Qazaq tildilerding jartylay qos tildiligi Resey biyligine elimizdegi orys tildiler sanyn arttyru ýshin qajet bola bastady. Qazaq biyligi RF syrtqy barlauy aidap salghan qazaq tilining paydasyna sheshile bastaghan «Elimizdegi tildik ahualgha» qatysty orys sayasatkerleri men sayasy sarapshylarynyng qiynnan qiystyratyn «sayasy arandatushylyq әreketterining keninen óristey týsuine» keng mýmkindik berip aldy. Resmy minberlerden Elimizde oryn aldy-mys deytin «Qos tildilik» úghymyna qatysty qazaqtardan «bir nәrse» jymysqylyqpen jasyrylyp otyr. Ol «Bilingvalyq (eki tilde) jaza jәne sóiley bilu kórsetkishinin» naqty deregi. Tәuelsizdik alghannan beri jýrgizilgen 1999 jәne 2009 jyldardaghy qos sanaqta tituldy últtan osy mәsele jasyryldy. Resey barlauy ebin tauyp qazaq tildi bir tildilik ornamau ýshin 2019 jylghy sanaqty boldyrtpay tastady. 

Qazaq elinde  oryssha da, qazaqsha da birdey qinalay óz oiyn qaghazgha týsirip jaza biletin adam sany 500 kóleminde ghana sol ýshin qos tildi memleketpiz dep aitugha esh sebep joq. Tek bir tildi – orys tildi azshylyq pen bir tildi qazaq tildi kópshilik qana bar.

 Biz ýshin orys tildi qazaq joq. Qazaqsha sóiley alatyn biraq, jaza jәne oqy almaytyn, oqy jәne sóiley alatyn biraq jaza almaytyn dep eki topqa bólinetin qandastarymyz bar. Búl topty dәl osynday dәrejede tilimizdi mengergen ózbek, tәjik jәne úighyrlar men týrik, dýngender tolyqtyrady. Al, europalyq últtyng ókilderi ólse tilindi ýirenbeytin orys tildi bir tildilikti ústanushylar bolyp tabylady. Sol sebepti orys tildi qandastarymyzdy  naghyz orys tildilerden aiyra biluimiz kerek. «Shala qazaq» degen sózdi aitqannyng saghy synsyn. Búl úghym orys barlauynyng Tәuelsizdikten keyin «Bólip al da, biyley ber» degen sayasatpen ishimizge iritki salu ýshin qasaqana engizgen týsinigi. Qazaq tildiler búl aldaugha týsip, qandas bauyryn syrtqa tebe bastady. 

Qazaqstanda qazaq tilin ýsh týrli dengeyde mengergen qazaqtar men týrki tektester jәne músylman dýngender ghana bar. Onyng basym bóligin qazaqsha sóiley de, jaza da, oqy da alatyn tituldy últtyng ókilderi qúraydy. 

Osy orayda taza qazaq tildilerding qos tildiligi tek sóileu men oqu da ghana ekenin QR statistikalyq komiyteti eskermeydi. Qazaq tildi qazaq ýshin orys tili ekinshi ana tili emes, óitkeni, qazekeng tildi bilgenimen oryssha jaza almaydy. Jazushylar Odaghyna mýshe bolatyn 500-ge juyq qazaq tildi qalamgerimizding tek 3-4 ghana oryssha da, qazaqsha da óz shygharmasyn jaza alady. Mysalgha Aygýl Kemelbaeva. Belgili qalamger qazaqsha shygharmasyn orys tiline eshkimning kómeginsiz ózi audaryp jýr. Búl ziyaly ortadaghy jaghday. Al, qarapayym halyq orys tilin amalsyzdyng kýnimen «Starshiy bratqa» jaltaqtaghan biylikting kesirinen «әzirshe» qoldanady. 1-29 jas aralyghyndaghy elding 60% qúraytyn jastardyng 85% kórsetkishtegi qazaq tildi jastary latyngha kóshse, qazaqty búrynghyday biylep tósey almaytynyn bilgen RF syrtqy barlauy latyndy tu etip neshe týrli ailagha barady. Áliby týzu komissiyasy mýshelerin de últqa tiyimsiz, qoldanugha jaramsyz әlipby jasatu ýshin satyp ala da bastaydy. Parlament deputattarynyng auyzna sóz salady. Ózderi jasyryn qarjylandyryp otyrghan elimizdegi BAQ betterinde aiqay-shu shygharady. Reseyshil oppozisiyany sheruletedi. Osyny bilgen El Preziydenti latyngha layyq jana tól әlipbiydi týzu jolynda syrtqy jaudyng osy býldirgi әreketining aldyn alugha kiristi. 

Chekister biylegen Resey osy baghytta ayarlyqpen jana arnadatushylyq әreketterge ayaghyn andap basyp bara bastady. Jaqynda tamyr basushylyq maqsattaghy «Kazahstan otkazyvaetsya ot latinisy» degen maqala shyqty. Imperiyalyq orys biyligi TMD әlemi týgil Batysqa qarsy da aqparattyq soghysyn esh toqtatqan emes. Jalpaq әlemde qazaqtyng esh mәngilik dosy joq, tek uaqytsha mýddelesteri ghana bar. 

Osy bir arandatushylyq maqalada «kýndelikti qazaq tilin tútynushylardyng payyzdyq kórsetkishi-mys» deytin tómendegi myna karta berilgen: 

Búl respublika halqynyng 2,5%-gha juyghy túratyn, onyng 90,26-yn qazaqtar qúraytyn Manghystau oblysy qaqynda «net dannyh» dep ótirikke jol beredi. 

Resey barlauynyng jansyz jazghyshy «Latynnan bas tartu qazaq ýshin iygilik әkeledi» degen kóregendigin algha tartady. 

Orys tildi kenestik sheneuinikterding qaldyrghan múrasyna maldanghan Býgingi Biylikting kesirinen tuyndaghan uaqytsha jaghdaydyng ónin ainaldyryp: «V nastoyashiy moment v Kazahstane bolishaya chasti jiyteley obshaytsya na russkom yazyke. Russkiy yazyk dominiruit absolutno y bezogovorochno vo vseh sferah jizni. Na kazahskom yazyke govoryat v bytu, priymerno 25% jiyteley Respubliki, y na nekotoryh ofisialinyh meropriyatiyah, y to, ne vsegda.» dey kele, ótirik aitqannyng jóni osy eken dep, «Otkaz Kazahstana ot perehoda na latinskiy alfaviyt, vpolne zakonomeren y ojidaem, dlya spesialistov. Esliy-by takoy perehod sluchilsya, to oznachal by ne mnogo ne malo, kak polnui utratu pozisiy kazahskogo yazyka v kachestve yazyka obsheniya. Eshe, priymerno 5% naseleniya Kazahstana, v osnovnom v Turkestanskoy oblasti, schitait rodnym yazykom uzbekskiy, na kotorom razgovarivait v bytu. No, hotya, uzbekskiy y kazahskiy yazyky vesima blizki, mejdu soboy nosiytely etih yazykov govoryat na russkom, tak kak na svoih rodnyh yazykah ponimait drug druga s trudom - ne hvataem obshih terminov y ravno-ponimaemyh fraz, v tom chisle ne slojilsya sleng, kotoryy by pomogal v professionalinyh sferah, v tom chisle v torgovle y sferah uslug» degendi algha tartady.

Mәskeu tapsyrysymen reseyshil toptyng qoltyghyna su býrikken maqala odan ary: «Esly predstaviti sebe, chto kazahskiy yazyk perevely na latinskiy alfaviyt, eto oznachalo-by otsechi pokolenie srednego y starshih vozrastov, tak kak dlya nih bolee predpochtiytelino polnostiu pereyty na russkiy yazyk, kotorym ony horosho vladeyt, nejely pereuchivati alfaviyt. A spustya vremya, nosiytely kazahskogo yazyka razdelilisi-by na dve chasti: ispolizuishie v kachestve obsheniya kazahskiy yazyk na osnove kirillisy y na novoe pokolenie - kotorye ispolizuit latinisu. Takim obrazom, nosiytely kazahskogo yazyka razdelilisi-by na try chasti, y v prosentnom otnosheniy ot obshego chisla jiyteley Kazahstana, situasiya vyglyadela by tak: 10% (starshee pokoleniye) po prejnemu ispolizovaly kazahskiy yazyk na osnove kirillisy, 10% - pereshly polnostiu na obshenie na russkom yazyke, y 5% (molodoe pokoleniye) na novom kazahskom yazyke, na osnove latinskogo alfavita.

Takaya situasiya priyvela by k marginalizasiy nishy obsheniya na kazahskom yazyke y k polnoy ego utrate. V sovremennom globalinom miyre gorodskoy kulitury, kazahskomu yazyku ocheni slojno y praktichesky nevozmojno konkurirovati s russkim yazykom, a lubye ego neprodumannye reformy priyvely by k katastroficheskim posledstviyam»,- de kólgirsiydi.

Chekister tildik kenistigimizde bizde ne bolyp, ne qoyyp jatqanyn jaqsy bilip otyr. Olar qazaq tildi qazaqtardyn, biraq orys tilin týsinip, RF internet kenistigin qoldanatyndardy da ózderining orys tildi saytaryna, RF QR Bankterinen nesie alarda, reseyshil ÝEÚ jýrgizgen saualnamalargha, VK, Mail.ru kirgende beretin mәlimetteri negizinde tizimdep, respublikamyzdaghy jasy 16-gha tolghan әr qazaqtyng qansha jasta, qanday mamandyq iyesi, qayda oqyp, qayda qoyghany «bes sausaqtay» jaqsy bilip otyr. VK, Mail.ru, FB habarlamalarymyz ben jazbalarymyzgha QR ÚQK orys últynan shyqqan jansyzdary negizinde tynshylyq jasauda. Ári RF bizde ashylghan Bankterining filialdary, orys últy ókilderi qúrghan orys tildi Ýkimettik úiym mýsheleri de kózdi ala bere jasyryn týrde barlau qyzmetkerlerine qazaqtargha qatysty týrli mәlimetter berip keledi. Osyny eskergen qazaq tildi qazaqtardyng 86% oryssha sóiley jәne oqy bilui Resey barlauyna QR túrghyndaryn basy býtin orys tildiler sanatyna qosqyzyp otyr.

Ári maqala sonynda oqyrmandardyng myna derekke nazar audarghandary lәzim: 

Spravochnaya informasiya. V Kazahstane, na 2019 goda, zaregistrirovano akkauntov (aktivnyh), v samoy populyarnoy sosialinoy sety "VK":

na russkom yazyke: 1 600 000

na kazahskom yazyke: 550 000 deydi de qazaq tildiler jappay qoldanatyn Vatsap pen istagram turaly júmghan auzyn ashpaydy. VK bolsa, TMD-lyq orystyq internet jýiesi oghan 5 mln tarta taza orys tildilerding jәne ýsh til mengerushilik topqa bóligen 13 mln qazaq tildilerding tituldy últtan, týrki tektester men músylman qauymynan túratyn payyzdyq kórsetkishi eskerilmeydi. Orystardyng ayaqtan shaluy osylay jalghasa beredi. 

Qazaq tilining qazaqtar men ózge últtar arasynda ýsh týrli dengeyde qoldanyluy ashyq jyzyluy kerek. «Qos tildilik» oryna ýsh dengeyli bir tildilik mәselesi BAQ betinde keninen nasihattaluy kerek. Qazaqstanda últtyq bir tildilikke talpynghan ýsh dengeyli qazaq tildi әleumettik top bar. Osy mәsele kelesi sanaqta arnayy grafamen eskerilse eken.

Týiin. Orys tildi qazaqtar ýshin «orys-qazaq latyn jazuy» men Qazaq tilindegi sózder men úghym-týsinikter dәl qazaqsha núsqasynda jazylatyn tildik aiyrmashylyghy bar «Qazaqstandyq orys tili» erejesi men emlesi  Ýkimet tarapynan qolgha alynyp, osy eki baghytta qandastarymyz óz ýlesin qosu kerek. Sonda qazaq qay tilde sóilemesin bir әlipby men bir orfografiyalyq erejege baghynatyn últty qalyptastyrghan son, taza qazaq tildi últqa birte-birte kóshe alamyz. 

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz