قۇرمانعالي داركەنوۆ. ايماقتىق داعدارىس سيندرومى نەمەسە اراب داۋىلى
2010 جىلدىڭ سوڭى مەن 2011 جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا نارازىلىق، بيلىككە قارسىلىق داۋىلى بارلىق اراب ەلدەرىن تۋنيس، ەگيپەت، الجير، ماروككو، يوردانيا، يراك، سۋدان، ليۆان، باحرەين، ليۆيانى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جاپپاي سيپاپ ءوتتى. سولتۇستىك افريكا مەن تاياۋ شىعىستا كوكتەمدە بەلسەندى سيپات العان نارازىلىق قازىر «اراب كوكتەمى» دەپ اتالۋدا[1]. العاشىندا تۋنيستە باستالىپ، ودان ەگيپەتتە جالعاسقان تولقۋ اراب ەلدەرىن كەزەكپە كەزەك شارپىدى. بىرىندە ۇكىمەتكە قارسىلىق - نارازىلىق، شەرۋ تۇرىندە وتسە، كەلەسىلەرىندە - ۇزدىكسىز باس كوتەرۋگە، قارۋلى قاقتىعىسقا، سوعىسقا ۇلاستى. بيلىككە قارسىلىق كۋۆەيت پەن ساۋد ارابياسىنىڭ شىعىس اۋداندارىن دا قامتىدى. بۇل باس كوتەرۋلەردە بارىندە ورتاق - بۇل ەلدەردە ۇلتتىق ليدەرلەرىنىڭ ساياسي ارەنادان كەتۋ تالابىن قويۋى.
اراب الەمىن قامتىعان جاپپاي الەۋمەتتىك قارسىلىقتىڭ تۋ سەبەبىنىڭ تەرەڭ قوردالانعان ىشكى جانە سىرتقى سيپاتى بار ەكەنى انىق. بيلىككە قارسى باس كوتەرۋدىڭ جالپى ۇقساستىقتارى مەن جالپى زاڭدىلىقتارى ورتاق بولعانىمەن ءاربىر ەلدىڭ ءدىني، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ساياسي احۋالىنا جانە وزىنە ءتان تاريحي دامۋ ۇردىسىنە سايكەس شەشىمىن تاپپاعان شيەلەنىسكەن پروبلەمالارى وزەگىن جارىپ سىرتقا شىقتى.
2010 جىلدىڭ سوڭى مەن 2011 جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا نارازىلىق، بيلىككە قارسىلىق داۋىلى بارلىق اراب ەلدەرىن تۋنيس، ەگيپەت، الجير، ماروككو، يوردانيا، يراك، سۋدان، ليۆان، باحرەين، ليۆيانى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جاپپاي سيپاپ ءوتتى. سولتۇستىك افريكا مەن تاياۋ شىعىستا كوكتەمدە بەلسەندى سيپات العان نارازىلىق قازىر «اراب كوكتەمى» دەپ اتالۋدا[1]. العاشىندا تۋنيستە باستالىپ، ودان ەگيپەتتە جالعاسقان تولقۋ اراب ەلدەرىن كەزەكپە كەزەك شارپىدى. بىرىندە ۇكىمەتكە قارسىلىق - نارازىلىق، شەرۋ تۇرىندە وتسە، كەلەسىلەرىندە - ۇزدىكسىز باس كوتەرۋگە، قارۋلى قاقتىعىسقا، سوعىسقا ۇلاستى. بيلىككە قارسىلىق كۋۆەيت پەن ساۋد ارابياسىنىڭ شىعىس اۋداندارىن دا قامتىدى. بۇل باس كوتەرۋلەردە بارىندە ورتاق - بۇل ەلدەردە ۇلتتىق ليدەرلەرىنىڭ ساياسي ارەنادان كەتۋ تالابىن قويۋى.
اراب الەمىن قامتىعان جاپپاي الەۋمەتتىك قارسىلىقتىڭ تۋ سەبەبىنىڭ تەرەڭ قوردالانعان ىشكى جانە سىرتقى سيپاتى بار ەكەنى انىق. بيلىككە قارسى باس كوتەرۋدىڭ جالپى ۇقساستىقتارى مەن جالپى زاڭدىلىقتارى ورتاق بولعانىمەن ءاربىر ەلدىڭ ءدىني، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ساياسي احۋالىنا جانە وزىنە ءتان تاريحي دامۋ ۇردىسىنە سايكەس شەشىمىن تاپپاعان شيەلەنىسكەن پروبلەمالارى وزەگىن جارىپ سىرتقا شىقتى.
وكىمەتكە قارسى جاپپاي بۇقارالىق سيپات العان نارزىلىقتىڭ ىشكى سەبەبى جوعاردا اتالعان اراب ەلدەرىندە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق پروبلەمالاردىڭ شيەلەنىسۋىمەن، حالىقتىڭ كەدەي توپتارىنىڭ تۇرمىس جاعدايىنىڭ ناشارلاۋى، جاستاردىڭ ەداۋىر بولىگىنىڭ كەلەشەككە دەگەن ماقسات-مۇراتىنىڭ كۇڭگىرتەنۋى، ەڭ باستىسى ناقتى بيلىككە سەنىمىنىڭ جوعالۋىمەن بايلانىستى ەدى. ارينە، بۇل ارادا ىشكى جانە سىرتقى كۇشتەر تىكەلەي ارالاساتىن ساياسي ويىننىڭ نەگىزگە الاتىن سۋبەكتىسى - ايماقتاعى ءدىني قاۋىمدار، كلاندىق توپتار مەن رۋ-تايپالىق بولشەكتەنۋى، ەتنيكالىق توپقا جاتۋى (قارىم قاتىناس ءتىلى مەن مادەني مۇراسى) ەكەندىگىن دە تەرىسكە شىعارۋعا بولمايدى.
ايماقتىق اراب داعدارىسىنا تالداۋ جاساعاندا قانداي ەلەمەنتتەر شەشۋى رول اتقاردى جانە ساياسي ەۆوليۋتسيا قانداي سيپات الۋى مۇمكىن. سونىمەن قاتار، اراب داۋىلى كەزدەيسوق پا، ونىڭ ەكسپورتتالۋى، باسقا ەلدەردە ۇقساس فورما قايتالانۋى مۇمكىن بە دەگەن دە ءوز ارا بايلانىستى زاڭدى سۇراق تۋادى[2].
اراب ەلدەرىندە رەۆوليۋتسيانىڭ تۋىنا جانە ونىڭ تەز ارادا قانات جايۋىنا ءار ءتۇرلى باعا بەرىلىپ، ءتۇسىندىرىلدى. ساراپشىلار حالىقتىڭ تۇرمىس جاعدايى تومەن كەدەي ەلدەردە بيلىككە قارسى باس كوتەرۋدى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سەبەپتەرمەن تۇسىندىرگەنىمەن، دامۋ دەڭگەيى جوعارى، قالىپتى دامۋ جاعدايىنداعى باحرەين، تۋنيس، ليۆيا، ساۋد ارابياسى، كۋۆەيتتەگى نارازىلىقتى تۇسىندىرۋدە قايشىلىقتى كوزقاراس قالىپتاستى.
تۋنيستە 2004-2009 جىلدار ارالىعىندا جان باسىنا شاققاندا تابىس 3,5 مىڭ. تۋنيس دينارىنان (بۇل 2,7 مىڭ دوللار) 5 مىڭ تۋنيس دينارىنا (3,9 مىڭ دوللارعا) دەيىن ءوستى. حالىقتىڭ تۇرمىس جاعدايى جاقساردى. بۇكىل حالىقتىڭ 60% قۇراعان ورتا تاپتىڭ تۇتىنۋى 83% جەتسە، ولاردىڭ 80%-نىڭ جەكە تۇرعىن ۇيلەرى جانە 21%-نىڭ اۆتوموبيلدەرى بولدى. ال، مۇناي ءوندىرۋشى ليۆيا قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا جىل باسىندا، ءدال كوتەرلىستىڭ الدىندا حالىققا اقشالاي، ونەركاسىپ زاتتارىمەن دوتاتسيا بەردى جانە اۆتوموبيل الۋ ءۇشىن تەگىن سەرتيفيكاتتار دا بەردى[3]. الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايى جاقسى جانە باياۋ بولسا دا كوتەرىلىپ كەلە جاتقان ەلدەردە بيلىككە ءىشىن ارا نارازىلىق بولعانىمەن ايقىن قارسىلىق تۋماۋى مۇمكىن ەدى. بىراق، ولاي بولمادى.
سوندىقتان، ساراپشىلار اراب داۋىلىن تۋعىزعان باستى جانە جاناما سەبەپتەردى ىزدەدى. ونى كەزدەيسوق بولعان جوق دەپ سانادى. ولار: سىرتقى فاكتوردىڭ ىقپالى، ياعني الەمنىڭ جاھاندانۋ ءۇردىسى، باتىس جانە شىعىس ەۆروپاداعى ساياسي-الەۋمەتتىك وزگەرىستەر، حالىقارالىق ەكونوميكالىق داعدارىس، ينتەرنەت جانە باسقا دا ەلەكتروندى جۇيە ارقىلى اقپاراتتار مەن يدەيالارعا قول جەتكىزۋى، الەمدەگى وزگەرىستەرمەن تانىس بولۋى. بۇل دا حالىق نارازىلىعىنىڭ باستالۋىنا، اراب ەلدەرىندەگى ۇرپاقتار اراسىنداعى قايشىلىقتىڭ، تايتالاستىڭ تۋىنا اكەلدى.
ۇزاق جىلدار بويى بيلىكتە ءبىر عانا ادام وتىرۋى، سول ادام مەن ونىڭ جاقىندارى جانە توڭىرەگىندەگىلەرىنىڭ عانا تىرشىلىك يگىلىكتەرىن يەلەنۋى، ال وسى تاڭداۋلىلار توبىنا جاتپايتىنداردان وزگە ەشكىم جوعارعى بيلىككە، جاقسى تۇرمىس پەن مولشىلىققا قول جەتكىزە الماۋى، ەل ىشىندە كەلەشەككە ءۇمىت ارتاتىن ەلەۋلى وزگەرىستەردىڭ بولماۋى، حالىقتا اسىرەسە، ورتا تاپتا وپپوزيتسيالىق كوڭىل كۇي قالىپتاستىردى. ءبىلىمدى، ەكونوميكالىق جاعىنان بەلسەندى الەۋمەتتىك توپتىڭ قوعامنان كۇتكەن ءۇمىتىنىڭ اقتالماۋى جانە ناقتى ومىردەگى ايىرماشىلىق، قايشىلىق بيلىككە قارسى نارازىلىقتى تۋدىردى. سوندىقتان دا، شەرۋگە شىعۋشىلاردىڭ العاشقى جانە ەڭ باستى تالابى بىرەۋ عانا ول - بۇرىنعى بيلەۋشىلەردىڭ ءوز ورىنىنان كەتۋى بولدى. ولار بيلىك اۋىسۋى كەرەك، بۇرىنعىلاردىڭ ۋاقىتى ءوتتى دەپ سانادى. دەموكراتيا جانە بوستاندىق تۋرالى ساياسي ۇراندار ولارعا كەيىن كەلدى جانە ونى ءار ەلدە اركىم وزىنشە ءتۇسىندى.
اراب ەلدەرىنىڭ الەۋمەتتىك-دەموگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرى دە ەلەۋلى رول اتقاردى. بارلىق تۇرعىنداردىڭ 50%-ى 35 جاسقا دەيىنگى جاستار ەدى. الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق پروبلەمالاردىڭ شەشىلمەۋىنەن كوپشىلىگىندە جاستار زارداپ شەكتى. مىسالى، وسى توپتىڭ اراسىندا جۇمىسسىزدىق 50%-عا دەيىن جەتتى[4]. اسىرەسە، جۇمىس ورىندارىنىڭ بولماۋى سەبەپتى ديپلومدى ماماندار اراسىندا جۇمىسسىزدىق جوعارى بولدى. ولار ءوز بىلىمدەرىن ەش جەرگە قولدانا المادى، قوعامنان دا وزدەرىنە لايىقتى ورىن تاپپادى. مۇنداي جاعداي تۋنيس پەن ەگيپەتتە ايقىن بايقالدى[5]. وسى سەبەپتى ولاردىڭ كوپشىلىگى اراب-مۇسىلمان قوعامىندا ماڭىزدى قۇندىلىق بولىپ سانالاتىن وتباسىن قۇرۋعا دا قول جەتكىزە المادى. پوليتسەيلەر تاۋارىن تاركىلەگەن سوڭ اشىنعان جاس جىگىتتىڭ موحاممەد ءبۋازيزيدىڭ تۋنيستە ءوزىن ءوزى ورتەۋى[6]، الەۋمەتتىك جارىلىسقا تۇسكەن ۇشقىن بولدى. ەگيپەتتە دا جۇمىسسىز جاس پارلامەنت الدىندا ءوزىن ءوزى ورتەمەك بولدى. كەيىن ءدال وسىنداي جاعداي باسقا ەلدەردە دە قايتالاندى. ءباسپاسوز مۇنى شاراسىزدىقتان، اشىنعاندىقتان كەلەشەككە دەگەن ۇمىتسىزدىكتەن جاساعان جاستاردىڭ قادامى دەپ سانادى. جوعارى باسقارۋ ەليتاسىنداعى سىبايلاستىق، پروتەكتسيا بيلىكتىڭ بەدەلىن ءتۇسىردى.
تۋنيستە ۇزدىكسىز 1967 جىلدان باسقارىپ كەلە جاتقان قارتايعان پرەزيدەنت زين ال-ايدين بەن الي جەمقورلىق، سىبايلاستىق، تامىر تانىستىق ورىستەدى. ەل ەكونوميكاسىنىڭ تورتتەن ءۇشىن پرەزيدەنت وتباسى مەن ونىڭ جۇبايى لەيلا ترابەلسي كلانى باقىلادى، ولار 7 ملرد. ەۆرو كاپيتالدى ءوز قولدارىنا ۇستادى. تۋنيس كلاسسيكالىق كۆازي-دەموكراتيا كورىنىسى قالىپتاستى - فورمالدى دەموكراتيالىق ينستيتۋت، ياعني جالپىعا بىردەي بالامالى سايلاۋ، ەكى پالاتالى پارلامەنت، كوپ پارتيالى جۇيە، بيلىكتى ءبولۋ، كىسىپوداق، ءارتۇرلى قوعامدىق ۇيىمدار، ايەلدەر، جاستار ۇيىمدارى بولعانىمەن جەكە دارا بيلىكتىڭ اۆتوريتارلى ءتارتىبى بارلىعىن ءوز باقىلاۋىندا ۇستادى.
10 ملن. حالقى بار تۋنيستە بەن الي بيلىگى كەزىندە پوليتسيالىق اپپاراتتىڭ 150 مىڭ قىزمەتكەرى بولدى. شەرۋگە شىعۋشىلارعا قارسى بيلىك قاتاڭ شارا قولدانعانىمەن، قاقتىعىس كەزىندە 200 جۋىق ادام ولگەنىنە قاراماستان نارازىلىق اكتسياسى توقتامادى. ءۇش اپتا توقتاۋسىز شەرۋدەن سوڭ بەن الي وتستاۆكاعا، ال 2011 جىلدىڭ 14 قاڭتارىندا تۋنيستەن كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. پرەزيدەنتتىڭ جەكە كۇزەتىن باسقاراتىن، ساياسي پوليتسيانىڭ باستىعى، گەنەرال الي سەرياتي جانە پرەزيدەنت جۇبايى لەيلا ترابەلسي ىسىك اۋرۋىنان ابدەن السىرەگەن پرەزيدەنت بەن ءاليدى ساۋد ارابياسىنا كەتۋگە ماجبۇرلەدى. ال، وسىدان ەكى كۇن بۇرىن تۋنيس ارمياسىنىڭ باس شتابى باستىعى راشيد اممار شەرۋگە شىعۋشىلارعا قارسى قارۋ قولدانۋدى تالاپ ەتكەن بەن ءاليدىڭ بۇيرىعىن ورىنداۋدان باس تارتتى.
بەن الي رەجيمى قۇلاعاننان كەيىن ەلدەگى جاعدايدى ارميا ءوز باقىلاۋىنا الدى. سەبەبى، مەملەكەتتىك ينفراقۇرىلىم داعدارىسقا ءتۇستى. وپپوزيتسيا ۇيىمداسۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندىگى، بىتىراڭقىلىعى جانە ازشىلىعىنان بەلسەندى قيمىلداپ بيلىكتى ءوز قولىنا الا المادى. ولاردىڭ ىشىنەن «دەموكراتيالىق پروگرەسسيۆتى پارتيا» (دپپ) مەن «دەموكراتيا، ەڭبەك جانە بوستاندىق ءۇشىن فورۋم» جاريا تۇردە، «تۋنيس جۇمىسشىلارىنىڭ كوممۋنيستىك پارتيايسى» پوزيتسياسىنداعى «رەسپۋبليكالىق كونگرەس» پارتياسى، كەيىن «يسلامدىق باعىتتاعى پارتيا» (يبپ) اتالعان يسلامدىق ناحدا (وركەندەۋ) جارتىلاي جاريا تۇردە جۇمىس ىستەدى. بىراق، ولاردىڭ بارلىعى دە بەن الي رەجيمى كەزىندە بيلىكتىڭ باقىلاۋىندا بولدى.
2011 جىلدىڭ قاڭتارىندا بيلىككە نارازىلىق، شەرۋ كەزىندە دپپ ليدەرى مايا ءال-دجاريبي مەن نادجيب اش-شاببي بەلسەندىلىك تانىتتى. شەتەلدەن كەزىندە بيلىككە وپپوزيتسيادا بولىپ، ەميگراتسياعا كەتۋگە ءماجبۇر بولعان يبپ بۇرىنعى ليدەرى، كورنەكتى يدەولوگ راشيد گاننۋشي قايتىپ ورالدى. وسىدان كەيىن عانا وپپوزيتسيا باتىل قيمىلدادى. پرەزيدەنت مىندەتىن اتقارۋشى فۋاد مەبازاا وپپوزيتسيا ليدەردەرىنىڭ تالاپ ەتۋىمەن جاڭا پرەمنر-مينيستر قىزمەتىنە كەزىندە ءتۋنيستىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتى ح.بۋرگيبىمەن قىزمەتتەس بولعان بەجي كايد ەسسەبسيدى تاعايىندادى. بۇرىنعى بيلىكتىڭ پارتياسى «دەموكراتيالىق كونستيتۋتسيالىق بىرلەستىك» تاراتىلدى. سونىمەن بىرگە، بەن الي بيلىگى كەزىندەگى جەمقورلىق، سىبايلاستىق پەن قىزمەت بابىن اسىرا پايدالۋ اكتىلەرىن تەكسەرۋ ءۇشىن كوميسسيا قۇرىلدى. رەۆوليۋتسيا، ساياسي رەفورمالار مەن دەموكراتيالىق دامۋدى قورعاۋ ءۇشىن جوعارى كەڭەس قۇرىلدى. ونىڭ قۇرامىنا ساياسي پارتيالار، كاسىپوداق جانە قوعامدىق ۇيىمدار وكىلدەرى كىردى. بىراق، ەلدەگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعداي تولىق تۇراقتانبادى. كوپتەن تۋنيستىكتەر باسقا مەملەكەتتەرگە ەميگراتسياعا كەتتى. بيلىككە ارالاسقان، نەمەسە ۇمتىلعان ساياسي كۇشتەر اراسىندا الاۋىزدىق، قايشىلىق تۋدى. جوعارعى ورگانداردا بۇرىنعى پرەزيدەنت جاقتاستارى مەن وپپوزيتسيا وكىلدەرىنىڭ سيمبيوزى قالىپتاستى[7, س.308]. بۇرىنعى بيلىك تۇسىندا قىزمەت ىستەگەن ىقپالى ءالى دە كۇشتى ەكەندىگى بايقالدى. بيلىككە كەلگەن جاڭا ۇكىمەت ەندى ساياسي پارتيالار مەن ۇيىمداردى ءوز ىقپالىنا ۇستاۋعا تىرىستى. پرەمەر-مينيستر ب.ەسسەبسي وكىمەت مۇشەلەرىنە العاشىندا 2011 جىلدىڭ شىلدەسىنە تاعايىندالعان، كەيىن وسى جىلدىڭ قازانىنا اۋىستىرىلعان پرەزيدەنت جانە پارلامەنت سايلاۋىنا قاتىسۋعا تىيىم سالدى. بۇعان نارازىلىق رەتىندە بۇرىن مينيستر بولىپ تاعايىندالىپ وكىمەت قۇرامىنا ەنگەن، دپپ توراعاسى نادجيب جانە پارتيانىڭ باس حاتشىسى ات-تادجديد وكىمەتتىڭ قۇرامىنان شىقتى.
تۋنيس قانا ەمەس، جالپى اراب ەلدەگى جاعدايدى تۇراقتاندىرۋ ماسەلەسىنە قازىرگى ۋاقىتتا حالىقارالىق قاۋىمداستىق تا نازار اۋدارۋدا. 2011 جىلدىڭ 27 مامىرىندا اياقتالعان «ۇلكەن سەگىزدىك» ەلدەرى باسشىلارى سامميتىندە حالقى «دەموكراتيالىق قايتا قۇرۋ» ءۇشىن كۇرەسىپ جاتقان تاياۋ شىعىس پەن سولتۇستىك افريكا ەلدەرىنە قارجىلاي كومەك كورسەتۋ ءۇشىن «دوۆيل ارىپتەستىگىن» قۇردى. «ازاتتىق» راديوستانتسياسىنىڭ مالىمدەۋىنشە G8 ليدەرلەرى دەموكراتيالىق رەفورما جۇرگىزۋگە دايىن اراب ەلدەرىنە 40 ملرد. دوللار بولۋگە كەلىستى. سامميت تاياۋداعى ەكى جىلدا حالىقارالىق دامۋ بانكىنەن تۋنيس پەن ەگيپەتكە 14 ملردتان. استام ەۆرونى ءبولۋ جونىندە شەشىم قابىلدادى[8].
تاياۋ شىعىستاعى اقش-تىڭ باستى وداقتاستارىنىڭ ءبىرى ەگيپەتتەگى داعدارىستىڭ جانە پرەزيدەنت حوسني مۇباراك رەجيمى قۇلاۋىنىڭ وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى ىشكى فاكتورى بار[9]. وبەكتيۆتى ىشكى فاكتورىنا ەلدىڭ ەرەكشە گەوگرافيالىق جانە دەموگرافيالىق احۋالىن جاتقىزۋعا بولادى. ەگيپەت تەرريتورياسىن كوپ بولىگى ءشول دالا. شامامەن 4% - 6% عانا شارۋاشىلىق جۇرگىزۋگە قولايلى. بۇل نەگىزىنەن ءنىل القابى مەن ونىڭ ساعاسى. ال، وسى ايماقتا بارلىق ەگيپەت حالقىنىڭ 96%-ى (85 ملن ادام), 2,1% دەموگرافيالىق وسىممەن تۇرادى. ەلدىڭ وسىنداي وزىنە ءتان ەرەكشەلىگى سالماقتى، جان جاقتى ويلاستىرىلعان، سارابدال ەكونوميكالىق ساياساتتى قاجەت ەتتى. الايدا، گامال ابدەل ناسەر جۇرگىزگەن «اراب ءسوتسياليزمىن» ورناتۋ يدەياسىنان باس تارتقان سوڭ، ەگيپەت وتكەن عاسىردىڭ 70-ءشى جىلدارىنىڭ ورتاسىنان «اشىق ەسىك» (ينفيتاح) ساياساتىنا ياعني، ەركىن نارىققا كوشتى. ەكونوميكانىڭ رەنتابەلدىلىگى وسكەنىمەن، قوعامنىڭ الەۋمەتتىك جىكتەلىسى، باعانىڭ، جۇمىسسىزدىقتىڭ ءوسۋى جىلدام قارقىن الدى. جاڭا «نۋۆوريشتەر» الەۋمەتتىك توبى پايدا بولدى، ولاردى ەگيپەتتە «سەمىز مىسىقتار» دەپ اتادى. سونىمەن قاتار، حالىقتىڭ ءبىر بولىگىنىڭ كەدەيلەنۋى، كۇيزەلىسكە ۇشىراۋى مەن مارگينالدانۋى جىلدام ءجۇردى. 2000-ءشى جىلدان باستاپ ەل الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق داعدارىس بەلدەۋىنە ءوتتى، رەسمي مالىمەت بويىنشا جۇمىسسىزدىق 11%-دان اسىپ كەتتى. مۇنى ساراپشىلار، وتە تومەندەلگەن مالىمەت دەپ ەسەپتەيدى.تۋنيستەگى سەكىلدى جاستار اراسىنداعى جۇمىسسىزدىق كورسەتكىشى وتە جوعارى. سوڭعى جىلدارى جۇرگىزىلگەن رەفورمالار ناتيجەسىندە ەكونوميكالىق جاعداي تۇراقتانعانىمەن، ەل حالقىنىڭ ەداۋىر بولىگى ءار ءتۇرلى مالىمەتتەر بويىنشا شامامەن 20% دان 40% كۇنىنە 2 دوللار تابىسپەن عانا كۇن كوردى. ەگيپەتتەگى بيلىك تۋنيستەگىدەي سىرتقى ءپىشىنى قالىپتى، سىبايلاستىق دەندەگەن «باسقارىلاتىن دەموكراتيا» تۇرىندە قالىپتاستى. ەلدى 1981 جىلدان پرەزيدەنت مۇباراك توتەنشە جاعداي رەجيمىندە بيلەپ، ءوز ورنىنا كىشى ۇلى گامالدى 2011 جىلعى سايلاۋعا مۇراگەرلىككە دايىندادى.
ەل حالقىنىڭ تۇرمىس جاعداي تومەندەگەنىمەن، كەيبىر مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك مۇباراك اۋلەتىنىڭ بايلىعى 40-70 ملرد. دوللار شاماسىندا. حالىقتىڭ نارازىلىعىنىڭ وسۋىنە، مۇباراك ءتارتىبىنىڭ قۇلاۋىنا 2010 جىلدىڭ قاراشاسىنداعى پارلامەنت سايلاۋىنىڭ قورىتىندىسىن ورەسكەل بۇرمالاۋ جانە وعان «اكىمشىلىك رەسۋرسىن» ايقىن، اشىق تۇردە پايدالانۋى دا سەبەپ بولدى.
حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ تۇرمىس جاعدايىنىڭ جىلدان جىلعا ناشارلاۋى، كۇيزەلىسكە ۇشىراۋى نارازىلىقتى، بيلىككە قارسى بوي كوتەرۋدى كۇشەيتتى. تەك قانا 2007-2008 جىلدارى 580 قارسىلىق اكتسياسى شەرۋ ءوتتى. بيلىككە نارازى حالىقتىڭ ساياسي توپتارعا بىرىگۋى دە جىلدام ءجۇردى. حالىق مۇدەسىن بىلدىرگەن ساياسي كۇشتەر مەن ۇيىمداردىڭ دا بەلسەندىلىگى ارتتى. ەلدە رەۆوليۋتسيالىق كوڭىل كۇي قالىپتاستى. جوعارداعىلار «جاڭاشا» باسقارا المادى، تومەندەگىلەر «ەسكىشە» تۇرۋدى قالامادى.
ناتيجەسىندە، ءۇش اپتاعا سوزىلعان جالپى بۇقارالىق مانيفەستاتسيادان كەيىن 2011 جىلدىڭ 11 اقپانىندا مۇباراك بيلىكتەن ەتۋگە ءماجبۇر بولدى. ءوز قىزمەتىن جالپى بارلاۋ قىزمەتىنىڭ جەتەكشىسى، ۆيتسە-پرەزيدەنت ومار سۇيلەيمەنگە تاپسىردى. بىراق، ناقتى بيلىك سىرتقى ىستەر ءمينيسترى حۇسەين ات-تانتاۆي باسقارعان ەگيپەت ارمياسىنىڭ جوعارعى اسكەر كەڭەسىنە كوشتى. جوعارى اسكەر كەڭەس قولدانىستاعى كونستيتۋتسيا قىزمەتىن توقتاتىپ، ارنايى تاعايىندالعان كوميسسياعا كونستيتۋتسياعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋدى تاپسىردى. ارينە، بۇل نەعۇرلىم راديكالدى توپ ليدەرلەرى قارسىلىعىن تۋدىردى، ولار جاڭا كونستيتۋتسيا قابىلداۋدى تالاپ ەتتى. ەگيپەتتە 2011 جىلدىڭ قاراشا-جەلتوقسان ايلارىنا پارلامەنتتىك جانە پرەزيدەنتتىك سايلاۋ بەلگىلەندى.
ەگيپەتتەگى بيلىككە قارسى قوزعالىستىڭ قوزعاۋشى كۇشى نەگىزىنەن جۇمىسسىز جاستار، ونىڭ ىشىندە جەمقورلىق، سىبايلاستىق دەندەگەن، جەكە ادام بيلىگىن قابىلداي الماعان، ەلدە جانە شەتەلدەردە ءبىلىم العان، ديپلومدى ماماندار ەدى. قارسىلىق مانيفيستاتسياسى نەگىزىنە ستيحيالىق سيپات الدى. بىراق، ونىڭ تۇراقتىلىق نۇكتەسىنەن قوزعالىپ كەتۋىنە ازىق تۇلىكتىڭ كەزەكتى قىمباتتاۋى اسەر ەتتى. قارسىلىق اكتسياسىنا ازىرشە باسقا ساياسي پارتيالارمەن سالىستىرمالى تۇردە قاراعاندا ءالسىز جانە ىقپالى دا شامالى ليبەرال-دەموكراتيالىق پلاتفورمادا تۇرعان وپپوزيتسيالىق ساياسي پارتيالار «ال-گاد» (زاۆترا-ەرتەڭ), جانە كيفايا (حۆاتيت!-جەتەدى!) قوسىلدى.
«مۇسىلمان-باۋىرلار» ەگيپەتتە قارسىلىق قوزعالىسىنداعى ەل ىشىندەگى ەڭ ىقپالدىسى. العاشىندا نارازىلىق شەرۋى باستالعاندا «مۇسىلمان-باۋىرلار» رەپرەسسيالىق شارا قولدانۋعا سىلتاۋ تۋدىرماس ءۇشىن بيلىككە قارسى نارازىلىق اكتسياسىنا قاتىسپايتىنىن مالىمدەدى. تەك باسپاسوزدە «تۇيەلەر جانە اتتارمەن شايقاس» دەپ اتالعان شەرۋشىلەر قاتارىن سەيىلتۋ ءۇشىن ولاردىڭ اراسىنا بيلىكتى جاقتاۋشىلار تۇيە، اتتارمەن ەنىپ ىدىراتۋعا تىرىسقان سوڭ قوسىلدى. مۇباراك بيلىگى جىلدارى «مۇسىلمان-باۋىرلار» بىرنەشە رەت جازالاۋ شاراسىنا ۇشىرادى. سولاي بولعانىمەن، ولار ەگيپەتتەگى ەڭ ىقپالدى، بۇقارالىق قوعامدىق-ساياسي قوزعالىس. «باۋىرلاردىڭ» قارسىلىق شەرۋىنە قاتىسۋى كاير ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ابۋ ال-حاسان باكريدىڭ پىكىرىنشە: «ەگيپەت رەۆوليۋتسياسىنا قوسىلعان ۇلكەن ۇلەس» بولدى. ولار بۇقارالىق «بوستاندىق جانە ادىلەت» پارياسىن قۇردى. «مۇسىلمان-باۋىرلاردىڭ» جەتەكشىسى مۇحاممەد بادي (1944 ج. تۋعان) «باۋىرلار» پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا ءوز كانديداتىن ۇسىنبايدى، بىراق پارلامەنت سايلاۋىنا قاتىسادى، دەپۋتاتتىق ورىننىڭ 30% يەلەنۋگە ۇمىتتەنەدى»، دەپ مالىمدەدى.
ەگيپەتتە «باۋىرلارمەن» قاتار راديكالدى يسلام «سالافيتتىك» قوزعالىس قالىپتاسۋ ۇستىندە، بىراق ولار ءالى تىركەلگەن جوق. سولاي بولعانىمەن، ولار تەلەديداردان سويلەپ ءوز پوزيتسياسىن ايقىن جاريالاۋدا، جاڭا ەگيپەت بيلىگىن قاتاڭ سىناۋدا.
قارسىلىق شەرۋى قوزعالىسىنا تانىمال ساياسي تۇلعالار ماگاتە-ءنىڭ بۇرىنعى توراعاسى مۇحاممەد ال-بارادەي جانە اراب مەملەكەتتەرى ليگاسىنىڭ باس حاتشىسى ءۋمىر مۇسا قاتىسىپ ليدەرلىك رول اتقارۋعا تىرىستى.
شەرۋگە جاڭا جاستار ۇيىمدارى «رەۆوليۋتسيا جاستارى»، «جيىرما بەسىنشى قاڭتار» ت.ب. سولشىلدار، «اراب ءسوتسياليزمى» يدەياسىن ۇستاناتىن «ناسەرشىلەر» دە قاتىستى.
ەگيپەتتە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعداي كۇردەلى كۇيىندە قالىپ وتىر. ەل ەكونوميكاسى قۇلدىرادى. اسىرەسە، تۋريزم سالاسى. ساياسي تۇراقسىزدىق تۋريستەر كەلۋىنى كەرى ىقپالىن تيگىزدى. 2011 جىلدىڭ ناۋرىز-ءساۋىر ايلارىندا كايردە قايتا شەرۋ باستالىپ، شەرۋشىلەر قىسىمىمەن پرەمەر-مينيستر احمەد شافيك وستاۆكىگە جىبەرىلدى. ونىڭ ورىنىنا جاڭا وكىمەت باسشىسى قىزمەتىنە بۇرىنعى كولىك ءمينيسترى، مۇباراك رەجيمىنە قارسى شەرۋلەرگە بەلسەنە قاتىسقان يسام شاراف كەلدى.
حالىق قوزعالىسىنىڭ جەڭىسكە جەتۋ فاكتورىنا تالداۋ جاساعاندا ەگيپەتتە، تۋنيستە ارميانىڭ پوزيتسياسى شەشۋشى رول اتقاردى. اسكەريلەردىڭ تۋنيستە پرەزيدەنت بەن ءاليدىڭ بۇيرىعىن ورىنداۋدان باس تارتۋى، ەگيپەتتە بەيتاراپتىق ۇستانۋى، تەكەتىرەستە اراسالماقتى شەرۋشىلەر جاعىنا اۋداردى.
اراب الەمىندە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق پروبلەمالاردىڭ شيەلەنىسۋىنە سىرتقى كۇشتەردىڭ، ايماققا مۇدەلى توپتاردىڭ ارالاسقانىن تەرىسكە شىعارۋعا بولمايدى. وسىعان سايكەس ز.بجەزينسكي مەن س.ماننىڭ «تارتىپسىزدىكتى، بەي بەرەكەتسىزدىكتى (حاوستى) باسقارۋ» دەگەن تەورياسى ەسكە تۇسەدى. اتالعان اۆتورلار پىكىرى بويىنشا «بەي بەرەكەتسىزدىكتى باسقارۋدىڭ» نەگىزگى ءادىسى تومەندەگىدەي بولاتىن:
- زاڭدى وكىمەتكە قارسى شىققان ءارتۇرلى ساياسي كۇشتەردى (ۋاقىتشا) بىرىكتىرۋ;
- پسيحولوگيالىق جانە اقپاراتتىق اگرەسسيا ۇيىمداستىرۋ;
- ەل ليدەرىنىڭ ءوز ەلىن باسقارۋ مۇمكىندىگىنە، سەنىمىنە نۇقسان كەلتىرۋ جانە وداقتاستارىنىڭ سەنىمدىلىگىنە كۇمانداندىرۋ;
- ەلدەگى جاعدايدى تۇراقسىزداندىرۋ;
- بيلىكتى كۇشپەن نەمەسە «دەموكراتيالىق سايلاۋ» جولىمەن اۋىستىرۋ;[1]
بۇنىڭ بارلىعى اراب ەلدەرىندە بولعان رەۆوليۋتسيالار ستسەناريىنە وتە ۇقساس. سونىمەن قاتار، اقش-نىڭ مەملەكەتتىك دەپارتامەنتىندە «تاياۋ شىعىسپەن ارىپتەستىكتى قولداۋ باستاماسى» جوباسى جاسالعانى بەلگىلى. تاڭقالارلىعى، اتالعان ايماقتىق ۇيىمنىڭ ورتالىعى اراب رەۆوليۋتسياسى باستالىپ باسقالارعا تاراعان تۋنيستە ورنالاسقان. باستامانىڭ ماقساتى اراب جاستارى اراسىندا، اسىرەسە تۋنيس پەن ەگيپەتتە اقش-قا جانە ونىڭ «دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارىنا» باعىتتالعان الەۋمەتتىك توپ قالىپتاستىرۋ. تاعى دا سايكەستىلىك. جوبا نەگىزىندە اقش-تا ءبىلىم الۋعا باراتىن اراب جاستارى قاتارى جىل سايىن وسە تۇسۋدە. ەگەر اقش-قا مەملەكەتتىك دەپارتامەنت جوباسىمەن 1998 جىلى دەموكراتيانى دامىتۋ سالاسى باعدارلاماسى بويىنشا 3300 ادام وقۋعا كەلسە، ال 2009 جىلى بۇل تسيفر 14870 ادامعا جەتتى. امەريكاندىق پوليتەحنولوگتار اقپاراتتى جەتكىزۋ مەن تاراتۋعا ەرەكشە نازار اۋدارىپ، امەريكاندىق «دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى» جاستار بويىنا سىڭدىرۋگە ءار ءتۇرلى ءادىس تاسىلدەردى قولدانا وتىرىپ جۇمىس ىستەيتىنى بەلگىلى. ولار ينتەرنەت پەن باسقا دا ەلەكتروندى جۇيەلەردى باقىلاۋدا ۇستاۋدا جانە وتە ءتيىمدى قولدانۋدا. مىسالى، ليۆياعا جاسالعان وپەراتسيا تەك قارۋ كۇشىمەن عانا ەمەس، وزدەرىنە ءتيىمدى اقپاراتتى تاراتۋ جانە ولارعا باسقالاردى سەندىرۋ ءادىسى ارقىلى جۇرگىزىلۋدە. كاددافيگە قارسى كەڭ كولەمدە الدىن الا دايىندالعان اقپاراتتى سوعىس ءجۇرىپ جاتقانى قۇپيا ەمەس. اراب ەلدەرىندەگى بيلىككە قارسى باس كوتەرۋدە دەموكراتيا، بوستاندىق، ەركىندىك ۇرانىن كوتەرگەندەر قاتارىندا باتىستا ءبىلىم العان اراب جاستارى كوپ بولعاندىعىن ساراپشىلار دا دەرەكتەرمەن كەلتىرۋدە.
ءار ءتۇرلى قوعامدىق ۇيىمدار، ارنايى گرانتتار ءبولۋ، دەموكراتيانى دامىتۋ، قۇقىق قورعاۋ باعدارلامالارى ارقىلى دا اراب جاستارىنا ىقپال ەتتى. 2007-2008 جىلدارى سوروس قارجىلاندىرۋىمەن Freedom House ۇيىمى «ادۆوكاتتاردىڭ جاڭا ۇرپاعى» باعدارلاماسىن ىسكە قوستى. باعدارلاما تاياۋ شىعىس پەن سولتۇستىك افريكادا بەيبىت تۇردە ساياسي وزگەرىستەر جاساۋ ماقساتىندا جۇمىس ىستەيتىن ازاماتتىق قوعامنىڭ جاس بەلسەندىلەرىن قورعاۋعا باعىتتالدى. تۋنيستە «ادۆوكاتتار جەمقورلىققا قارسى» دەپ اتالاتىن كومپانيانى باسقاردى.
2010 جىلى تاعى دا اتالعان سوروستىڭ «اشىق قوعام» ينستيتۋتى «تۆيتتەر ارقىلى دەموكراتياعا جول تابۋعا بولا ما؟ افريكاداعى مەدياقاتىسۋ كەلەشەگى» دەپ اتالاتىن گرانتتى قارجىلاندىردى. اتالعان «فەيسبۋك» پەن «تۆيتتەر» ساراپشىلار پىكىرىنشە ەگيپەتتە رەۆوليۋتسيانى ۇيىمداستىرۋدىڭ نەگىزگى قۇرالى بولدى[10].
سونىمەن بىرگە، «دەموكراتيانىڭ قولداۋ ۇلتتىق قورى» مەن دجوردج سوروس سولتۇستىك افريكالىق مۇعالىمدەر، ادۆوكاتتار، جۋرناليستەر مەن جاس اكتيۆيستەردى دايىنداۋعا ميلليون دوللار جۇمسادى. 2009 جىلدان قازىرگى دۇربەلەنگە دەيىن ءبىر جىلدا ءوزىنىڭ وقىتۋ باعدارلاماسىن ەكى ەسە كۇشەيتتى. بۇلاردىڭ بارلىعى سولتۇستىك افريكا مەن تاياۋ شىعىستاعى وقيعا ارنايى وقىتۋ باعدارلامالارى ارقىلى دايىندالدى ما دەگەن ويعا جەتەلەيدى.
شاماسى، باتىس اراب ەلدەرىندە جاعدايدى شيەلەنىستىرۋگە سانالى تۇردە قادام جاساعان دا بولۋى كەرەك دەپ بولجام جاساۋعا بولادى. سەبەبى، الەۋمەتتىك سىلكىنىس، بيلىكپەن قاقتىعىس اراب ەلدەرىندە بولماي قويمايتىن كۇيدە ابدەن ءپىسىپ جەتىلدى. سوندىقتان، باتىسقا ءوز باقىلاۋىندا ۇستاۋعا بولاتىنداي قىسقا مەرزىمدىك داعدارىس قاجەت تە بولعان بولۋى كەرەك. كەيىن بەي بەرەكەتسىزدىكتى رەتتەپ ايماقتى ءوز باقىلاۋىندا ۇستاۋ وعان دا ءتيىمدى ەدى. ماقسات - امەريكا مەن باسقا دا باتىس ەلدەرىنىڭ ستراتەگيالىق مۇدەسى توعىسقان ەلدەردەگى رەجيمدى اۋىستىرۋ، ءداستۇرلى ۇلتتىق ليدەرلەردى تاريح ساحناسىنان ىعىستىرۋ مەن ولاردىڭ ورىنىنا بيلىككە جاس پراگماتيكتەر مەن تەحنوكراتتاردى اكەلۋ. بىراق بيلىككە كەلگەندەر قانداي جاعدايدا بولسىن امەريكاندىق مۇدەمەن ساناسىپ، وعان نۇقسان كەلتىرمەۋى كەرەك ەكەندىگى دە بەلگىلى.
سونىمەن قاتار، ءسىرا، اقش پەن ناتو ەلدەرىنىڭ اۆانتيۋرالى وپەراتسيانى باستاۋىنىڭ سەبەبى ليۆيا حالقىنىڭ قۇقى مەن بوستاندىعىعىن قورعاۋ ەمەس، بارىنەن بۇرىن مۇنايعا دەگەن مۇدەلىلىك باستى فاكتور بولۋى مۇمكىن.
قازىرگى ۋاقىتتا اراب داۋىلى ءبىرشاما باسەڭدەگەنىمەن ونىڭ قايتا سوقپايتىنىنا جانە ونى باسقا ءبىر ايماقتا ءدال وسىنداي ستسەناريدە قايتالانبايتىندىعىنا دا كەپىلدىك جوق. سونداي-اق اراب داۋىلى اراب مەملەكەتتەرى اراسىنداعى ينتەگراتسيالىق ءۇردىستى ولاردىڭ مۇدەلىلىك تۇرعىسىندا جاقىنداسۋىن دا السىرەتتى. ولاردىڭ اراسىنداعى قايشىلىق تا تەرەڭدەي ءتۇستى[11].
"اباي-اقپارات"
ادەبيەتتەر
1. ليتۆين ۆ. بۋدەت لي «ارابسكايا زيما»؟ ينتەرنەت جۋرنال «نوۆوە ۆوستوچنوە وبوزرەنيە». 25.06.2011. http://www.jornal-neo.com/ru
2. ورلوۆ ا. پەرۆىە رەۆوليۋتسي ءححى ۆەكا... ينتەرنەت جۋرنال «نوۆوە ۆوستوچنوە وبوزرەنيە». 10.06.2011. http://www.jornal-neo.com/ru
3. فيلاتوۆ س. تۋنيسسكي بۋنت. بەسسمىسلەننىي ي بەسپوششادنىي. 21.01.2011. //رۋسسكي وبوزرەۆاتەل - نا http://www.rus-obr.ru/idea/9335; پوپوۆ ۆ.ۆ. بليزكي تۋنيس. وچەركي يستوري ي سوۆرەمەننوستي. م.، 2005, س. 121;
4. دولگوۆ ب. اربسكيە رەۆوليۋتسي: پريچينى ي پەرسپەكتيۆى. چاست 1. ينتەرنەت جۋرنال «نوۆوە ۆوستوچنوە وبوزرەنيە». 23.06.2011. http://www.jornal-neo.com/ru
5. پودتسەروب ا. ۆوسستانيا ارابوۆ ۆ ءححى ۆەكە: چتو دالشە. ينتەرنەت جۋرنال «نوۆوە ۆوستوچنوە وبوزرەنيە». 14.03.2011. http://www.jornal-neo.com/ru
6. ۆولنەنيا ۆ ستراناح ارابسكوگو ميرا (2010-2011). ماتەريال يز ۆيكيپەدي - سۆوبودنوي ەنتسيكلوپەدي. 06 يۋليا 2011 گ.
7. فەدورچەنكو ا.ۆ.، كرىلوۆ ا.ۆ. ارابسكي پوياس نەستابيلنوستي (يتوگي زاسەدانيا «كرۋگلوگو ستولا» ۆ مگيمو). //ۆەستنيك مگيمو-ۋنيۆەرسيتەتا. -2011. №2 (15). 306-311 س;
8. G8 ي «ارابسكايا ۆەسنا»: كومۋ - دەنگي، كومۋ - سانكتسي ي سۋد، ا يزرايليۋ - گرانيتسى 1967 گودا. ينتەرنەت جۋرنال «نوۆوە ۆوستوچنوە وبوزرەنيە». 30.05.2011. http://www.jornal-neo.com/ru
9. ۆەسەلوۆ يۋ. بليجنىي ۆوستوك. سوبىتيا ي وجيدانيا. ينتەرنەت جۋرنال «نوۆوە ۆوستوچنوە وبوزرەنيە». 18.06.2011. http://www.jornal-neo.com/ru
10. پولوسين ۆ. روتشيلدى پروتيۆ ارابسكيح پراۆيتەلەي. پريچينى ي مەحانيزم رەۆوليۋتسي ۆ ارابسكيح ستراناح. ينتەرنەت جۋرنال «نوۆوە ۆوستوچنوە وبوزرەنيە». 15.04.2011. http://www.jornal-neo.com/ru
11. يگوشينا ج. مەجارابسكيە ينتەگراتسيوننىە پروتسەسسى ۆ فوكۋسە «ارابسكوي ۆەسنى» ينتەرنەت جۋرنال «نوۆوە ۆوستوچنوە وبوزرەنيە». 06.06.2011. http://www.jornal-neo.com/ru
قۇرمانعالي داركەنوۆ عازەزۇلى - ت.ع.ك.، دوتسەنت. ايماقتانۋ كافەدراسى
ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى
