Ózining tәuelsiz el bolghan tarihynda birde-bir ret әdil saylau ótkizip kórmegen bizding elding tәjiriybesin eske alghanda, olardyng uәjimen kelispeu mýmkin emes siyaqty.Bir kezderi ortalyq saylau kommisiyasyn basqarghan Zaghipa Baliyeva hanymnyng "qalay deputat bolghandyghyn úmytyp qalmandar" dep deputattargha aibar sheguining sebebi de osynda jatsa kerek.

17 shildedegi otyrysta sóilegen sózinde Djeyms Uilson: «Zang shygharushy , atqarushy jәne sot biyligi syndy biylikting ýsh bútaghyn bir-birinen ajyratu azamattar qúqyghyn qorghaudyng eng negizgi talaby. Al búl ýsh tarmaqtyng ózara tәuelsiz boluy, olardyng shyn mәninde bir-birinen ajyratylghandyghynyng kepili» dep biylik tarmaqtarynyng bir-birine tәueldi boluyna jol ashatyn әr qanday sheshimning apatty jaghdaygha úryndyratynyna asa kóregendikpen dәp basyp boljady.

224 jyl búrynghy AQSh tarihymen tereng tanysqan sayyn  әr bir Amerikalyqtar ýshin tipti tútas adamzat ýshin tendesiz manyzy bar qúndylyqtar jolynda kýresken sol bir shoghyr úly túlghalardyng jan qiyarlyq erligine sýisine otyryp, ózimning tughan elim turaly oilamau mýmkin emes. Qazaq qoghamynyng býgingi qasyreti de Djeyms Uilson aitqan biylikting ýsh bútaghynyng bir-birine tәueldiliginde, tipti, onyng bir adamgha ghana tәueldiliginde jatqan joq pa degen oigha eriksiz maltyghasyn.

Ózining tәuelsiz el bolghan tarihynda birde-bir ret әdil saylau ótkizip kórmegen bizding elding tәjiriybesin eske alghanda, olardyng uәjimen kelispeu mýmkin emes siyaqty.Bir kezderi ortalyq saylau kommisiyasyn basqarghan Zaghipa Baliyeva hanymnyng "qalay deputat bolghandyghyn úmytyp qalmandar" dep deputattargha aibar sheguining sebebi de osynda jatsa kerek.

17 shildedegi otyrysta sóilegen sózinde Djeyms Uilson: «Zang shygharushy , atqarushy jәne sot biyligi syndy biylikting ýsh bútaghyn bir-birinen ajyratu azamattar qúqyghyn qorghaudyng eng negizgi talaby. Al búl ýsh tarmaqtyng ózara tәuelsiz boluy, olardyng shyn mәninde bir-birinen ajyratylghandyghynyng kepili» dep biylik tarmaqtarynyng bir-birine tәueldi boluyna jol ashatyn әr qanday sheshimning apatty jaghdaygha úryndyratynyna asa kóregendikpen dәp basyp boljady.

224 jyl búrynghy AQSh tarihymen tereng tanysqan sayyn  әr bir Amerikalyqtar ýshin tipti tútas adamzat ýshin tendesiz manyzy bar qúndylyqtar jolynda kýresken sol bir shoghyr úly túlghalardyng jan qiyarlyq erligine sýisine otyryp, ózimning tughan elim turaly oilamau mýmkin emes. Qazaq qoghamynyng býgingi qasyreti de Djeyms Uilson aitqan biylikting ýsh bútaghynyng bir-birine tәueldiliginde, tipti, onyng bir adamgha ghana tәueldiliginde jatqan joq pa degen oigha eriksiz maltyghasyn.

Endi preziydentti kim saylaydy degen mәselege qaytyp oralayyq. Preziydentti saylau tәsiline baylanysty 8 týrli úsynys aityldy. Búl úsynystardyng barlyghy qoryta kelgende qolynda biyligi barlardan qalay saqtanamyz degen mәselege sayatyn. Baylyq men biylik  adamdy arbaytyn jәne joldan taydyratyn eng әzәzil nәrse. Sol sebepti, qolynda biyligi barlardan saqtanu úry-qarydan saqtanudan әlde qayda qiyn. Delagattar qolynda biyligi bar Parlamentting preziydentti saylauyna qarsy boluynyng sebebi osynda bolatyn. Eger atqarushy biylik pen zang shygharushy biylik ózara auyz jalasyp ketse múnyng aqyry jaqsylyqqa aparmaytyn edi. Olar kenese kele, jalpy halyq saylau kerek degen sheshimge toqtady. Biraq, BAQ nashar damyghan sol dәuirde halyqtyng talghamyna da kýmәnmen qaraugha tura keletin edi. Sol sebepti olar halyqtan saylanghan saylaushylar saylasyn degen sheshimmen búl mәselege de nýkte qoydy.

Áriyne, preziydent saylauy әkimshilik mәnsaptyng bir bólegi ghana edi. Al tútas saylanbaly biylik jýiesine qanday ókilettikter beremiz jәne onyng biyligin qalay tejeymiz degen mәsele eng ýlken bas auyru boldy. Múnda, preziydentting biyligin tejep qana qalmay, parlamentting biyligin de tejeu mәselesi erekshe manyzdy edi. 16 mausym kýni sóilegen sózinde soltýstik  Korolinalyq delagat  Uiliyamson: « Adamzat qoghamynda dara biylikting payda boluy týrlishe jaghdayda qalyptasty. Keybirinde әkimshilik dara biylik, keybirinde әskery dara biylik, keyde Parlamenttik dara biylik jýiesi ýkim sýrdi. Teoriyalyq jәne praktikalyq túrghydan alghanda eger zang shygharushy biylikke shekteu qoyylmasa, azamattardyng bostandyghy men qúqyghy sózsiz ayaqqa taptalady. Memlekette túraqtylyq bolmaydy. Al zang shygharushy biylikti tejeude deputattardyng ar-újdanyna ghana senim artu  jetkiliksiz. Sol sebepti, Parlamentti óz ishinen birin-biri baqylaytyn tәuelsiz  eki qúrylymgha jikteu kerek » dep qos palataly Parlamentting tiyimdi jýie ekendigin dәleldeuge tyrysty. Biraq, Qauym palatasy jibergen qatelikterdi Senat týzeydi degenge de kýmәnmen qaraytyndar tabyldy. Sebebi, senatorlar da  et pen sýiekten jaratylghan pende. Uaqyt úzara kele olardy da bireu jemtikke dәndetip, qolyna ýiretip aluy mýmkin ghoy.  Búdan saqtanudyng tәsili de tabyldy. Ol Senattyng qúramyn janghyrtyp otyru. Demek, әr eki jyl sayyn Senattyng ýshten bir senatory janadan saylanyp otyrady. Osymen Parlamentke qatysty mәselege nýkte qoyyldy ma? Joq!  21 shilde de sóilegen sózinde  Medison qos palataly Parlamentting sýzgisinen ótken zandar timsiz tipti, ziyandy bolyp shyqsa  qalay bolady degen kýmәnin ortagha saldy. Ras, Parlament qabyldaghan zandargha da bireu kýmәn keltirip, ony teristeuge qúqyly bolu kerek qoy. Al múnday ókilettik kimde bolu kerek? Delagattardyng kópshilik bóligi múnday ókilettikti preziydentke beru kerek degen úsynysty qoldady. Al Franklin qatarly bir bólimderi preziydentting múnday ókilettigi artyq dep sanady. Sonynda Virgeniyalyq delegat  George Mason qatarlylar búl shara preziydent pen parlament arasynda tiyimdi әriptestikke jol ashady. Parlament qabyldaghan zandargha kelse kelmes  veto qon preziydentke de abyroy әpermeydi jәne ol ózine basy artyq dau satyp alumen birdey. Sol sebepti, erekshe bir kelispestik bolmasa preziydent veto qoiy qúqyghyn paydalanbaydy. Búl shara tek saqtyq ýshin ghana qajet bolady degen pikirin aityp atalghan prensipti konstitutsiya baptaryna kirgizdi. Biraq, ómir shyndyghy onday qarapayym emes eken. Qúrama shtattar tarihynda biylik jýrgizgen preziydentterding osy ókilettikterdi paydalanuy týrlishe boldy. Vashington bir-aq ret paydalandy.  Yadams pen Djeferson bir rette paydalanghan joq. Medison men Linkoliyn  7  retten paydalandy. Al Franklin Rozvelt  635 ret paydalanypty. Qalay desek te konstitutsiyagha osynday baptyn  engizilui sóz joq kóregendik boltyn. Búl bap kýni býginge deyin AQSh preziydenti men  parlamentining ózara yrghasyp mәmilege keluindegi taban tirer tiyanaghyna ainalyp keledi.

Al preziydent pen parlament bas aurudan qashyp elding týbirli mýddesin qúrbandyqqa shalatyn konstitutsiyagha  qayshy  zandar qabyldasa ne isteu kerek? Sebebi, preziydent veto qoyghan zang jobasyna Senat pen Qauym Palatasy jeke-jeke deputattardyn  ýshten eki bólegining qoldap dauys beruimen preziydentting vetosyn ensere alady. Delagattar kóp talas-tartystan song múnday jaghdayda qoldanysqa engen zannyng konstitutsiyagha sәikestiligi jónindegi songhy tórelikti sot biyligi aituy kerek dep sheshti. Áriyne, sot biyligi zanning qalay qabyldanuyna yqpal ete almaydy. Tek zang naqty ómirde qoldanysqa engen kezde ghana qaysy zang baptarynyng konstitusiyagha sәikes emestigi jóninde sheshim qabaldap, atalghan bapty qoldanystaghy zannan aldyryp tastaugha qúqyly.

Ádilet pen zang saltanat qúrghan Qúrama Shtattar elinde bir-birinen tәuelsiz jәne bir-birine shynjyrsha matalghan biylikting ýsh bútaghy mine osylay qalyptasty. Eng aldymen zannyng ómirge keluinde qos palataly Parlamentting derbes qúzyreti bolghanymen ol әkimshilik jәne sot biyligining baqylauynda bolady. Preziydent zang jobasyn dýrys dep tappasa, oghan veto qoya alady. Al ómirge joldama alghan zang baptary konstitusiyagha qayshy ekendigi dәleldense, aryz-shaghymdardy qaraghan kezde sot óz ókimimen konstitusiyagha qayshy zang baptarynyng kýshin jonggha qúqyly. Demek, Parlament ózining ýshten eki dauysynyng qoldauymen preziydentting vetosyn ensergenimen, qabyldatqan zandar  konstitusiyagha sәikes bolmaghan jaghdayda bәri bir sottyn  tóreliginen attap óte almaydy. Mine osylay zalaldy zang baptarynyng ómirge keluine ýsh birdey berik qamalmen tosqauyl qoyylghan.

Biylik qúrylymdarynyng ózara baylanysynda zang shygharushy, әkimshilik jәne sot biyligining bir-birine shynjyrsha matalghan ara qatynasy erekshe manyz alady. Sebebi, Parlament zandardy qabyldaghanymen ony atqarugha jәne týsindiruge qúzyreti joq. Preziydent zang ayasynda biylik qúrghanymen zandy ózgertuge jәne ózine ynghayly zandardy qalaghanynsha qabyldatyp alugha biyligi jýrmeydi. Oghan týsinik beruge de qúqyghy joq. Al sot biyligi zandargha týsinik beruge jәne naqty isterdi qaraghan kezde ghana zangha sәikes óz tóreligin aitugha qúzyretti. Ol zannyng qabyldanuyna jәne atqaryluyna biylik aita almaydy. Qortyp aitqanda zandylyqtyng búzylghandyghyna baylanysty bireu aryzdanbasa ol eshteme de istey almaydy. Aryzdanghan kýnning ózinde de ata zannan attap ketuge qaqysy joq.

Deputat, preziydent jәne sudyanyng ózara qatynasy da bir-birine shynjyrsha matalghan. Preziydent zandargha veto qoya alady. Sudiya onyng konstitusiyagha sәikestigi jóninde tórelik aitady. Parlament preziydentke senimsizdik bildire alady. Sudyanyng taghayyndaluyna senatorlar kelisim beredi. Sol sebepti, deputattar preziydent pen sudyadan qorqyp, jaltaqtyq tanytpaydy. Sudyanyng kandidaturasyn preziydent úsynghanymen ony bekitetin senatorlar bolghandyqtan, sudya preziydentting aldynda ózin qaryzdar sezinbeydi. Preziydenttik biylikte sonshalyqty qorqynyshty emes. Sebebi, oghan Parlament senimsizdik bildire alady. Múnda preziydentke senimsizdik bildiru tek Qauym  Palatasynyng qúzyryndy. Al isti qaraudy Senat jýrgizedi. Al iske tórelik etudi elding eng joghary sotynyng bas sudyasy atqarady. Qarap otyrsanyz senimsizdik bildirgender isti qaray almaydy. Isti qaraghandar tórelik aita almaydy. Senatorlardyng ýshten eki bóligi kelisim bermese sudya aiyp tagha almaydy. Demek, preziydent shyn mәninde qylmysy basynan asqan bireu bolmasa osynshama senator odan teris ainala qoymaytyn shyghar. Ádiletti saylau arqyly el júrt qalaghan deputattar men ghúmyr boyy mәnsapta otyratyn sudyalar da preziydentke lәppay taqsyr dey qoymaydy. Sebebi, preziydentting bir retki  biylik qúratyn merzimi tórt-aq jyl. Osy mezgilde oghan birde-bir sudyanyng kondidaturasyn úsynatyn oray berilmeui de mýmkin.

Mine osylay deputat pen deputat, deputat pen mәnsapty, mәnsapty men sudya bir-birinen tәuelsiz, qyzmettik ara jigi aiqyn aiyrylghan, olardyng ózara auyz jalasyp , sybaylas jemqorlyqqa baruynyn  kesirinen belgili bir toptardyng memlekettik biylikti iyemdenip alyp, eldi qalaghanynsha biylep-tóstep, halyq mýddesin qanjyghasyna baylap jýruine jol bermeytin biregey konstitutsiyalyq jýie qalyptasty. Áriyne, býgingi jýie sol kezdegi konstitusiyanyng negizinde birtindep kemeldendi. 1789 jyldyng 4 nauryzynda AQSh konstitusiyasy  tútas Qúrama Shtat aumaghynda resmy qoldanysqa engennen tartyp kýni býginge deyin 27 ret tolyqtyru engizildi. Biraq әuelgi núsqasynyng bir әripi de ózgeriske týsken joq. Múnda túnghysh preziydent Djordj Vashington biyligi  kezinde Parlament tarapynan engizilgen myna eki tolyqtyrudy astyn syzyp  atap ótu lazym. Múnyng birinshisi, azamattardyng qúqyghyna baylanysty dinny senim bostandyghy, sóz jәne baspasóz bostandyghy, beybit  jinalystar, mitingiler men demonstrasiyalar jәne sheruler ótkizu qúqyghyna zanmen shekteu qongha tiym salynatyndyghy jónindegi bap. « Zanmen shekteu qongha tiym salynady» degen qaghidagha zer salsaq, biyleushilerding kóbi azamattardyng óz arman-tilegin bildiretin osy bir qasiyetti, eshqashan qol súghugha bolmaytyn bostandyghy men qúqyghyn «zanmen tiym salu» arqyly tejep otyrady. Demek, biyleushilerdin  azamattardyng osy bir eng negizgi bostandyghy men qúqyghyna  qol súqtyrmau ýshin sóz joq «Zanmen shekteu qongha tiym salu kerek». Áriyne, adam tuada ten, adamdardyng bәri ómir sýruge, bostandyqqa jәne baqytqa qol jetkizuge qúqyly delingenimen oghan jetuding joly onaygha týsken joq. Mysalgha, әielderding qúqyghy, qara nәsildilerding qúqyghy, indiyandardyng qúqyghy jәne basqada zanda kórsetilgen kóptegen qúqyqtargha Qúrama Shtat halqy ghasyrlar boyy kóresu arqyly qol jetkizdi.

Al ekinshisi, bir adamnyng preziydent mәnsapyna eki retten artyq otyruyna tiym salatyn baptyng engizilui. Múnyng manyzy óz-ózinen týsinikti. Eger bir adamnyng biyligine shekteu qoyylmaytyn bolsa, halqynyng sheksiz alghys-qúrmetine bólengen Vashingtonnyng ózi birte-birte Gitller nemese Sadam bolyp shyqpasyna kim kepil?! Esterinizde bolsa Gitller de Vashington siyaqty saylanu jolymen biylikke kelgen jәne onyng da óz kindiginen tuylghan úl-qyzdary bolghan joq.  Biylikke degen qúshtarlyq onyn  tughan halqyn ghana emes tútas adamzatty qangha bókterdi. Kýni býgin Arap elderinde oryn alghan qan tógisting qaynar kózi de bir adamnyng biylikke kenedey jabysyp, sarjambas bolghansha otyruynda  jatqany sózsiz.

Sol kezdegi eng basty qaghida Franklin qatarly ghúlamalar  qayta-qayta aitudan jalyqpaytyn mәnsaptydan saqtanu úrydan saqtanudan da qiyn. Biylikten saqtanu órtten saqtanudan da qorqynyshty. Tejeusiz biylik tasqyn sudan da qauypty degen ústanymdar bolatyn. Sol sebepti, konstitusiyalyq qúrylym kýrdelirek, әureshiligi kóbirek, júmys ónimdiligi bayauraq boluy mýmkin. Biraq, eshqashan da barlyq biylikti bir adamnyng qolyna senip tapsyrugha, onyng ainalasyna óz jemtiktesterin jinap, oiyna kelgenin isteuine jol beruge әste bolmaydy.

1787 jylghy AQSh konstitusiyasyn qabyldaugha arnalghan Filadelfiya qúryltayynyng tym úzaq uaqytqa sozylghandyghynyng syry osynda jatsa kerek.

Maqalanyng basyn myna jerden oqy alasyz: http://old.abai.kz/content/rakhym-aiypyly-aksh-ata-zanynyn-kabyldanuy-khakyndagy-oilar-basy, jalghasyna myna jerden oqugha bolady: http://old.abai.kz/content/rakhym-aiypyly-aksh-ata-zanynyn-kabyldanuy-khakyndagy-oilar-zhalgasy

Sony

«Abay-aqparat»