«ەدىگە باتىر» ەپوسى التىن وردا ءداۋىرى ادەبيەتىنىڭ قۇرامىنا كىرەدى. كوپتەگەن قاھارماندىق ەپوستاردان تاريحتا جاساعان ادامداردىڭ بەينەسىن ىزدەۋ مۇمكىن ەمەس، ال «ەدىگە باتىرعا» زور تاعىلىمدىق، تانىتقىشتىق قۋات بەرىپ تۇرعان قيالداعى ەمەس، حالىقتىق سانادا وشپەستەي بولىپ تاڭبالانعان التىن وردا داۋىرىندەگى ءىرى وقيعالاردىڭ ءىزى ەكەنى داۋسىز. ولار ەپيكالىق بيىككە كوتەرىلىپ بەرىلگەن.

«ەدىگەنىڭ» كوپ ۆەرسيالى، ونداعان نۇسقالى، حالىق جۇرەگىنە جاقىن بولىپ قالىپتاسۋىنىڭ نەگىزگى ءبىر سەبەبى ءتىلىنىڭ كوركەم، كومپوزيتسياسىنىڭ شەبەر بولعاندىعىنا عانا بايلانىستى ەمەس، تۇركى حالىقتارىنىڭ ەسىنەن كەتپەستەي ورىن العان سول وقيعالارعا دا قاتىستى. ول تاريحي وقيعالار سىلەمى ءار قيلى عىلىمي ماقالالاردا ءتۇرلى دەڭگەيدە اڭگىمە بولعانىمەن، تۇبەگەيلى تەكسەرىلمەگەنى ءارى ولاي ىستەۋگە سوۆەت تۇسىنداعى سولاقاي ساياساتتىڭ مۇمكىندىك بەرمەگەنى دە ءمالىم.

ەپوستىڭ باستى كەيىپكەرلەرىنىڭ ەدىگە، توقتامىس حان، اقساق تەمىر، نۇراددين سياقتى دۇنيەجۇزىنە تانىمال تۇلعالار بولۋى شىعارمانىڭ تاريحي نەگىزدەرىنە ايرىقشا نازار اۋدارۋدى تالاپ ەتەدى. سەبەبى زامانىندا جارتى الەمدى بىرىكتىرگەن ايبىندى التىن وردانى ون سەگىز جىل بيلەگەن توقتامىس حان، ون جەتى جىل بويى ونىڭ بيلىك تۇتقاسىن ۇستاعان ەدىگە، الەمگە ايگىلى جيھانگەر اقساق تەمىر ەسىمدەرىنىڭ ءوزى وسىنى تالاپ ەتەدى. بۇل جەردە وتارلىق ەزگى كەزىندە التىن وردا تاريحىنا بەرىلگەن تەرىس باعا «ەدىگە» ەپوسىن تولىق تانىپ بىلۋگە كەرى ىقپال ەتكەندىگىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. سوۆەتتىك يدەولوگياعا تاۋەلدى كەزەڭدە جازىلعان تاريح وقۋلىقتارىنان التىن وردانىڭ شىن بەينەسىن كورە المايمىز. وتارلىق ساياساتقا ىڭعايلانعان تاريح وقۋلىقتارى اقيقاتقا قايشى، جالعان دۇنيەلەر بولىپ شىققان. ونىڭ ۇستىنە ساقتالىپ قالعان، سەنىمدى دەپ ەسەپتەلەتىن دەرەكتەر دە نەگىزىنەن، ءىرى وقيعالاردى عانا شەجىرەلەگەن، ال شىن مانىندە، ەدىگە، توقتامىس، اقساق تەمىر ارالارىنداعى ءوزارا بايلانىس اناعۇرلىم شىتىرمان، ءيىرىم، بۇكپەسى كوپ بولعانى اڭعارىلادى.

شىعۋ تەگى ءحىV-حV عاسىردا جاتقانىمەن، «ەدىگە» ەپوسىن زەرتتەۋ ماسەلەسى كەش قولعا الىنعان. جىردى العاش ءباسپاسوز بەتىندە جاريالاعان تۇركى حالىقتارىنىڭ فولكلورىن زەرتتەۋدە كوپ ەڭبەك ەتكەن رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ شىعىستانۋ سالاسىنداعى تۇڭعىش كوررەسپوندەنت-مۇشەسى گ.ي.سپاسكي (1783-1864) بولدى. گ.ي.سپاسكي 1818-1824 جىلدارى سانكت-پەتەربۋرگتە «سيبيرسكي ۆەستنيك» دەپ اتالاتىن جۋرنال شىعارعان. جۋرنالدا جالعىز ءسىبىر عانا ەمەس، قازاقستان مەن ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ ەتنوگرافياسى مەن گەوگرافياسى، فولكلورى مەن تاريحى تۋرالى ماتەريالدار باسىلىپ تۇردى. عالىم «ەدىگەنىڭ» ءۇزىندىسىن قارا ءسوز تۇرىندە جازىپ الىپ، ءوز جۋرنالىندا 1820 جىلى جاريالادى.

اكادەميك ۆ.م.جيرمۋنسكي وسى گ.ي.سپاسكي نۇسقاسىن، ودان سوڭ ا.حودزكو جازىپ العان نوعاي ۆاريانتى اعىلشىن تىلىندە «پارسى حالىق پوەزياسى» دەگەن كىتاپتا لوندوندا 1842 جىلى جاريالانعانىن جان-جاقتى بايان ەتە كەلىپ، اۋەلگى جارىق كورگەن بۇل ەكى نۇسقاعا «وبە ەتي پۋبليكاتسي، حوتيا پو ۆرەمەني سامىە راننيە، سودەرجات پوزدنيە ي پلوحو سوحرانيۆشيەسيا ۆاريانتى سكازانيا» دەگەن باعا بەرەدى.

بۇلاردان سوڭ «ەدىگە» ەپوسىن تانۋدا 1841 جىلى اكەلى-بالالى شىڭعىس پەن شوقان ءۋاليحانوۆتار جازىپ العان نۇسقا اۋىزعا الىنادى. ەدىگە تۋرالى جىردى جازىپ الۋ 1820 جىلدان 1940 جىلدار ارالىعىندا قارقىندى وتۋىنە بايلانىستى جىردىڭ ۆەرسيالارى، تاريحي نەگىزدەرى، ونداعى سيۋجەتتىك جەلىلەر تۋرالى ازدى-كوپتى زەرتتەۋلەردىڭ، عىلىمي پىكىرلەردىڭ ايتىلعانى ءمالىم. بىراق ولاردىڭ كوپشىلىگى ەپوس نۇسقالارىنىڭ باسپاعا دايىندالۋىنا بايلانىستى جازىلعان كىشىگىرىم العى سوزدەر تۇرىندە كەلەدى.

ەپوس تۋرالى تولىمدى عىلىمي پىكىردى اۋەلگى بولىپ قازاق وقىمىستىسى شوقان ءۋاليحانوۆ ايتقانىنا ارعى-بەرگى ەدىگەتانۋشىلار تەگىس قول قويادى. شوقان-شىڭعىس نۇسقاسى تۇركى حالىقتارى اراسىنداعى ەدىگەگە قاتىستى بارلىق جىرلاردىڭ ىشىندەگى كونەلىگى، كوركەمدىگى جاعىنان ەڭ قۇندىسى، باعالىسى دەپ تابىلادى. «ەدىگەنى» تۇڭعىش رەت ورىس تىلىنە اۋدارىپ، دۇنيەجۇزى عالىمدارىنا تانىستىرعان، جالپى كولەمى ەلۋ بەتتىك تاريحي-فيلولوگيالىق زەرتتەۋلەر جازىپ، الەمدىك عىلىم نازارىنا شىعارعان دا – شوقان.

وسى جەردە تاۋەلسىزدىك العان بەتتە ەسكى اراب ارپىمەن جازىلعان جىردى قايتا وقىپ، بايسالدى زەرتتەۋ جاساعان، ۇلكەن ەڭبەك ناتيجەسىندە تەكستولوگيالىق سۇزگىدەن وتكىزگەن، «تۇسىنىگى اۋىر» دەپ جۇرگەن جەرلەرىنە تۇسىنىكتەمە بەرىپ، سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي قىلعان، شوقان نۇسقاسىن حالىقپەن قايتا تابىستىرعان ەدىگە ماعاۋيننىڭ ەڭبەگىن ەرەكشە اتاي كەتكەن ءجون .

1927 جىلى قانىش ساتباەۆ ماسكەۋدە سسسر حالىقتارىنىڭ ورتالىق باسپاسىنان «ەدىگە» جىرىنىڭ شوقان نۇسقاسىن 3000 دانا ەتىپ باستىرىپ شىعارعان. ءوزىنىڭ العى سوزىندە عالىم قازاق ەپوسىنىڭ تۇرلەرى مەن يدەيالىق، كوركەمدىك قۇندىلىعى جونىندە تاتىمدى پىكىرلەر ايتادى.

ش.ءۋاليحانوۆ نۇسقاسىن 1934 جىلى س.سەيفۋللين، 1939 جىلى س.مۇقانوۆ قايتا باستىرىپ شىعارعان. س.سەيفۋللين 1932 جىلى «قازاق ادەبيەتى» دەگەن مونوگرافيا جازادى. سوندا «ەدىگە» جىرىنا دا توقتالىپ وتەدى. جىردىڭ باستى كەيىپكەرلەرىنىڭ تاريحتا بولعان ادامدار ەكەندىگىن كورسەتە وتىرىپ، ولاردىڭ اراسىنداعى تارتىستىڭ سەبەبىن اشۋعا ۇمتىلادى. شىعارمانىڭ كوركەمدىك ەرەكشەلىگىنە دە زەيىن اۋدارىپ: «ەدىگەنىڭ اڭگىمەسى – قارا ءسوز ارالاس، جىرمەن ايتىلعان اڭگىمەلى جىر، وقيعانىڭ جىرلارى تولىق ەمەس، قىسقا ايتىلعان، ءار كەزدەگى شىققان جىرلاردان قۇرالعان ءتارىزدى»، – دەي كەلىپ، «...اڭگىمەنىڭ ءتىلى باي، ءسوز جۇيەلەرى ادەمى قۇرالعان. جىرلارى كالىپتىنگى تىزبەكتەلگەن، جۇگىرگەن، ەكپىندى جىر ولشەۋىمەن قۇرىلعان. جىردى وقىعاندا، – قيالىڭا ەسكىلىكتەگى شاپقىنشىلىق-جاۋگەرلىك داۋىرلەردىڭ شابىسقان ەكپىنى سەزىلگەندەي بولىپ وتىرادى»، – دەپ قايىرادى ولەڭ ءسوزدىڭ كوركەمدىك قادىر-قاسيەتىن تەرەڭ سەزىنەتىن اقىن. ويىن دالەلدەۋ ءۇشىن ناقتىلى ۇزىندىلەر بەرەدى.

قازاق فولكلورىنا ايرىقشا نازار اۋدارعان ادامداردىڭ ءبىرى اكادەميك-جازۋشى س.مۇقانوۆ ەدى. ونىڭ وسى تاراپتاعى «حالىق قازىناسى» دەگەن كىتابى فولكلورتانۋشى عالىمدارعا كەڭىنەن ماعلۇم. س.مۇقانوۆ 1939 جىلى «باتىرلار» دەگەن كىتاپتى قۇراستىرىپ، ونىڭ ىشىنە «ەدىگە» جىرىنىڭ ش.ءۋاليحانوۆ نۇسقاسىن ەنگىزىپ جىبەرەدى. كىتاپقا جازعان العى سوزىندە
ەپيكالىق شىعارمالارعا ءتان ورتاق بەلگىلەردى كورسەتەدى. قازاق ەپوسىنىڭ تاريحي نەگىزدەرىن اشۋعا كوڭىل بولەدى. «ەدىگە، شورا، قوبىلاندى، قامبار، ەر كوكشەلەر تاريحتا انىق بولعان، ءبىرازىنىڭ وقيعاسى، كۇرەسى ايقىن ادامدار»، – دەيدى.

ەپوسقا ەنگەن قاھارمانداردىڭ ءومىر سۇرگەن داۋىرىنە قاراي ەپوستىڭ كونەلىگىن نەمەسە جاڭالىعىن ايقىنداۋ شارتتى ۇعىم ەكەنىن ايتادى. س.مۇقانوۆ: «تاريحتا بەلگىلى، شىندىقتا بولعان قازاق ادەبيەتىندەگى ەڭ كارىسى ەدىگە سياقتى. ودان بۇرىن بولعان باتىرلاردى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى ءالى بىلمەيدى»، – دەپ تۇيىندەيدى.

كۇللى تۇركى حالقىنا ورتاق « ەدىگە باتىر» ەپوسى كسرو ىدىراعالى جان-جاقتى زەرتتەلە باستادى. ەپوستىڭ قاراقالپاقشا ۆەرسياسىنىڭ نەمىس، اعىلشىن تىلدەرىندەگى اۋدارمالارى 2007 جىلى بەلگىلى نەمىس عالىمى كارل ءرايحلدىڭ اۋدارماسىمەن، ال نوعاي ۆەرسياسى 2012 جىلى اعىلشىن تىلىنە داۆيد حانتتىڭ اۋدارماسىمەن ەۋروپا فولكلورتانۋشىلارىنا كەڭىنەن ءمالىم بولدى.

شىعىستانۋشى، تۇركى حالىقتارىنىڭ قاھارماندىق ەپوسىن زەرتتەۋشى ك.رايحل «ەدىگەگە» سوۆەت وكىمەتى قۇلاعاننان كەيىن كەزدەسەدى. قادىر-قاسيەتىن جاندىلىمەن سەزىنگەن عالىم قايراتتى شاعىن، ءومىرىنىڭ نەگىزگى بولىگىن، جەمىستى ۋاعىن – جيىرما جىلىن وسى داڭىقتى ەپوسقا ارنايدى، بارلىق ۇلتتىق نۇسقاسىن جينايدى، نوگاي، قازاق، قاراقالپاق جىرشىلارىنا ايتتىرىپ، ۆيدەوجازباسىن جاسايدى، حح عاسىر ورتاسىندا جۇماباي سايدۋللاەۆ، جۇماباي نازاروۆ سياقتى سوڭعى داڭقتى جىرشىلار قوبىزعا قوسىلىپ ايتقان «ەدىگەنىڭ» اۋديوتاسپاسىن، ۆيدەوتاسپاسىن تاۋىپ الادى. جوعارىدا جازعانىمىزداي قاراقالپاق تىلىندەگى نۇسقانى نەمىس، اعىلشىن تىلدەرىنە اۋدارادى. ال اتاققا شىققان عالىم د.حانت «ەدىگەنى» «الەم مادەنيەتىنىڭ اسىل قازىنالارىنىڭ ءبىرى» دەپ باعالادى.

ەندى، مىنە، ەپوستىڭ ش.ءۋاليحانوۆ: «ەدىگە جىرى – بۇل قازاقتىڭ ەڭ كەرەمەت تاريحي جىرى» دەپ ماقتاعان قازاقشا نۇسقاسى تۇرىك تىلىنە اۋدارىلىپ وتىر. جالپى رەداكتسياسىن باسقارعاندار – قازاقستاندىق پروفەسسور بەكەجان احان، ازەربايجاندىپروفەسسور گاليۆ سايلوۆ، تۇركياداعى مەرسين ۋنۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى الي اسىلان. كىرىسپە ءسوزىن جازعان ب.احان. كىتاپتا تۇركيانىڭ اسا تانىمال عالىمى الي اسىلاننىڭ بەس بەتتىك پىكىرى قوسا بەرىلگەن، مۇندا «ەدىگە» ەپوسىنىڭ تۇركى حالىقتارىنا ورتاق مۇرا ەكەنى، ونىڭ تاريحقا قاتىسىنىڭ ماڭىزدىلىعى، ەپوستىڭ باستى قاھارمانى ەر ەدىگەنىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى تۇلعا ەكەندىگى، كوركەمدىك ەرەكشەلىگى تۋرالى قۇندى پىكىرلەر ايتىلعان.

سونداي-اق، اقتوبەدەگى بايشەۆ ۋيۆەرسيتەتىنىڭ الەم مادەنيەتىنىڭ اسىل قازىنالارىنىڭ ءبىرى ەسەپتەلەتىن «ەدىگە» ەپوسى مەن ەپوستىڭ باستى قاھارمانى ەر ەدىگەنى ناسيحاتتاۋعا، عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەۋگە زور ەڭبەك سىڭىرگەنى، مۇنىڭ تۇركى حالىقتارىن ءبىر-بىرىنە جاقىنداتۋداعى ماڭىزدىلىعى تۋراسىندا ءتۇيىندى وي قوزعاعان. بۇل اۋدارمانىڭ حالىقارالىق «تۇرىك الەمىنىڭ مادەني قازىناسى» جوباسى اياسىندا جاسالعان ماڭىزدى شارالاردىڭ ءبىرى ەكەنىن اتاپ كورسەتكەن.

قورىتىپ ايتقاندا، التىن وردا ءداۋىرىنىڭ اسا قۇندى جادىگەرى «ەدىگە» تاريحي-قاھارماندىق ەپوسىنىڭ قازاق تىلىندەگى ش.ءۋاليحانوۆ نۇسقاسىنىڭ 2020 جىلى تۇركيادا تۇرىك تىلىندە باسپا بەتىن كورۋى - رۋحاني جاڭعىرۋ اياسىنداعى قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ قول جەتكىزگەن ءىرى جاڭالىقتارىنىڭ ءبىرى ەكەنى داۋسىز.

مۇحتار ورىنباسارۇلى ميروۆ

Abai.kz