(ertegi)

Ertede bir han bolypty. Hannyng aty Súmyray eken. Ol: «Elde joq zat ózimde bar bolsa eken, mende bar zat eshbir adamda bolmasa eken», dep oilapty. Osy maqsatyn is jýzine asyru ýshin Súmyray han kimning jaqsy aty, asyl jihazy, qymbat mýlki bolsa, barlyghyn da  tartyp alyp, óz qazynasyna  sala beripti, sala beripti. Sonda da kózi toyyp, kónili tolmapty.

Ol bir kýni jalghyz otyryp:

- Osy men mal, jihaz, qazynany qansha alsam da halyqtyng maly, jihazy, qazynasy bir bitpey qoydy. Qúlaq estigen jerdegi jaqsy at, asyl kilem, qyran býrkit, jýirik tazy, asyl jihazdyng bәrin de jinap aldym. Endi múnday asyl qazyna tek jalghyz mende ghana shyghar dep talay ret oiladym. Biraq jaqsy at ta, asyl zat ta bir tausylar emes. Mende bar zat halyqta da bar bolyp shygha keledi. Men qúralaydy qúryqpen ústaytyn bәige atyn alyp qoysam, onyng ornyna taghy sonday bir qarapayym adam úshqan qústy qútqarmaytyn túlpar ósirip minedi. Qysqa kýnde qyryq ýirek ilgen súnqardy tartyp alsam, onyng ornyna taghy bir qarapayym adam qysqa kýnde qyryq emes, jýz ýirek iletin qarshygha baulyp salady, men altynyn tartyp alsam, gauhary shyghady. Qysqasy, men әli de kedeymin. Mende bardyng bәri de halyqta bar.

Han óz oiynyng tap osy bir kezenine kelgende onyng yzalanghany sonshalyq ókirip-baqyryp, óz shashyn ózi júla-júla  aldyndaghy altyn túghyrgha mandayynyng qalay sart etip tiygenin de angharmapty.

(ertegi)

Ertede bir han bolypty. Hannyng aty Súmyray eken. Ol: «Elde joq zat ózimde bar bolsa eken, mende bar zat eshbir adamda bolmasa eken», dep oilapty. Osy maqsatyn is jýzine asyru ýshin Súmyray han kimning jaqsy aty, asyl jihazy, qymbat mýlki bolsa, barlyghyn da  tartyp alyp, óz qazynasyna  sala beripti, sala beripti. Sonda da kózi toyyp, kónili tolmapty.

Ol bir kýni jalghyz otyryp:

- Osy men mal, jihaz, qazynany qansha alsam da halyqtyng maly, jihazy, qazynasy bir bitpey qoydy. Qúlaq estigen jerdegi jaqsy at, asyl kilem, qyran býrkit, jýirik tazy, asyl jihazdyng bәrin de jinap aldym. Endi múnday asyl qazyna tek jalghyz mende ghana shyghar dep talay ret oiladym. Biraq jaqsy at ta, asyl zat ta bir tausylar emes. Mende bar zat halyqta da bar bolyp shygha keledi. Men qúralaydy qúryqpen ústaytyn bәige atyn alyp qoysam, onyng ornyna taghy sonday bir qarapayym adam úshqan qústy qútqarmaytyn túlpar ósirip minedi. Qysqa kýnde qyryq ýirek ilgen súnqardy tartyp alsam, onyng ornyna taghy bir qarapayym adam qysqa kýnde qyryq emes, jýz ýirek iletin qarshygha baulyp salady, men altynyn tartyp alsam, gauhary shyghady. Qysqasy, men әli de kedeymin. Mende bardyng bәri de halyqta bar.

Han óz oiynyng tap osy bir kezenine kelgende onyng yzalanghany sonshalyq ókirip-baqyryp, óz shashyn ózi júla-júla  aldyndaghy altyn túghyrgha mandayynyng qalay sart etip tiygenin de angharmapty.

Han sol jatqannan mol jatty. Saray manyna, hannyng aldyna eshbir pende  ayaq basyp jaqyn kele almapty. Hannyng qyryq uәziri - han oilanyp jatyr, saray manyna jan balasy jolamasyn, - dep habar salady. Búl habardy estigende keybireuler:

-Qorqar Qúdayynan,

Qaytar rayynan,

Zorlyq-zomblyghyn qoyar,

Bir jaqsylyq bolar, - dep ýmit etse, halyqtyng kópshiligi:

«Hannan laq dәmetkenshe,

Qasqyrdan qúlaq dәmet»,

«El jylamay, han kúlmes»,

«Han qúlamay el kýlmes»,

«Qústa sýt joq,

Jylqyda ót joq,

Handa qayghy joq,» - degen eken.

Hannyng onasha oilanuynan jaqsylyq joq. Taghy qanday qanisherlik lang bolar eken, - dep shulasypty.

Otyz kýn oilanyp, qyryq kýn tolghanghan han, aqyry bir kýni oy týbine de jetipti.

Qan sasyghan qaraghash,

Han jarlyghy dar aghash,

Kisi óltirgish jendetter,

Bas shabatyn dónbekter, - barlyghy da maydan basyna әzir boldy. Halyqty jinap, han jarlyghyn jariyalady:

-Kókte Qúday búiyryghy,

Jerde han búiryghy, - dep bastady han jarlyghyn oqyghan bas uәzir: - Jer betindegi barlyq tenizder, kólder, ózender, qúdyqtar men búlaqtar - úly dәrejeli rizyq iyesi Súmyray hannyng menshigi. Kimde- kim hannyng rúqsatynsyz bir tamshy su alatyn bolsa, basy shabylady.

Han jarlyghy eki emes. Susyzdyqtan  adam da, mal da, ýy qústary da qyryla bastady. Ólip bara jatqan sәbiyine bir tostaghan su alyp ishkizgen talay ana sәbiyimen birge dargha tartyldy, talay er baltamen shabyldy, qara aghan qan sasydy, dardyng týbinde ólgen adamdardyng denesinen ondaghan mayalar túrdy.

Jer betinen su tatugha erki bolmaghan halyq, mal soyyp, qúrban shalyp kóktegi «Qúdaydan» janbyr súrady. Qarayghan halyq, qybyrlaghan jan qansha jylap, zar tilense de kók «tәnirinen» jәrdem ala almady.

Kózi arshylmaghan búlaq, týbi tazartylmaghan qúdyq, balyghy tulap, batpaghy shayqalmaghan kól, dariyalardyng kózi bitelip, qúryp ketti. Jan-januar qyrghyngha úshyrady, jer beti tozangha toldy, ósimdikterding tamyry kýidi. «Súmyray kelse, su qúridy» degen maqal osy qasiretting qayghyly yzasynan qalypty.

Tartylghan kólding jaghasynda,

Taryqqan elding arasynda,

Súlulyghy ay men kýndey,

Adamgershilgi - barshagha birdey,

On beske kelgen jasy bar,

On búrym órgen shashy bar,

Ári sheshen, әri sheber,

Rayhan degen qyz bar eken.

-Súmyray hangha barayyn,

Bar ónerdi salayyn,

On sausaqty oinatyp,

Til semserin boylatyp,

Keregine ólimnin

Qúrbany bolyp jarayyn, - depti de Rayhan Súmyray hannyng ordasyna kelipti. Kelgende bos kelmepti, jibek jippen kestelep, asyl taspen týimelep, atlaspen әdiptep, qúndyzbenen júryndap, tamasha bir qamqa ton tigip әkelipti de hannyng iyghyna jauypty.

Dýnie qúmar, ozbyr han súlu qyz men qamqa tondy kórgende esinen tana quanyp, jas balasha júbanypty.

- Búl ónering ýshin qanday tileging bolsa da oryndaymyn. Biraq aldymen mening  ýsh týrli súraghym bar, soghan jauap beresin,- depti han.

Rayhan: «Aldiyar taqsyr, biraq súraq-jauap bolghan son, syn bolghany ghoy, syngha týser bolghan son, shyn bolghany ghoy. Siz ben ekeumizding synymyz ben shynymyzdy tyndap otyratyn bir qariya adam otyrsyn», deydi qyz. Múny jón kórgen patsha sol elde eki jýz elu jasqa kelgen bir qariya bar edi, sony alghyzypty da súraqtaryn qoya bastapty.

- Ákem aitushy edi, «Adamnyng aldynan qara mysyq jol kesip ótse, jaman yrym», - dep, keshe dardan qaytyp kele jatqanymdy, bir qara mysyq jolymdy kesip ótti, búl qanday yrym bolady?

- Taqsyr, mysyqtyng aldynan ótkeni, ne artynan ótkeni adam ýshin eshbir yrym emes, biraq qapteser men taraq qúiryq ýshin jaman-aq yrym eken.

- Ózing tiginshi ekensin. Mening denemning auyr, etimning semiz ekenin kórip te otyrsyn. Maghan qanday týsti kiyim únaydy dep bilesin?

- Mysaly, qoyangha aq, týlkige qyzyl, qúndyzgha kýreng jarasady. Semizde shoshqa semiz, olardyng qarasy da, aghy da, ala-qúla tenbili de ózderine jarasyp túrady ghoy. «Baygha tay minse de jarasady», degendey, taqsyr, sizge qanday týsti kiyim kiyseniz de handyghynyzgha únasyp túrady dep aitar edim.

- Ákemning taghy bir sózi esime týsti, «Er adamnyng aldynan bos shelek ústaghan әiel kezdesse, jaman yrym» deushi edi o kisi. Birazdan beri qayda barsam da aldymnan bos shelek ústaghan әielder kezdese beretin boldy, ol qanday yrym?

-Mening әkem: «Jaman adam yrymshyl bolar, jaman jylqy arynshyl bolar», - deushi edi. Biraq qazirgi jaghdayda sizding әkeniz bilgir adam eken, taqsyr! Ol shelekterdi keptirgen óziniz ghoy.

Dәl osy aragha kelgende, manadan beri ýndemey tyndap otyrghan qariya kýlip jiberipti. Búghan ashulanghan han: «Sen, qaqbas, nege kýlesin? Sózim mazaq pa, ózim mazaq pa saghan!», - dep aqyrypty.

Sonda qariya:

- Sen han bolsan, men - qariyamyn. Sen zyndan bolsan, men - dariyamyn. «Jýieli sóz jýiesin tabady, jýiesiz sóz iyesin tabady» degen eken ata-babalarymyz. Ózing bergen súraq ta, qyzym qaytarghan jauap ta qayyrymsyz, qanisher handy tez qúrtudyng yrym-nyshany eken. Men soghan quanyp kýldim. Búl da jaqsy yrym. Kóp úzamay kózindi joghaltyp, halqym kýlkige bólenedi eken, - depti.

Qatty ashulanghan han qariyanyng basyn alypty da, Rayhannyng ong jaq qolyn bileginen shauyp tastapty.

***

Qariyanyng óner izdep jolaushy ketken jýz qyzy, olardan órbigen nemere, shóbereleri, jiyenderi bar eken. Halqynyng  qayghyly habaryn estip, han sarayyna kelip týsse, qan-josa qyrghynshylyqty kóredi. Qariyanyng úrpaqtary handy óltirip, sarayyn órtedi de ózderi baryp bitelip qalghan búlaq, qúlap qalghan qúdyq, batpaq basyp tartylyp qalghan ózen, kólderdi arshyp, kózderin tazartypty.

El de, jer de, maldar men andar da jauyz hannan qútylyp, sugha toyyp qúlpyra týsipti.

Sonda Jer-anamyz asyl qyzynyng halyq ýshin shabylghan bes sausaghyn jer betine bes japyraqty gýl qylyp ósiripti.

Jer-ana múnday miras belgi jasaghanda, el-anamyz da bos qalmapty. Ol jauyz hangha qarsy su alu ýshin bolghan qyrghyndy rizyq ýshin qyrghyn dep atap, halyqtyng ong-órnek, әshekey ónerin de «su» degen órnekpen mәngi qaldyrypty.

Qaptaghan su, qaulaghan ósimdikten neshe týrli dәru jasap, basy alynghan qariyany tiriltip, Rayhannyng shabylghan qolyn ornyna salyp, halyq múratyna jetipti.

(«Qanbaq shal», túrmys-salt ertegileri, Almaty, «Jalyn», 1983 jyl)

«Abay-aqparat»