«Edige batyr» eposy Altyn Orda dәuiri әdebiyetining qúramyna kiredi. Kóptegen qaharmandyq epostardan tarihta jasaghan adamdardyng beynesin izdeu mýmkin emes, al «Edige batyrgha» zor taghylymdyq, tanytqyshtyq quat berip túrghan qiyaldaghy emes, halyqtyq sanada óshpestey bolyp tanbalanghan Altyn Orda dәuirindegi iri oqighalardyng izi ekeni dausyz. Olar epikalyq biyikke kóterilip berilgen.

«Edigenin» kóp versiyaly, ondaghan núsqaly, halyq jýregine jaqyn bolyp qalyptasuynyng negizgi bir sebebi tilining kórkem, kompozisiyasynyng sheber bolghandyghyna ghana baylanysty emes, týrki halyqtarynyng esinen ketpestey oryn alghan sol oqighalargha da qatysty. Ol tarihy oqighalar silemi әr qily ghylymy maqalalarda týrli dengeyde әngime bolghanymen, týbegeyli tekserilmegeni әri olay isteuge sovet túsyndaghy solaqay sayasattyng mýmkindik bermegeni de mәlim.

Epostyng basty keyipkerlerining Edige, Toqtamys han, Aqsaq Temir, Núraddin siyaqty dýniyejýzine tanymal túlghalar boluy shygharmanyng tarihy negizderine airyqsha nazar audarudy talap etedi. Sebebi zamanynda jarty әlemdi biriktirgen aibyndy Altyn Ordany on segiz jyl biylegen Toqtamys han, on jeti jyl boyy onyng biylik tútqasyn ústaghan Edige, әlemge әigili jihanger Aqsaq Temir esimderining ózi osyny talap etedi. Búl jerde otarlyq ezgi kezinde Altyn Orda tarihyna berilgen teris bagha «Edige» eposyn tolyq tanyp biluge keri yqpal etkendigin úmytpauymyz kerek. Sovettik iydeologiyagha tәueldi kezende jazylghan tarih oqulyqtarynan Altyn Ordanyng shyn beynesin kóre almaymyz. Otarlyq sayasatqa ynghaylanghan tarih oqulyqtary aqiqatqa qayshy, jalghan dýniyeler bolyp shyqqan. Onyng ýstine saqtalyp qalghan, senimdi dep esepteletin derekter de negizinen, iri oqighalardy ghana shejirelegen, al shyn mәninde, Edige, Toqtamys, Aqsaq Temir aralaryndaghy ózara baylanys anaghúrlym shytyrman, iyirim, býkpesi kóp bolghany angharylady.

Shyghu tegi HIV-HV ghasyrda jatqanymen, «Edige» eposyn zertteu mәselesi kesh qolgha alynghan. Jyrdy alghash baspasóz betinde jariyalaghan týrki halyqtarynyng folikloryn zertteude kóp enbek etken Resey Ghylym Akademiyasynyng shyghystanu salasyndaghy túnghysh korrespondent-mýshesi G.IY.Spaskiy (1783-1864) boldy. G.IY.Spaskiy 1818-1824 jyldary Sankt-Peterburgte «Sibirskiy vestniyk» dep atalatyn jurnal shygharghan. Jurnalda jalghyz Sibir ghana emes, Qazaqstan men Orta Aziya halyqtarynyng etnografiyasy men geografiyasy, foliklory men tarihy turaly materialdar basylyp túrdy. Ghalym «Edigenin» ýzindisin qara sóz týrinde jazyp alyp, óz jurnalynda 1820 jyly jariyalady.

Akademik V.M.Jirmunskiy osy G.IY.Spaskiy núsqasyn, odan song A.Hodizko jazyp alghan noghay varianty aghylshyn tilinde «Parsy halyq poeziyasy» degen kitapta Londonda 1842 jyly jariyalanghanyn jan-jaqty bayan ete kelip, әuelgi jaryq kórgen búl eki núsqagha «Obe ety publikasii, hotya po vremeny samye ranniye, soderjat pozdnie y ploho sohranivshiyesya varianty skazaniya» degen bagha beredi.

Búlardan song «Edige» eposyn tanuda 1841 jyly әkeli-balaly Shynghys pen Shoqan Uәlihanovtar jazyp alghan núsqa auyzgha alynady. Edige turaly jyrdy jazyp alu 1820 jyldan 1940 jyldar aralyghynda qarqyndy ótuine baylanysty jyrdyng versiyalary, tarihy negizderi, ondaghy sujettik jeliler turaly azdy-kópti zertteulerdin, ghylymy pikirlerding aitylghany mәlim. Biraq olardyng kópshiligi epos núsqalarynyng baspagha dayyndaluyna baylanysty jazylghan kishigirim alghy sózder týrinde keledi.

Epos turaly tolymdy ghylymy pikirdi әuelgi bolyp qazaq oqymystysy Shoqan Uәlihanov aitqanyna arghy-bergi edigetanushylar tegis qol qoyady. Shoqan-Shynghys núsqasy týrki halyqtary arasyndaghy Edigege qatysty barlyq jyrlardyng ishindegi kóneligi, kórkemdigi jaghynan eng qúndysy, baghalysy dep tabylady. «Edigeni» túnghysh ret orys tiline audaryp, dýniyejýzi ghalymdaryna tanystyrghan, jalpy kólemi elu bettik tarihiy-filologiyalyq zertteuler jazyp, әlemdik ghylym nazaryna shygharghan da – Shoqan.

Osy jerde tәuelsizdik alghan bette eski arab әrpimen jazylghan jyrdy qayta oqyp, baysaldy zertteu jasaghan, ýlken enbek nәtiyjesinde tekstologiyalyq sýzgiden ótkizgen, «týsinigi auyr» dep jýrgen jerlerine týsinikteme berip, soqyrgha tayaq ústatqanday qylghan, Shoqan núsqasyn halyqpen qayta tabystyrghan Edige Maghauinning enbegin erekshe atay ketken jón .

1927 jyly Qanysh Sәtbaev Mәskeude SSSR halyqtarynyng Ortalyq baspasynan «Edige» jyrynyng Shoqan núsqasyn 3000 dana etip bastyryp shygharghan. Ózining alghy sózinde ghalym qazaq eposynyng týrleri men iydeyalyq, kórkemdik qúndylyghy jóninde tatymdy pikirler aitady.

Sh.Uәlihanov núsqasyn 1934 jyly S.Seyfulliyn, 1939 jyly S.Múqanov qayta bastyryp shygharghan. S.Seyfullin 1932 jyly «Qazaq әdebiyeti» degen monografiya jazady. Sonda «Edige» jyryna da toqtalyp ótedi. Jyrdyng basty keyipkerlerining tarihta bolghan adamdar ekendigin kórsete otyryp, olardyng arasyndaghy tartystyng sebebin ashugha úmtylady. Shygharmanyng kórkemdik ereksheligine de zeyin audaryp: «Edigening әngimesi – qara sóz aralas, jyrmen aitylghan әngimeli jyr, oqighanyng jyrlary tolyq emes, qysqa aitylghan, әr kezdegi shyqqan jyrlardan qúralghan tәrizdi», – dey kelip, «...әngimening tili bay, sóz jýieleri әdemi qúralghan. Jyrlary kәliptingi tizbektelgen, jýgirgen, ekpindi jyr ólsheuimen qúrylghan. Jyrdy oqyghanda, – qiyalyna eskiliktegi shapqynshylyq-jaugerlik dәuirlerding shabysqan ekpini sezilgendey bolyp otyrady», – dep qayyrady óleng sózding kórkemdik qadir-qasiyetin tereng sezinetin aqyn. Oiyn dәleldeu ýshin naqtyly ýzindiler beredi.

Qazaq folikloryna airyqsha nazar audarghan adamdardyng biri akademiyk-jazushy S.Múqanov edi. Onyng osy taraptaghy «Halyq qazynasy» degen kitaby foliklortanushy ghalymdargha keninen maghlúm. S.Múqanov 1939 jyly «Batyrlar» degen kitapty qúrastyryp, onyng ishine «Edige» jyrynyng Sh.Uәlihanov núsqasyn engizip jiberedi. Kitapqa jazghan alghy sózinde
epikalyq shygharmalargha tәn ortaq belgilerdi kórsetedi. Qazaq eposynyng tarihy negizderin ashugha kónil bóledi. «Edige, Shora, Qobylandy, Qambar, Er Kóksheler tarihta anyq bolghan, birazynyng oqighasy, kýresi aiqyn adamdar», – deydi.

Eposqa engen qaharmandardyng ómir sýrgen dәuirine qaray epostyng kóneligin nemese janalyghyn aiqyndau shartty úghym ekenin aitady. S.Múqanov: «Tarihta belgili, shyndyqta bolghan qazaq әdebiyetindegi eng kәrisi Edige siyaqty. Odan búryn bolghan batyrlardy qazaq әdebiyetining tarihy әli bilmeydi», – dep týiindeydi.

Kýlli týrki halqyna ortaq « Edige batyr» eposy KSRO ydyraghaly jan-jaqty zerttele bastady. Epostyng qaraqalpaqsha versiyasynyng nemis, aghylshyn tilderindegi audarmalary 2007 jyly belgili nemis ghalymy Karl Rayhlding audarmasymen, al noghay versiyasy 2012 jyly aghylshyn tiline David Hanttyng audarmasymen Europa foliklortanushylaryna keninen mәlim boldy.

Shyghystanushy, týrki halyqtarynyng qaharmandyq eposyn zertteushi K.Rayhl «Edigege» sovet ókimeti qúlaghannan keyin kezdesedi. Qadir-qasiyetin jandilimen sezingen ghalym qayratty shaghyn, ómirining negizgi bóligin, jemisti uaghyn – jiyrma jylyn osy danyqty eposqa arnaydy, barlyq últtyq núsqasyn jinaydy, nogay, qazaq, qaraqalpaq jyrshylaryna aittyryp, viydeojazbasyn jasaydy, HH ghasyr ortasynda Júmabay Saydullaev, Júmabay Nazarov siyaqty songhy danqty jyrshylar qobyzgha qosylyp aitqan «Edigenin» audiotaspasyn, viydeotaspasyn tauyp alady. Jogharyda jazghanymyzday qaraqalpaq tilindegi núsqany nemis, aghylshyn tilderine audarady. Al ataqqa shyqqan ghalym D.Hant «Edigeni» «Álem mәdeniyetining asyl qazynalarynyng biri» dep baghalady.

Endi, mine, epostyng Sh.Uәlihanov: «Edige jyry – búl qazaqtyng eng keremet tarihy jyry» dep maqtaghan qazaqsha núsqasy týrik tiline audarylyp otyr. Jalpy redaksiyasyn basqarghandar – qazaqstandyq professor Bekejan Ahan, azerbayjandyprofessor Galiv Saylov, Týrkiyadaghy Mersin unversiytetining professory Aly Asylan. Kirispe sózin jazghan B.Ahan. Kitapta Týrkiyanyng asa tanymal ghalymy Aly Asylannyng bes bettik pikiri qosa berilgen, múnda «Edige» eposynyng týrki halyqtaryna ortaq múra ekeni, onyng tariyhqa qatysynyng manyzdylyghy, epostyng basty qaharmany Er Edigening әlemdik dengeydegi túlgha ekendigi, kórkemdik ereksheligi turaly qúndy pikirler aitylghan.

Sonday-aq, Aqtóbedegi Baiyshev Uiyversiytetining әlem mәdeniyetining asyl qazynalarynyng biri esepteletin «Edige» eposy men epostyng basty qaharmany Er Edigeni nasihattaugha, ghylymy túrghydan zertteuge zor enbek sinirgeni, múnyng týrki halyqtaryn bir-birine jaqyndatudaghy manyzdylyghy turasynda týiindi oy qozghaghan. Búl audarmanyng halyqaralyq «Týrik әlemining mәdeny qazynasy» jobasy ayasynda jasalghan manyzdy sharalardyng biri ekenin atap kórsetken.

Qorytyp aitqanda, Altyn Orda dәuirining asa qúndy jәdigeri «Edige» tarihiy-qaharmandyq eposynyng qazaq tilindegi Sh.Uәlihanov núsqasynyng 2020 jyly Týrkiyada týrik tilinde baspa betin kórui - ruhany janghyru ayasyndaghy qazaq әdebiyeti men mәdeniyetining qol jetkizgen iri janalyqtarynyng biri ekeni dausyz.

Múhtar Orynbasarúly Mirov

Abai.kz