازاق تاريحى. 2003ج. №5
27. س. سالقىنۇلى. سىردىڭ ءدۇلدىل ءدىندارى قالجان احۋن. 2008 ج.
28. قىراۋباەۆا ا. قازاق ادەبيەتىندەگى شىعىستىق قيسسا-داستانداردىڭ ءتۇپ-توركىنى مەن قالىپتاسۋى. (فيل.عىل.دوك.عىل.ءدار.الۋ ءۇشىن جازىلعان ديسسەرتاتسيا.) الماتى – 1999 ج.
29. جولداسۇلى ت. الداشباي احۋن. // ء«ۇش قيان». 2009 ج. 24 – ءساۋىر.
30. تولەگەنوۆ م.ج. جىراۋلار شىعارماشىلىعىنداعى قۇران اياتتارى مەن حاديستەردىڭ ءمانى مەن تۇسىندىرمەسى. ء(دىنتانۋ ماگيسترى اكادەميالىق دارەجەسىن الۋ ءۇشىن دايىندالعان ديسسەرتاتسيا.) تۇركىستان – 2011 ج.
31. قورعانبەكوۆ ب. قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ «ديۋاني حيكمەتى» جانە قازاق فولكلورى. استانا–2011 ج.
32. يسلام. يستوگرافيچەسكيە وچەركي. پود وبششەي رەداكتسيەي س.م. پروزوروۆا.، موسكۆا–1991 گ.
