قازاق تىلدىلەردىڭ جارتىلاي قوس تىلدىلىگى رەسەي بيلىگىنە ەلىمىزدەگى ورىس تىلدىلەر سانىن ارتتىرۋ ءۇشىن قاجەت بولا باستادى. قازاق بيلىگى رف سىرتقى بارلاۋى ايداپ سالعان قازاق ءتىلىنىڭ پايداسىنا شەشىلە باستاعان «ەلىمىزدەگى تىلدىك احۋالعا» قاتىستى ورىس ساياساتكەرلەرى مەن ساياسي ساراپشىلارىنىڭ قيىننان قيىستىراتىن «ساياسي ارانداتۋشىلىق ارەكەتتەرىنىڭ كەڭىنەن ورىستەي تۇسۋىنە» كەڭ مۇمكىندىك بەرىپ الدى. رەسمي مىنبەرلەردەن ەلىمىزدە ورىن الدى-مىس دەيتىن «قوس تىلدىلىك» ۇعىمىنا قاتىستى قازاقتاردان «ءبىر نارسە» جىمىسقىلىقپەن جاسىرىلىپ وتىر. ول «بيلينگۆالىق (ەكى تىلدە) جازا جانە سويلەي ءبىلۋ كورسەتكىشىنىڭ» ناقتى دەرەگى. تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى جۇرگىزىلگەن 1999 جانە 2009 جىلدارداعى قوس ساناقتا تيتۋلدى ۇلتتان وسى ماسەلە جاسىرىلدى. رەسەي بارلاۋى ەبىن تاۋىپ قازاق ءتىلدى ءبىر تىلدىلىك ورناماۋ ءۇشىن 2019 جىلعى ساناقتى بولدىرتپاي تاستادى. 

قازاق ەلىندە  ورىسشا دا، قازاقشا دا بىردەي قينالاي ءوز ويىن قاعازعا ءتۇسىرىپ جازا بىلەتىن ادام سانى 500 كولەمىندە عانا سول ءۇشىن قوس ءتىلدى مەملەكەتپىز دەپ ايتۋعا ەش سەبەپ جوق. تەك ءبىر ءتىلدى – ورىس ءتىلدى ازشىلىق پەن ءبىر ءتىلدى قازاق ءتىلدى كوپشىلىك قانا بار.

 بىز ءۇشىن ورىس ءتىلدى قازاق جوق. قازاقشا سويلەي الاتىن بىراق، جازا جانە وقي المايتىن، وقي جانە سويلەي الاتىن بىراق جازا المايتىن دەپ ەكى توپقا بولىنەتىن قانداستارىمىز بار. بۇل توپتى ءدال وسىنداي دارەجەدە ءتىلىمىزدى مەڭگەرگەن وزبەك، تاجىك جانە ۇيعىرلار مەن تۇرىك، دۇڭگەندەر تولىقتىرادى. ال، ەۋروپالىق ۇلتتىڭ وكىلدەرى ولسە ءتىلىڭدى ۇيرەنبەيتىن ورىس ءتىلدى ءبىر تىلدىلىكتى ۇستانۋشىلار بولىپ تابىلادى. سول سەبەپتى ورىس ءتىلدى قانداستارىمىزدى  ناعىز ورىس تىلدىلەردەن ايىرا ءبىلۋىمىز كەرەك. «شالا قازاق» دەگەن ءسوزدى ايتقاننىڭ ساعى سىنسىن. بۇل ۇعىم ورىس بارلاۋىنىڭ تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر» دەگەن ساياساتپەن ىشىمىزگە ىرىتكى سالۋ ءۇشىن قاساقانا ەنگىزگەن تۇسىنىگى. قازاق تىلدىلەر بۇل الداۋعا ءتۇسىپ، قانداس باۋىرىن سىرتقا تەبە باستادى. 

قازاقستاندا قازاق ءتىلىن ءۇش ءتۇرلى دەڭگەيدە مەڭگەرگەن قازاقتار مەن تۇركى تەكتەستەر جانە مۇسىلمان دۇڭگەندەر عانا بار. ونىڭ باسىم بولىگىن قازاقشا سويلەي دە، جازا دا، وقي دا الاتىن تيتۋلدى ۇلتتىڭ وكىلدەرى قۇرايدى. 

وسى ورايدا تازا قازاق تىلدىلەردىڭ قوس تىلدىلىگى تەك سويلەۋ مەن وقۋ دا عانا ەكەنىن قر ستاتيستيكالىق كوميتەتى ەسكەرمەيدى. قازاق ءتىلدى قازاق ءۇشىن ورىس ءتىلى ەكىنشى انا ءتىلى ەمەس، ويتكەنى، قازەكەڭ ءتىلدى بىلگەنىمەن ورىسشا جازا المايدى. جازۋشىلار وداعىنا مۇشە بولاتىن 500-گە جۋىق قازاق ءتىلدى قالامگەرىمىزدىڭ تەك 3-4 عانا ورىسشا دا، قازاقشا دا ءوز شىعارماسىن جازا الادى. مىسالعا ايگۇل كەمەلباەۆا. بەلگىلى قالامگەر قازاقشا شىعارماسىن ورىس تىلىنە ەشكىمنىڭ كومەگىنسىز ءوزى اۋدارىپ ءجۇر. بۇل زيالى ورتاداعى جاعداي. ال، قاراپايىم حالىق ورىس ءتىلىن امالسىزدىڭ كۇنىمەن «ستارشي براتقا» جالتاقتاعان بيلىكتىڭ كەسىرىنەن «ازىرشە» قولدانادى. 1-29 جاس ارالىعىنداعى ەلدىڭ 60% قۇرايتىن جاستاردىڭ 85% كورسەتكىشتەگى قازاق ءتىلدى جاستارى لاتىنعا كوشسە، قازاقتى بۇرىنعىداي بيلەپ توسەي المايتىنىن بىلگەن رف سىرتقى بارلاۋى لاتىندى تۋ ەتىپ نەشە ءتۇرلى ايلاعا بارادى. ءالىبي ءتۇزۋ كوميسسياسى مۇشەلەرىن دە ۇلتقا ءتيىمسىز، قولدانۋعا جارامسىز ءالىپبي جاساتۋ ءۇشىن ساتىپ الا دا باستايدى. پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ اۋىزنا ءسوز سالادى. وزدەرى جاسىرىن قارجىلاندىرىپ وتىرعان ەلىمىزدەگى باق بەتتەرىندە ايقاي-شۋ شىعارادى. رەسەيشىل وپپوزيتسيانى شەرۋلەتەدى. وسىنى بىلگەن ەل پرەزيدەنتى لاتىنعا لايىق جاڭا ءتول ءالىپبيدى ءتۇزۋ جولىندا سىرتقى جاۋدىڭ وسى بۇلدىرگى ارەكەتىنىڭ الدىن الۋعا كىرىستى. 

چەكيستەر بيلەگەن رەسەي وسى باعىتتا ايارلىقپەن جاڭا ارناداتۋشىلىق ارەكەتتەرگە اياعىن اڭداپ باسىپ بارا باستادى. جاقىندا تامىر باسۋشىلىق ماقساتتاعى «كازاحستان وتكازىۆاەتسيا وت لاتينيتسى» دەگەن ماقالا شىقتى. يمپەريالىق ورىس بيلىگى تمد الەمى تۇگىل باتىسقا قارسى دا اقپاراتتىق سوعىسىن ەش توقتاتقان ەمەس. جالپاق الەمدە قازاقتىڭ ەش ماڭگىلىك دوسى جوق، تەك ۋاقىتشا مۇددەلەستەرى عانا بار. 

وسى ءبىر ارانداتۋشىلىق ماقالادا «كۇندەلىكتى قازاق ءتىلىن تۇتىنۋشىلاردىڭ پايىزدىق كورسەتكىشى-مىس» دەيتىن تومەندەگى مىنا كارتا بەرىلگەن: 

بۇل رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 2,5%-عا جۋىعى تۇراتىن، ونىڭ 90,26-ىن قازاقتار قۇرايتىن ماڭعىستاۋ وبلىسى قاقىندا «نەت داننىح» دەپ وتىرىككە جول بەرەدى. 

رەسەي بارلاۋىنىڭ جانسىز جازعىشى «لاتىننان باس تارتۋ قازاق ءۇشىن يگىلىك اكەلەدى» دەگەن كورەگەندىگىن العا تارتادى. 

ورىس ءتىلدى كەڭەستىك شەنەۋىنىكتەردىڭ قالدىرعان مۇراسىنا مالدانعان بۇگىنگى بيلىكتىڭ كەسىرىنەن تۋىنداعان ۋاقىتشا جاعدايدىڭ ءوڭىن اينالدىرىپ: «ۆ ناستوياششي مومەنت ۆ كازاحستانە بولشايا چاست جيتەلەي وبششايۋتسيا نا رۋسسكوم يازىكە. رۋسسكي يازىك دومينيرۋيۋت ابسوليۋتنو ي بەزوگوۆوروچنو ۆو ۆسەح سفەراح جيزني. نا كازاحسكوم يازىكە گوۆوريات ۆ بىتۋ، پريمەرنو 25% جيتەلەي رەسپۋبليكي، ي نا نەكوتورىح وفيتسيالنىح مەروپرياتياح، ي تو، نە ۆسەگدا.» دەي كەلە، وتىرىك ايتقاننىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ، «وتكاز كازاحستانا وت پەرەحودا نا لاتينسكي الفاۆيت، ۆپولنە زاكونومەرەن ي وجيداەم، دليا سپەتسياليستوۆ. ەسلي-بى تاكوي پەرەحود سلۋچيلسيا، تو وزناچال بى نە منوگو نە مالو، كاك پولنۋيۋ ۋتراتۋ پوزيتسي كازاحسكوگو يازىكا ۆ كاچەستۆە يازىكا وبششەنيا. ەششە، پريمەرنو 5% ناسەلەنيا كازاحستانا، ۆ وسنوۆنوم ۆ تۋركەستانسكوي وبلاستي، سچيتايۋت رودنىم يازىكوم ۋزبەكسكي، نا كوتوروم رازگوۆاريۆايۋت ۆ بىتۋ. نو، حوتيا، ۋزبەكسكي ي كازاحسكي يازىكي ۆەسما بليزكي، مەجدۋ سوبوي نوسيتەلي ەتيح يازىكوۆ گوۆوريات نا رۋسسكوم، تاك كاك نا سۆويح رودنىح يازىكاح پونيمايۋت درۋگ درۋگا س ترۋدوم - نە حۆاتاەم وبششيح تەرمينوۆ ي راۆنو-پونيماەمىح فراز، ۆ توم چيسلە نە سلوجيلسيا سلەنگ، كوتورىي بى پوموگال ۆ پروفەسسيونالنىح سفەراح، ۆ توم چيسلە ۆ تورگوۆلە ي سفەراح ۋسلۋگ» دەگەندى العا تارتادى.

ماسكەۋ تاپسىرىسىمەن رەسەيشىل توپتىڭ قولتىعىنا سۋ بۇرىككەن ماقالا ودان ارى: «ەسلي پرەدستاۆيت سەبە، چتو كازاحسكي يازىك پەرەۆەلي نا لاتينسكي الفاۆيت، ەتو وزناچالو-بى وتسەچ پوكولەنيە سرەدنەگو ي ستارشيح ۆوزراستوۆ، تاك كاك دليا نيح بولەە پرەدپوچتيتەلنو پولنوستيۋ پەرەيتي نا رۋسسكي يازىك، كوتورىم وني حوروشو ۆلادەيۋت، نەجەلي پەرەۋچيۆات الفاۆيت. ا سپۋستيا ۆرەميا، نوسيتەلي كازاحسكوگو يازىكا رازدەليليس-بى نا دۆە چاستي: يسپولزۋيۋششيە ۆ كاچەستۆە وبششەنيا كازاحسكي يازىك نا وسنوۆە كيريلليتسى ي نا نوۆوە پوكولەنيە - كوتورىە يسپولزۋيۋت لاتينيتسۋ. تاكيم وبرازوم، نوسيتەلي كازاحسكوگو يازىكا رازدەليليس-بى نا تري چاستي، ي ۆ پروتسەنتنوم وتنوشەني وت وبششەگو چيسلا جيتەلەي كازاحستانا، سيتۋاتسيا ۆىگليادەلا بى تاك: 10% (ستارشەە پوكولەنيە) پو پرەجنەمۋ يسپولزوۆالي كازاحسكي يازىك نا وسنوۆە كيريلليتسى، 10% - پەرەشلي پولنوستيۋ نا وبششەنيە نا رۋسسكوم يازىكە، ي 5% (مولودوە پوكولەنيە) نا نوۆوم كازاحسكوم يازىكە، نا وسنوۆە لاتينسكوگو الفاۆيتا.

تاكايا سيتۋاتسيا پريۆەلا بى ك مارگيناليزاتسي نيشي وبششەنيا نا كازاحسكوم يازىكە ي ك پولنوي ەگو ۋتراتە. ۆ سوۆرەمەننوم گلوبالنوم ميرە گورودسكوي كۋلتۋرى، كازاحسكومۋ يازىكۋ وچەن سلوجنو ي پراكتيچەسكي نەۆوزموجنو كونكۋريروۆات س رۋسسكيم يازىكوم، ا ليۋبىە ەگو نەپرودۋماننىە رەفورمى پريۆەلي بى ك كاتاستروفيچەسكيم پوسلەدستۆيام»،- دە كولگىرسيدى.

چەكيستەر تىلدىك كەڭىستىگىمىزدە بىزدە نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىن جاقسى ءبىلىپ وتىر. ولار قازاق ءتىلدى قازاقتاردىڭ، بىراق ورىس ءتىلىن ءتۇسىنىپ، رف ينتەرنەت كەڭىستىگىن قولداناتىنداردى دا وزدەرىنىڭ ورىس ءتىلدى سايتارىنا، رف قر بانكتەرىنەن نەسيە الاردا، رەسەيشىل ۇەۇ جۇرگىزگەن ساۋالنامالارعا، VK, Mail.ru كىرگەندە بەرەتىن مالىمەتتەرى نەگىزىندە تىزىمدەپ، رەسپۋبليكامىزداعى جاسى 16-عا تولعان ءار قازاقتىڭ قانشا جاستا، قانداي ماماندىق يەسى، قايدا وقىپ، قايدا قويعانى «بەس ساۋساقتاي» جاقسى ءبىلىپ وتىر. VK, Mail.ru, FB حابارلامالارىمىز بەن جازبالارىمىزعا قر ۇقك ورىس ۇلتىنان شىققان جانسىزدارى نەگىزىندە تىڭشىلىق جاساۋدا. ءارى رف بىزدە اشىلعان بانكتەرىنىڭ فيليالدارى، ورىس ۇلتى وكىلدەرى قۇرعان ورىس ءتىلدى ۇكىمەتتىك ۇيىم مۇشەلەرى دە كوزدى الا بەرە جاسىرىن تۇردە بارلاۋ قىزمەتكەرلەرىنە قازاقتارعا قاتىستى ءتۇرلى مالىمەتتەر بەرىپ كەلەدى. وسىنى ەسكەرگەن قازاق ءتىلدى قازاقتاردىڭ 86% ورىسشا سويلەي جانە وقي ءبىلۋى رەسەي بارلاۋىنا قر تۇرعىندارىن باسى ءبۇتىن ورىس تىلدىلەر ساناتىنا قوسقىزىپ وتىر.

ءارى ماقالا سوڭىندا وقىرمانداردىڭ مىنا دەرەككە نازار اۋدارعاندارى ءلازىم: 

سپراۆوچنايا ينفورماتسيا. ۆ كازاحستانە، نا 2019 گودا، زارەگيستريروۆانو اككاۋنتوۆ (اكتيۆنىح), ۆ ساموي پوپۋليارنوي سوتسيالنوي سەتي "ۆك":

نا رۋسسكوم يازىكە: 1 600 000

نا كازاحسكوم يازىكە: 550 000 دەيدى دە قازاق تىلدىلەر جاپپاي قولداناتىن ۆاتساپ پەن يستاگرام تۋرالى جۇمعان اۋزىن اشپايدى. ۆك بولسا، تمد-لىق ورىستىق ينتەرنەت جۇيەسى وعان 5 ملن تارتا تازا ورىس تىلدىلەردىڭ جانە ءۇش ءتىل مەڭگەرۋشىلىك توپقا بولىگەن 13 ملن قازاق تىلدىلەردىڭ تيتۋلدى ۇلتتان، تۇركى تەكتەستەر مەن مۇسىلمان قاۋىمىنان تۇراتىن پايىزدىق كورسەتكىشى ەسكەرىلمەيدى. ورىستاردىڭ اياقتان شالۋى وسىلاي جالعاسا بەرەدى. 

قازاق ءتىلىنىڭ قازاقتار مەن وزگە ۇلتتار اراسىندا ءۇش ءتۇرلى دەڭگەيدە قولدانىلۋى اشىق جىزىلۋى كەرەك. «قوس تىلدىلىك» ورىنا ءۇش دەڭگەيلى ءبىر تىلدىلىك ماسەلەسى باق بەتىندە كەڭىنەن ناسيحاتتالۋى كەرەك. قازاقستاندا ۇلتتىق ءبىر تىلدىلىككە تالپىنعان ءۇش دەڭگەيلى قازاق ءتىلدى الەۋمەتتىك توپ بار. وسى ماسەلە كەلەسى ساناقتا ارنايى گرافامەن ەسكەرىلسە ەكەن.

ءتۇيىن. ورىس ءتىلدى قازاقتار ءۇشىن «ورىس-قازاق لاتىن جازۋى» مەن قازاق تىلىندەگى سوزدەر مەن ۇعىم-تۇسىنىكتەر ءدال قازاقشا نۇسقاسىندا جازىلاتىن تىلدىك ايىرماشىلىعى بار «قازاقستاندىق ورىس ءتىلى» ەرەجەسى مەن ەملەسى  ۇكىمەت تاراپىنان قولعا الىنىپ، وسى ەكى باعىتتا قانداستارىمىز ءوز ۇلەسىن قوسۋ كەرەك. سوندا قازاق قاي تىلدە سويلەمەسىن ءبىر ءالىپبي مەن ءبىر ورفوگرافيالىق ەرەجەگە باعىناتىن ۇلتتى قالىپتاستىرعان سوڭ، تازا قازاق ءتىلدى ۇلتقا بىرتە-بىرتە كوشە الامىز. 

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz