2010 jyldyng sony men 2011 jyldyng birinshi jartysynda narazylyq, biylikke qarsylyq dauyly barlyq arab elderin Tuniys, Egiypet, Aljiyr, Marokko, Iordaniya, Irak, Sudan, Livan, Bahreyn, Liviyany birinen song birin jappay sipap ótti. Soltýstik afrika men Tayau Shyghysta kóktemde belsendi sipat alghan narazylyq qazir «arab kóktemi» dep ataluda[1]. Alghashynda Tuniste bastalyp, odan Egiypette jalghasqan tolqu arab elderin kezekpe kezek sharpydy. Birinde ýkimetke qarsylyq - narazylyq, sheru týrinde ótse, kelesilerinde - ýzdiksiz bas kóteruge, qaruly qaqtyghysqa, soghysqa úlasty. Biylikke qarsylyq Kuveyt pen Saud Arabiyasynyng shyghys audandaryn da qamtydy. Búl bas kóterulerde bәrinde ortaq - búl elderde últtyq liyderlerining sayasy arenadan ketu talabyn qoyy.

Arab әlemin qamtyghan jappay әleumettik qarsylyqtyng tuu sebebining tereng qordalanghan ishki jәne syrtqy sipaty bar ekeni anyq. Biylikke qarsy bas kóteruding jalpy úqsastyqtary men jalpy zandylyqtary ortaq bolghanymen әrbir elding dini, әleumettik-ekonomikalyq, sayasy ahualyna jәne ózine tәn tarihy damu ýrdisine sәikes sheshimin tappaghan shiyelenisken problemalary ózegin jaryp syrtqa shyqty.

2010 jyldyng sony men 2011 jyldyng birinshi jartysynda narazylyq, biylikke qarsylyq dauyly barlyq arab elderin Tuniys, Egiypet, Aljiyr, Marokko, Iordaniya, Irak, Sudan, Livan, Bahreyn, Liviyany birinen song birin jappay sipap ótti. Soltýstik afrika men Tayau Shyghysta kóktemde belsendi sipat alghan narazylyq qazir «arab kóktemi» dep ataluda[1]. Alghashynda Tuniste bastalyp, odan Egiypette jalghasqan tolqu arab elderin kezekpe kezek sharpydy. Birinde ýkimetke qarsylyq - narazylyq, sheru týrinde ótse, kelesilerinde - ýzdiksiz bas kóteruge, qaruly qaqtyghysqa, soghysqa úlasty. Biylikke qarsylyq Kuveyt pen Saud Arabiyasynyng shyghys audandaryn da qamtydy. Búl bas kóterulerde bәrinde ortaq - búl elderde últtyq liyderlerining sayasy arenadan ketu talabyn qoyy.

Arab әlemin qamtyghan jappay әleumettik qarsylyqtyng tuu sebebining tereng qordalanghan ishki jәne syrtqy sipaty bar ekeni anyq. Biylikke qarsy bas kóteruding jalpy úqsastyqtary men jalpy zandylyqtary ortaq bolghanymen әrbir elding dini, әleumettik-ekonomikalyq, sayasy ahualyna jәne ózine tәn tarihy damu ýrdisine sәikes sheshimin tappaghan shiyelenisken problemalary ózegin jaryp syrtqa shyqty.

Ókimetke qarsy jappay búqaralyq sipat alghan narzylyqtyng ishki sebebi jogharda atalghan arab elderinde әleumettik-ekonomikalyq problemalardyng shiyelenisuimen, halyqtyng kedey toptarynyng túrmys jaghdayynyng nasharlauy, jastardyng edәuir bóligining keleshekke degen maqsat-múratynyng kýngirtenui, eng bastysy naqty biylikke senimining joghaluymen baylanysty edi. Áriyne, búl arada ishki jәne syrtqy kýshter tikeley aralasatyn sayasy oiynnyng negizge alatyn subektisi - aimaqtaghy diny qauymdar, klandyq toptar men ru-taypalyq bólshektenui, etnikalyq topqa jatuy (qarym qatynas tili men mәdeny múrasy) ekendigin de teriske shygharugha bolmaydy.

Aymaqtyq arab daghdarysyna taldau jasaghanda qanday elementter sheshui roli atqardy jәne sayasy evolusiya qanday sipat aluy mýmkin. Sonymen qatar, arab dauyly kezdeysoq pa, onyng eksporttaluy, basqa elderde úqsas forma qaytalanuy mýmkin be degen de óz ara baylanysty zandy súraq tuady[2].

Arab elderinde revolusiyanyng tuuyna jәne onyng tez arada qanat jangyna әr týrli bagha berilip, týsindirildi. Sarapshylar halyqtyng túrmys jaghdayy tómen kedey elderde biylikke qarsy bas kóterudi әleumettik-ekonomikalyq sebeptermen týsindirgenimen, damu dengeyi joghary, qalypty damu jaghdayyndaghy Bahreyn, Tuniys, Liviya, Saud Arabiyasy, Kuveyttegi narazylyqty týsindirude qayshylyqty kózqaras qalyptasty.

Tuniste 2004-2009 jyldar aralyghynda jan basyna shaqqanda tabys 3,5 myn. tunis dinarynan (búl 2,7 myng dollar) 5 myng tunis dinaryna (3,9 myng dollargha) deyin ósti. Halyqtyng túrmys jaghdayy jaqsardy. Býkil halyqtyng 60% qúraghan orta taptyng tútynuy 83% jetse, olardyng 80%-nyng jeke túrghyn ýileri jәne 21%-nyng avtomobilideri boldy. Al, múnay óndirushi Liviya qalyptasqan dәstýr boyynsha jyl basynda, dәl kóterlistyng aldynda halyqqa aqshalay, ónerkәsip zattarymen dotasiya berdi jәne avtomobili alu ýshin tegin sertifikattar da berdi[3]. Áleumettik-ekonomikalyq jaghdayy jaqsy jәne bayau bolsa da kóterilip kele jatqan elderde biylikke ishin ara narazylyq bolghanymen aiqyn qarsylyq tumauy mýmkin edi. Biraq, olay bolmady.

Sondyqtan, sarapshylar arab dauylyn tughyzghan basty jәne janama sebepterdi izdedi. Ony kezdeysoq bolghan joq dep sanady. Olar: syrtqy faktordyng yqpaly, yaghny әlemning jahandanu ýrdisi, Batys jәne Shyghys Evropadaghy sayasiy-әleumettik ózgerister, halyqaralyq ekonomikalyq daghdarys, Internet jәne basqa da elektrondy jýie arqyly aqparattar men iydeyalargha qol jetkizui, әlemdegi ózgeristermen tanys boluy. Búl da halyq narazylyghynyng bastaluyna, arab elderindegi úrpaqtar arasyndaghy qayshylyqtyn, taytalastyng tuuyna әkeldi.

Úzaq jyldar boyy biylikte bir ghana adam otyruy, sol adam men onyng jaqyndary jәne tóniregindegilerining ghana tirshilik iygilikterin iyelenui, al osy tandaulylar tobyna jatpaytyndardan ózge eshkim jogharghy biylikke, jaqsy túrmys pen molshylyqqa qol jetkize almauy, el ishinde keleshekke ýmit artatyn eleuli ózgeristerding bolmauy, halyqta әsirese, orta tapta oppozisiyalyq kónil kýy qalyptastyrdy. Bilimdi, ekonomikalyq jaghynan belsendi әleumettik toptyng qoghamnan kýtken ýmitining aqtalmauy jәne naqty ómirdegi aiyrmashylyq, qayshylyq biylikke qarsy narazylyqty tudyrdy. Sondyqtan da, sheruge shyghushylardyng alghashqy jәne eng basty talaby bireu ghana ol - búrynghy biyleushilerding óz orynynan ketui boldy. Olar biylik auysuy kerek, búrynghylardyng uaqyty ótti dep sanady. Demokratiya jәne bostandyq turaly sayasy úrandar olargha keyin keldi jәne ony әr elde әrkim ózinshe týsindi.

Arab elderining әleumettik-demografiyalyq erekshelikteri de eleuli roli atqardy. Barlyq túrghyndardyng 50%-y 35 jasqa deyingi jastar edi. Áleumettik-ekonomikalyq problemalardyng sheshilmeuinen kópshiliginde jastar zardap shekti. Mysaly, osy toptyng arasynda júmyssyzdyq 50%-gha deyin jetti[4]. Ásirese, júmys oryndarynyng bolmauy sebepti diplomdy mamandar arasynda júmyssyzdyq joghary boldy. Olar óz bilimderin esh jerge qoldana almady, qoghamnan da ózderine layyqty oryn tappady. Múnday jaghday Tunis pen Egiypette aiqyn bayqaldy[5]. Osy sebepti olardyng kópshiligi arab-músylman qoghamynda manyzdy qúndylyq bolyp sanalatyn otbasyn qúrugha da qol jetkize almady. Poliyseyler tauaryn tәrkilegen song ashynghan jas jigitting Mohammed Buaziziyding Tuniste ózin ózi órteui[6], әleumettik jarylysqa týsken úshqyn boldy. Egiypette da júmyssyz jas parlament aldynda ózin ózi órtemek boldy. Keyin dәl osynday jaghday basqa elderde de qaytalandy. Baspasóz múny sharasyzdyqtan, ashynghandyqtan keleshekke degen ýmitsizdikten jasaghan jastardyng qadamy dep sanady. Joghary basqaru elitasyndaghy sybaylastyq, proteksiya biylikting bedelin týsirdi.

Tuniste ýzdiksiz 1967 jyldan basqaryp kele jatqan qartayghan preziydent Zin ali-Aidin Ben Aly jemqorlyq, sybaylastyq, tamyr tanystyq óristedi. El ekonomikasynyng tórtten ýshin preziydent otbasy men onyng júbayy Leyla Trabelsy klany baqylady, olar 7 mlrd. evro kapitaldy óz qoldaryna ústady. Tunis klassikalyq kvaziy-demokratiya kórinisi qalyptasty - formalidy demokratiyalyq institut, yaghny jalpygha birdey balamaly saylau, eki palataly parlament, kóp partiyaly jýie, biylikti bólu, kisipodaq, әrtýrli qoghamdyq úiymdar, әielder, jastar úiymdary bolghanymen jeke dara biylikting avtoritarly tәrtibi barlyghyn óz baqylauynda ústady.

10 mln. halqy bar Tuniste Ben Aly biyligi kezinde polisiyalyq apparattyng 150 myng qyzmetkeri boldy. Sheruge shyghushylargha qarsy biylik qatang shara qoldanghanymen, qaqtyghys kezinde 200 juyq adam ólgenine qaramastan narazylyq aksiyasy toqtamady. Ýsh apta toqtausyz sheruden song Ben Aly otstavkagha, al 2011 jyldyng 14 qantarynda Tunisten ketuge mәjbýr boldy. Preziydentting jeke kýzetin basqaratyn, sayasy polisiyanyng bastyghy, general Aly Seriaty jәne preziydent júbayy Leyla Trabelsy isik auruynan әbden әlsiregen preziydent Ben Aliydi Saud Arabiyasyna ketuge mәjbýrledi. Al, osydan eki kýn búryn Tunis armiyasynyng bas shtaby bastyghy Rashid Ammar sheruge shyghushylargha qarsy qaru qoldanudy talap etken Ben aliyding búiryghyn oryndaudan bas tartty.

Ben Aly rejiymi qúlaghannan keyin eldegi jaghdaydy armiya óz baqylauyna aldy. Sebebi, memlekettik infraqúrylym daghdarysqa týsti. Oppozisiya úiymdasu dengeyining tómendigi, bytyranqylyghy jәne azshylyghynan belsendi qimyldap biylikti óz qolyna ala almady. Olardyng ishinen «Demokratiyalyq progressivti partiya» (DPP) men «Demokratiya, enbek jәne bostandyq ýshin Forum» jariya týrde, «Tunis júmysshylarynyng kommunistik partyaisy» pozisiyasyndaghy «Respublikalyq kongres» partiyasy, keyin «Islamdyq baghyttaghy partiya» (IBP) atalghan islamdyq Nahda (Órkendeu) jartylay jariya týrde júmys istedi. Biraq, olardyng barlyghy de Ben Aly rejiymi kezinde biylikting baqylauynda boldy.

2011 jyldyng qantarynda biylikke narazylyq, sheru kezinde DPP liyderi Mayya Ál-Djariby men Nadjib ash-Shabby belsendilik tanytty. Shetelden kezinde biylikke oppozisiyada bolyp, emigrasiyagha ketuge mәjbýr bolghan IBP búrynghy liyderi, kórnekti iydeolog Rashid Gannushy qaytyp oraldy. Osydan keyin ghana oppozisiya batyl qimyldady. Preziydent mindetin atqarushy Fuad Mebazaa oppozisiya liyderderining talap etuimen jana priemnr-ministr qyzmetine kezinde Tunisting birinshi preziydenti H.Burgibymen qyzmettes bolghan Bejy Kaid Essebsiydi taghayyndady. Búrynghy biylikting partiyasy «Demokratiyalyq konstitusiyalyq birlestik» taratyldy. Sonymen birge, Ben Aly biyligi kezindegi jemqorlyq, sybaylastyq pen qyzmet babyn asyra paydalu aktilerin tekseru ýshin komissiya qúryldy. Revolusiya, sayasy reformalar men demokratiyalyq damudy qorghau ýshin Joghary Kenes qúryldy. Onyng qúramyna sayasy partiyalar, kәsipodaq jәne qoghamdyq úiymdar ókilderi kirdi. Biraq, eldegi әleumettik-ekonomikalyq jaghday tolyq túraqtanbady. Kópten tunistikter basqa memleketterge emigrasiyagha ketti. Biylikke aralasqan, nemese úmtylghan sayasy kýshter arasynda alauyzdyq, qayshylyq tudy. Jogharghy organdarda búrynghy preziydent jaqtastary men oppozisiya ókilderining simbiozy qalyptasty[7, s.308]. Búrynghy biylik túsynda qyzmet istegen yqpaly әli de kýshti ekendigi bayqaldy. Biylikke kelgen jana ýkimet endi sayasy partiyalar men úiymdardy óz yqpalyna ústaugha tyrysty. Premier-ministr B.Essebsy ókimet mýshelerine alghashynda 2011 jyldyng shildesine taghayyndalghan, keyin osy jyldyng qazanyna auystyrylghan preziydent jәne parlament saylauyna qatysugha tyiym saldy. Búghan narazylyq retinde búryn ministr bolyp taghayyndalyp ókimet qúramyna engen, DPP tóraghasy Nadjib jәne partiyanyng bas hatshysy At-Tadjdid ókimetting qúramynan shyqty.

Tunis qana emes, jalpy arab eldegi jaghdaydy túraqtandyru mәselesine qazirgi uaqytta halyqaralyq qauymdastyq ta nazar audaruda. 2011 jyldyng 27 mamyrynda ayaqtalghan «Ýlken segizdik» elderi basshylary sammiytinde halqy «demokratiyalyq qayta qúru» ýshin kýresip jatqan Tayau Shyghys pen Soltýstik Afrika elderine qarjylay kómek kórsetu ýshin «Dovili әriptestigin» qúrdy. «Azattyq» radiostansiyasynyng mәlimdeuinshe G8 liyderleri demokratiyalyq reforma jýrgizuge dayyn arab elderine 40 mlrd. dollar bóluge kelisti. Sammit tayaudaghy eki jylda halyqaralyq damu bankinen Tunis pen Egiypetke 14 mlrdtan. astam evrony bólu jóninde sheshim qabyldady[8].

Tayau Shyghystaghy AQSh-tyng basty odaqtastarynyng biri Egiypettegi daghdarystyng jәne preziydent Hosny Mýbarak rejiymi qúlauynyng obektivti jәne subektivti ishki faktory bar[9]. Obektivti ishki faktoryna elding erekshe geografiyalyq jәne demografiyalyq ahualyn jatqyzugha bolady. Egiypet territoriyasyn kóp bóligi shól dala. Shamamen 4% - 6% ghana sharuashylyq jýrgizuge qolayly. Búl negizinen Nil alqaby men onyng saghasy. Al, osy aimaqta barlyq Egiypet halqynyng 96%-y (85 mln adam), 2,1% demografiyalyq ósimmen túrady. Elding osynday ózine tәn ereksheligi salmaqty, jan jaqty oilastyrylghan, sarabdal ekonomikalyq sayasatty qajet etti. Alayda, Gamal Abdeli Naser jýrgizgen «arab sosializmin» ornatu iydeyasynan bas tartqan son, Egiypet ótken ghasyrdyng 70-shi jyldarynyng ortasynan «ashyq esik» (infitah) sayasatyna yaghni, erkin naryqqa kóshti. Ekonomikanyng rentabelidiligi óskenimen, qoghamnyng әleumettik jiktelisi, baghanyn, júmyssyzdyqtyng ósui jyldam qarqyn aldy. Jana «nuvorishter» әleumettik toby payda boldy, olardy Egiypette «semiz mysyqtar» dep atady. Sonymen qatar, halyqtyng bir bóligining kedeylenui, kýizeliske úshyrauy men marginaldanuy jyldam jýrdi. 2000-shi jyldan bastap el әleumettik-ekonomikalyq daghdarys beldeuine ótti, resmy mәlimet boyynsha júmyssyzdyq 11%-dan asyp ketti. Múny sarapshylar, óte tómendelgen mәlimet dep esepteydi.Tunistegi sekildi jastar arasyndaghy júmyssyzdyq kórsetkishi óte joghary. Songhy jyldary jýrgizilgen reformalar nәtiyjesinde ekonomikalyq jaghday túraqtanghanymen, el halqynyng edәuir bóligi әr týrli mәlimetter boyynsha shamamen 20% dan 40% kýnine 2 dollar tabyspen ghana kýn kórdi. Egiypettegi biylik Tunistegidey syrtqy pishini qalypty, sybaylastyq dendegen «basqarylatyn demokratiya» týrinde qalyptasty. Eldi 1981 jyldan preziydent Mýbarak tótenshe jaghday rejiyminde biylep, óz ornyna kishi úly Gamaldy 2011 jylghy saylaugha múragerlikke dayyndady.

El halqynyng túrmys jaghday tómendegenimen, keybir mәlimetterge sýiensek Mýbarak әuletining baylyghy 40-70 mlrd. dollar shamasynda. Halyqtyng narazylyghynyng ósuine, Mýbarak tәrtibining qúlauyna 2010 jyldyng qarashasyndaghy parlament saylauynyng qorytyndysyn óreskel búrmalau jәne oghan «әkimshilik resursyn» aiqyn, ashyq týrde paydalanuy da sebep boldy.

Halyqtyng basym kópshiligining túrmys jaghdayynyng jyldan jylgha nasharlauy, kýizeliske úshyrauy narazylyqty, biylikke qarsy boy kóterudi kýsheytti. Tek qana 2007-2008 jyldary 580 qarsylyq aksiyasy sheru ótti. Biylikke narazy halyqtyng sayasy toptargha birigui de jyldam jýrdi. Halyq mýdesin bildirgen sayasy kýshter men úiymdardyng da belsendiligi artty. Elde revolusiyalyq kónil kýy qalyptasty. Joghardaghylar «janasha» basqara almady, tómendegiler «eskishe» túrudy qalamady.

Nәtiyjesinde, ýsh aptagha sozylghan jalpy búqaralyq maniyfestasiyadan keyin 2011 jyldyng 11 aqpanynda Mýbarak biylikten etuge mәjbýr boldy. Óz qyzmetin Jalpy barlau qyzmetining jetekshisi, viyse-preziydent Omar Sýileymenge tapsyrdy. Biraq, naqty biylik syrtqy ister ministri Húseyn at-Tantavy basqarghan Egiypet armiyasynyng Jogharghy әsker kenesine kóshti. Joghary әsker kenes qoldanystaghy konstitusiya qyzmetin toqtatyp, arnayy taghayyndalghan komissiyagha konstitusiyagha ózgerister men tolyqtyrular engizudi tapsyrdy. Áriyne, búl neghúrlym radikaldy top liyderleri qarsylyghyn tudyrdy, olar jana konstitusiya qabyldaudy talap etti. Egiypette 2011 jyldyng qarasha-jeltoqsan ailaryna parlamenttik jәne preziydenttik saylau belgilendi.

Egiypettegi biylikke qarsy qozghalystyng qozghaushy kýshi negizinen júmyssyz jastar, onyng ishinde jemqorlyq, sybaylastyq dendegen, jeke adam biyligin qabylday almaghan, elde jәne shetelderde bilim alghan, diplomdy mamandar edi. Qarsylyq manifistasiyasy negizine stihiyalyq sipat aldy. Biraq, onyng túraqtylyq nýktesinen qozghalyp ketuine azyq týlikting kezekti qymbattauy әser etti. Qarsylyq aksiyasyna әzirshe basqa sayasy partiyalarmen salystyrmaly týrde qaraghanda әlsiz jәne yqpaly da shamaly liyberal-demokratiyalyq platformada túrghan oppozisiyalyq sayasy partiyalar «Ali-Gad» (Zavtra-Erten), jәne Kifaya (Hvatiyt!-Jetedi!) qosyldy.

«Músylman-bauyrlar» Egiypette qarsylyq qozghalysyndaghy el ishindegi eng yqpaldysy. Alghashynda narazylyq sherui bastalghanda «Músylman-bauyrlar» repressiyalyq shara qoldanugha syltau tudyrmas ýshin biylikke qarsy narazylyq aksiyasyna qatyspaytynyn mәlimdedi. Tek baspasózde «týieler jәne attarmen shayqas» dep atalghan sherushiler qataryn seyiltu ýshin olardyng arasyna biylikti jaqtaushylar týie, attarmen enip ydyratugha tyrysqan song qosyldy. Mýbarak biyligi jyldary «Músylman-bauyrlar» birneshe ret jazalau sharasyna úshyrady. Solay bolghanymen, olar Egiypettegi eng yqpaldy, búqaralyq qoghamdyq-sayasy qozghalys. «Bauyrlardyn» qarsylyq sheruine qatysuy Kair uniiyversiytetining professory Abu ali-Hasan Bakriyding pikirinshe: «Egiypet revolusiyasyna qosylghan ýlken ýles» boldy. Olar búqaralyq «Bostandyq jәne әdilet» pariyasyn qúrdy. «Músylman-bauyrlardyn» jetekshisi Múhammed Bady (1944 j. tughan) «Bauyrlar» preziydenttik saylaugha óz kandidatyn úsynbaydy, biraq parlament saylauyna qatysady, deputattyq orynnyng 30% iyelenuge ýmittenedi», dep mәlimdedi.

Egiypette «Bauyrlarmen» qatar radikaldy islam «salafittik» qozghalys qalyptasu ýstinde, biraq olar әli tirkelgen joq. Solay bolghanymen, olar teledidardan sóilep óz pozisiyasyn aiqyn jariyalauda, jana egiypet biyligin qatang synauda.

Qarsylyq sherui qozghalysyna tanymal sayasy túlghalar MAGATE-ning búrynghy tóraghasy Múhammed ali-Baradey jәne Arab memleketteri ligasynyng bas hatshysy Umir Músa qatysyp liyderlik roli atqarugha tyrysty.

Sheruge jana jastar úiymdary «Revolusiya jastary», «Jiyrma besinshi qantar» t.b. solshyldar, «arab sosializmi» iydeyasyn ústanatyn «nasershiler» de qatysty.

Egiypette әleumettik-ekonomikalyq jaghday kýrdeli kýiinde qalyp otyr. El ekonomikasy qúldyrady. Ásirese, turizm salasy. Sayasy túraqsyzdyq turister keluini keri yqpalyn tiygizdi. 2011 jyldyng nauryz-sәuir ailarynda Kairde qayta sheru bastalyp, sherushiler qysymymen premier-ministr Ahmed Shafik ostavkige jiberildi. Onyng orynyna jana ókimet basshysy qyzmetine búrynghy kólik ministri, Mýbarak rejiymine qarsy sherulerge belsene qatysqan Isam Sharaf keldi.

Halyq qozghalysynyng jeniske jetu faktoryna taldau jasaghanda Egiypette, Tuniste armiyanyng pozisiyasy sheshushi roli atqardy. Áskeriylerding Tuniste preziydent Ben Aliyding búiryghyn oryndaudan bas tartuy, Egiypette beytaraptyq ústanuy, teketireste arasalmaqty sherushiler jaghyna audardy.

Arab әleminde әleumettik-ekonomikalyq problemalardyng shiyelenisuine syrtqy kýshterdin, aimaqqa mýdeli toptardyng aralasqanyn teriske shygharugha bolmaydy. Osyghan sәikes Z.Bjezinskiy men S.Mannyng «tәrtipsizdikti, bey bereketsizdikti (haosty) basqaru» degen teoriyasy eske týsedi. Atalghan avtorlar pikiri boyynsha «bey bereketsizdikti basqarudyn» negizgi әdisi tómendegidey bolatyn:

- zandy ókimetke qarsy shyqqan әrtýrli sayasy kýshterdi (uaqytsha) biriktiru;

- psihologiyalyq jәne aqparattyq agressiya úiymdastyru;

- el liyderining óz elin basqaru mýmkindigine, senimine núqsan keltiru jәne odaqtastarynyng senimdiligine kýmәndandyru;

- eldegi jaghdaydy túraqsyzdandyru;

- biylikti kýshpen nemese «demokratiyalyq saylau» jolymen auystyru;[1]

Búnyng barlyghy arab elderinde bolghan revolusiyalar ssenariyine óte úqsas. Sonymen qatar, AQSh-nyng Memlekettik Departamentinde «Tayau Shyghyspen әriptestikti qoldau bastamasy» jobasy jasalghany belgili. Tanqalarlyghy, atalghan aimaqtyq úiymnyng ortalyghy arab revolusiyasy bastalyp basqalargha taraghan Tuniste ornalasqan. Bastamanyng maqsaty arab jastary arasynda, әsirese Tunis pen Egiypette AQSh-qa jәne onyng «demokratiyalyq qúndylyqtaryna» baghyttalghan әleumettik top qalyptastyru. Taghy da sәikestilik. Joba negizinde AQSh-ta bilim alugha baratyn arab jastary qatary jyl sayyn óse týsude. Eger AQSh-qa Memlekettik departament jobasymen 1998 jyly demokratiyany damytu salasy baghdarlamasy boyynsha 3300 adam oqugha kelse, al 2009 jyly búl sifr 14870 adamgha jetti. Amerikandyq poliytehnologtar aqparatty jetkizu men taratugha erekshe nazar audaryp, amerikandyq «demokratiyalyq qúndylyqtardy» jastar boyyna sindiruge әr týrli әdis tәsilderdi qoldana otyryp júmys isteytini belgili. Olar internet pen basqa da elektrondy jýielerdi baqylauda ústauda jәne óte tiyimdi qoldanuda. Mysaly, Liviyagha jasalghan operasiya tek qaru kýshimen ghana emes, ózderine tiyimdi aqparatty taratu jәne olargha basqalardy sendiru әdisi arqyly jýrgizilude. Kaddafiyge qarsy keng kólemde aldyn ala dayyndalghan aqparatty soghys jýrip jatqany qúpiya emes. Arab elderindegi biylikke qarsy bas kóterude demokratiya, bostandyq, erkindik úranyn kótergender qatarynda batysta bilim alghan arab jastary kóp bolghandyghyn sarapshylar da derektermen keltirude.

Ár týrli qoghamdyq úiymdar, arnayy granttar bólu, demokratiyany damytu, qúqyq qorghau baghdarlamalary arqyly da arab jastaryna yqpal etti. 2007-2008 jyldary Soros qarjylandyruymen Freedom House úiymy «Advokattardyng jana úrpaghy» baghdarlamasyn iske qosty. Baghdarlama Tayau Shyghys pen Soltýstik Afrikada beybit týrde sayasy ózgerister jasau maqsatynda júmys isteytin azamattyq qoghamnyng jas belsendilerin qorghaugha baghyttaldy. Tuniste «Advokattar jemqorlyqqa qarsy» dep atalatyn kompaniyany basqardy.

2010 jyly taghy da atalghan Sorostyng «Ashyq qogham» instituty «Tvitter arqyly demokratiyagha jol tabugha bola ma? Afrikadaghy mediaqatysu keleshegi» dep atalatyn grantty qarjylandyrdy. Atalghan «Feysbuk» pen «Tvitter» sarapshylar pikirinshe Egiypette revolusiyany úiymdastyrudyng negizgi qúraly boldy[10].

Sonymen birge, «Demokratiyanyng qoldau Últtyq qory» men Djordj Soros soltýstik afrikalyq múghalimder, advokattar, jurnalister men jas aktivisterdi dayyndaugha million dollar júmsady. 2009 jyldan qazirgi dýrbelenge deyin bir jylda ózining oqytu baghdarlamasyn eki ese kýsheytti. Búlardyng barlyghy Soltýstik Afrika men Tayau Shyghystaghy oqigha arnayy oqytu baghdarlamalary arqyly dayyndaldy ma degen oigha jeteleydi.

Shamasy, batys arab elderinde jaghdaydy shiyelenistiruge sanaly týrde qadam jasaghan da boluy kerek dep boljam jasaugha bolady. Sebebi, әleumettik silkinis, biylikpen qaqtyghys arab elderinde bolmay qoymaytyn kýide әbden pisip jetildi. Sondyqtan, batysqa óz baqylauynda ústaugha bolatynday qysqa merzimdik daghdarys qajet te bolghan boluy kerek. Keyin bey bereketsizdikti rettep aimaqty óz baqylauynda ústau oghan da tiyimdi edi. Maqsat - Amerika men basqa da batys elderining strategiyalyq mýdesi toghysqan elderdegi rejimdi auystyru, dәstýrli últtyq liyderlerdi tarih sahnasynan yghystyru men olardyng orynyna biylikke jas pragmatikter men tehnokrattardy әkelu. Biraq biylikke kelgender qanday jaghdayda bolsyn amerikandyq mýdemen sanasyp, oghan núqsan keltirmeui kerek ekendigi de belgili.

Sonymen qatar, sirә, AQSh pen NATO elderining avanturaly operasiyany bastauynyng sebebi liviya halqynyng qúqy men bostandyghyghyn qorghau emes, bәrinen búryn múnaygha degen mýdelilik basty faktor boluy mýmkin.

Qazirgi uaqytta arab dauyly birshama bәsendegenimen onyng qayta soqpaytynyna jәne ony basqa bir aimaqta dәl osynday ssenariyde qaytalanbaytyndyghyna da kepildik joq. Sonday-aq arab dauyly arab memleketteri arasyndaghy integrasiyalyq ýrdisti olardyng mýdelilik túrghysynda jaqyndasuyn da әlsiretti. Olardyng arasyndaghy qayshylyq ta terendey týsti[11].

"Abay-aqparat"

ÁDEBIYETTER

1. Litvin V. Budet ly «arabskaya zima»? Internet jurnal «Novoe Vostochnoe Obozreniye». 25.06.2011. http://www.jornal-neo.com/ru

2. Orlov A. Pervye revolusiy HHI veka... Internet jurnal «Novoe Vostochnoe Obozreniye». 10.06.2011. http://www.jornal-neo.com/ru

3. Filatov S. Tunisskiy bunt. Bessmyslennyy y besposhadnyi. 21.01.2011. //Russkiy obozrevateli - na http://www.rus-obr.ru/idea/9335; Popov V.V. Blizkiy Tuniys. Ocherky istoriy y sovremennosti. M., 2005, s. 121;

4. Dolgov B. Arbskie revolusii: prichiny y perspektivy. Chasti 1. Internet jurnal «Novoe Vostochnoe Obozreniye». 23.06.2011. http://www.jornal-neo.com/ru

5. Podserob A. Vosstaniya arabov v HHI veke: chto dalishe. Internet jurnal «Novoe Vostochnoe Obozreniye». 14.03.2011. http://www.jornal-neo.com/ru

6. Volneniya v stranah arabskogo mira (2010-2011). Material iz Vikiypediy - svobodnoy ensiklopedii. 06 iilya 2011 g.

7. Fedorchenko A.V., Krylov A.V. Arabskiy poyas nestabilinosty (itogy zasedaniya «kruglogo stola» v MGIMO). //Vestnik MGIMO-Uniyversiyteta. -2011. №2 (15). 306-311 s;

8. G8 y «Arabskaya vesna»: Komu - denigi, komu - sanksiy y sud, a Izrailu - granisy 1967 goda. Internet jurnal «Novoe Vostochnoe Obozreniye». 30.05.2011. http://www.jornal-neo.com/ru

9. Veselov Yu. Blijnyy Vostok. Sobytiya y ojidaniya. Internet jurnal «Novoe Vostochnoe Obozreniye». 18.06.2011. http://www.jornal-neo.com/ru

10. Polosin V. Rotshilidy protiv arabskih praviyteley. Prichiny y mehanizm revolusiy v arabskih stranah. Internet jurnal «Novoe Vostochnoe Obozreniye». 15.04.2011. http://www.jornal-neo.com/ru

11. Igoshina J. Mejarabskie integrasionnye prosessy v fokuse «arabskoy vesny» Internet jurnal «Novoe Vostochnoe Obozreniye». 06.06.2011. http://www.jornal-neo.com/ru

Qúrmanghaly Darkenov Ghazezúly - t.gh.k., dosent. Aymaqtanu kafedrasy

L.N.Gumiylev atyndaghy Euraziya últtyq uniyversiyteti