Jangenthan ABYLAYÚLY, medisina ghylymynyng doktory, professor:

Jangenthan ABYLAYÚLY, medisina ghylymynyng doktory, professor:

- Jangenthan Abylayúly, býginde el ekonomikasyn innovasiyagha beyim­deu jayy jii aitylady. Siz kәnigi ma­man retinde óz salanyzdyn, yaghny me­diy­sina sektorynyng innovasiyagha ba­ghyt aluyn qalay baghalar ediniz?

- Ras, qazir bizding Ýkimetimiz jana iyn­no­vasiyalyq baghyttaghy jobalardy qol­da­nys­qa engizuge asa den qoyyp jatyr. Osy baghytta atqarylyp jatqan sharualar legi jyl­dan-jylgha óristep, tamyrlanyp da­myp keledi. Búl - jalpy, innovasiyalyq jo­balar haqynda aityp otyrghan pikirim. Al endi medisina salasyna keler bolsaq, iyn­novasiyalyq baghyttaghy medisinalyq orta­lyqtar, janashyldyqqa úmtylghan iyn­no­vasiyalyq klinikalar, medisinany quat­ty tehnologiyamen jabdyqtau isteri de ózin­dik jolgha qoyylyp, ilgeri jyljyp ke­ledi. Elimizde nanotehnologiya tәsilderin mengeru, osy әdis-tәsil arqyly janalyqtar ashu, nanotehnologiyany medisinagha ki­rik­tiru tәrizdi dýniyeler birtindep jýzege asu­da. Moyyndau kerek, medisinany iyn­no­va­siyagha beyimdeu ózindik nәtiyje berip ke­ledi. Qazir respublikamyzdyng әrbir ob­ly­synda, әrbir iri qalalarynda janashyl baghytta quatty tehnologiyamen júmys istey­tin medisinalyq ortalyqtar ashylyp jat­qany aqiqat. Búl - innovasiyalyq ýrdisting bizding ekonomikamyzgha beyimdele bastaghanynyng dәleli. Sondyqtan óz basym el ekonomikasyn, onyng ishinde medisina salasyn innovasiyagha beyimdeuge beyil tanytudy ong sheshim dep qoldaymyn. Búl rette aitylar oi-pikirlerdi ýnemi oy eleginen ótkizip otyramyn.

- Siz jogharyda «әrbir oblysta, iri qalalarda innovasiyalyq klinikalar ashyluda» dep qaldynyz. Al endi osy innovasiya degen týsinikti auyl medisinasy qanshalyqty boyyna sinire alyp jatyr?

- Áriyne, strategiyalyq manyzy bar innovasiyalyq jobalardy auylgha baghyttau qajet-aq. Ókinishtisi, bizding auyl-aymaq­tar­dyng deni innovasiyany boyyna әli sinirip ýlgergen joq. Jasyratyny joq, naq qazir auyldyq jerlerde medisina sala­sy­na qatysty bilikti maman men quatty teh­no­lo­giya jaghy óte tapshy. Auyl men halqy der­tine daua tabu ýshin әli de bolsa audan orta­lyq­taryna, oblysqa, iri qalalargha sabylyp әlek. Sondyqtan búl rette ai­ta­rym, auylgha әli innovasiyanyng úshqyny jete qoyghan joq. Ghylymnyng songhy ja­na­lyq­taryn auyldyq jerlerge beyim­deu ýshin bizge әli de biraz ter tógu qajet.

- Mәselen, ne isteu kerek? Maman retinde búghan qatysty ózindik aitar úsynystarynyz bar ma?

- Birinshiden, auylgha bilikti mamandar legi jasaqtaluy kerek. Ras, búl mәselede Ýki­met auylgha bilikti mamandar jetkizu ýshin arnayy baghdarlama oilastyryp, auyl­gha attanghan jastargha arnayy jenil­dik­ter qarastyruda. Biraq sol jenildikterding qaysybirine jastardyng kónili tolmaytynyn da aita ketkenimiz jón. Mysaly, bizde auyl­dyq okrugterde bolsyn, qalalyq jer­ler­de bolsyn jas mamandardy baspanamen qamtu jayy dúrys sheshimin tappaghan. Qazir bilikti degen mamandarymyz ne ipotekalyq baghdarlamamen túrghyn ýy ala almay, ne memlekettik baghdarlamagha ilige almay dal bolyp jýr. Qanshama mamandarymyz bas­pa­na mәselesine bas auyrtyp janshylyp jýr. Sondyqtan, mening oiymsha, jas ma­man­dardy baspanamen qamtugha qatysty bir jeke-dara memlekettik baghdarlama qajet. Ekinshi bir aita ketetin jayt, býginde «auylgha jas maman attanar bolsa, oghan arzan­da­tyl­ghan nesie beriletini» jayly jii ai­ty­lady. Al týptep kelgende ol nesiyening payyz­dyq tólemi damushy jәne damyghan elder­men salystyrghanda óte joghary eke­nin baghamdaymyz. Demek, bizge jastargha beriletin nesiyening arzan týrin nemese Islam bankteri arqyly payyzdyq ýstemesi joq týrlerin oilastyrghan abzal. Búdan song auylgha innovasiyany beyimdeu ýshin eng qajetti nәrse, ol - quatty tehnologiya. Sóz joq, búl quatty tehnologiyany biz barlyq eldi mekenge birdey jetkize almasymyz haq. Shyntuaytynda, quatty tehnologiya iri qalalarda da kemshindik tanytyp jatyr. Al endi múndayda ne isteu kerek? Múndayda auyldyq jerlerge kómek kórsetetin jab­dyq­talghan arnayy poyyzdar, jyljymaly jedel jәrdem kólikterin tetikke qosqa­ny­myz jón. Býginde búl baghytta biraz sharua at­qarylyp, birdi-ekili medisinalyq poyyz­dar men arnayy jedel jәrdem kólik­teri joryqqa shyghyp ta jýr. An­ghar­ghangha búl - óte tiyimdi әri qolayly tәsil. Eger biz jylyna bir mәrte respub­liy­ka­myzdyng barlyq auyl-aymaqtaryna osy marshruttyq jýieni engizip, ýzdiksiz jýrgizip otyratyn bolsaq, halyq ta soghan beyimdele bastaytyn edi. Mine, auyldyng qan ta­my­ryna innovasiyany jýgirtkimiz kelse, al­dy­men osynday is-sharalardy keshendi týr­de jýzege asyrugha tiyispiz. Al bú­dan song mәsele ózinen-ózi birtindep sheshile bas­taydy.

- Óziniz bilesiz, qazir «innovasiyany әr salagha dendep engizu ýshin arnayy innovasiyalyq top-menedjerler legin jasaqtau qajet» degen pikirler jii aitylady. Siz múnday payymdamalarmen kelisesiz be?

- Álbette, kelisemin. Eger janaghy inno­va­siyalyq top-menedjerler degeniniz sauat­ty, bilikti mamandardan jasaqtalyp, óz isining sheberi bolatyn bolsa, búl isting kózin ashyp, qanday da bir innovasiyalyq jobany jarqyratyp, jarnamasyn asyrugha yq­pal etedi. Múnday mamandar әsirese me­disina salasyna auaday qajet. Sebebi býginde medisina sektorynda jana­shyl­dyq­qa úmtylu, innovasiyalyq baghytta ja­na­lyqtar ashu keninen qanat jayyp keledi. Ókinishtisi, sol janalyqtardyng baghyn jan­dyryp, ón­di­riske baghyttap jibe­re­tin mým­kindikter tapshy. Sondyqtan bo­lashaqta iyn­no­va­siya­lyq top-menedjerler to­by jasaqtalyp, ar­nayy mamandar iske kiri­setin bolsa, mú­ny qoldau kerek. Búl - óte tiyimdi dýniye.

- Búghan qosa, otandyq biznesting betin iyn­novasiyalyq jobalardy qoldaugha shaqyru jayy da jii sóz bolyp jýr. Qalay oilaysyz, biz biznesting betin medisinagha baghyttau arqyly úpay jinay alamyz ba?

- Eger sauatty mengere alsaq, búl jýie­ni qoldanysqa engizuge әbden bolady. Biyz­nes­ting betin innovasiyagha beyimdeu, onyng ishin­de medisinagha jekelegen kәsipkerler ar­qyly investisiya qúi damyghan elderde keninen etek alyp otyr. Ásirese Japoniya eli óz medisinasyn jekelegen kәsipkerler arqyly qarjylandyryp, búdan memleket te, kәsipkerler de, medisina da paydanyng kózin tauyp aldy. Tipten Japoniyanyng bank­teri de medisinany qarjylandyrugha asa den qoyyp, býginde ol elde jekelegen investorlar bankter arqyly medisinagha arnayy qarjy qúiyp otyrady. Bir sózben aitqanda, kóptegen el «densaulyghyma qar­jy ber bolmasa quatty tehnologiyagha qar­jy ból» dep biz tәrizdi Ýkimetke alaqan jayyp otyrghan joq. Damyghan jәne da­mu­shy elderding deninde medisinagha je­ke­le­gen investorlar qoldau kórsetip, ózderi sol arqyly belgili bir joghary dәrejege kóterilip otyr. Bizde, ókinishke qaray, otan­dyq kәsipkerlerding deni qúrylys salasyna, túrghyn ýy salasyna, importtyq sauda ainalymyna, shiykizat tasymalyna inves­tiy­siya saludy jón kóredi. Búl, bir jaghynan, týsinikti de. Sebebi medisinagha salynghan inves­tisiyanyng jetistigin, paydasyn kóru ýshin kem degende bes-alty jyl uaqyt ketedi. Al kәsipkerler salynghan qarjynyng qaytarymyn tezirek aludy jón kóredi. Sondyqtan bizding eldegi kәsip iyelerining medisina salasyn innovasiyagha beyimdeuge sonshalyqty mәn bermey otyrghanynyng astaryn osydan izdeuge bolady. Meninshe, biyz­nesting betin medisinany inves­tiy­siya­lau­gha búru ýshin jogharydan myqty bir pәrmen kerek. Sonda ghana bizdegi jekelegen kә­sipkerlerding medisinany qarjy­lan­dy­ru­gha kónil bóle bastaytyny anyq.

- «Damyghan elderde investorlar medisinany bankter arqyly qarjylandyrady» dep qaldynyz. Mýmkin, bizge osy jýieni terendetu kerek shyghar. Bankter arqyly arnayy kelisimshart jasasyp, investorlardan nesie alugha bolmasa qarjylay qol úshyn sozugha úsynys tastaugha innovasiyalyq joba avtorlary ózderi atsalyssa qalay bolar edi?

- Jalpy, biz naryqtyq ekonomikanyng zan­dylyqtaryna jýginetin el bolghan­dyq­tan, әrbir iste ózimiz talpynghanymyz abzal. Ár jobanyng avtory óz isine janashyrlyq tanytsa, ózegin jaryp shyqqan iydeyasyn ja­ryqqa shygharyp, halyqtyng iygiligi ýshin júmsaghysy kelse osylay etuge tiyisti. Biraq biz naryqtyq qaghidagha kóshkenimizge bir­ne­she jyldyng jýzi bolsa da, әli memleketke jautandaudy qoya almay kelemiz. Áli de bolsa ókimet óltirmeydi degen oimen ómir sýretinder bizde jetip-artylady. Bir aita keter­ligi, medisinany bankter arqyly qarjylandyru, bankter arqyly inves­tor­lar tabu jýiesi birtindep bizding elge de ke­lip jatyr. Mysaly, qazir Týrkiya elinin, Ame­rikanyng investorlary medisinalyq innovasiyalyq jobalardy qarjylandyru maqsatynda banktermen arnayy júmys isteu­de. Negizinen alghanda, innovasiya degeninizding ózi - bir iydeyany, ol sheteldik bolsyn, meyli otandyq iydeya bolsyn sol janashyldyqty ortagha beyimdeu. Naq qazir biz kóbinese halyqaralyq belsendi inno­va­siyalyq jobalardy ortagha beyimdeuge kýsh salyp jatyrmyz. Mәselen, bizding ja­na­dan ashylyp otyrghan ishki aurular kliy­niy­kasynyng ústanyp otyrghan baghyty da  osy. Qazir bizding klinikamyzdyng maman­da­ry Japoniyadaghy әriptesterimizben ty­ghyz baylanys ornatyp, qazaqy ortagha qan­day innovasiyalyq joba tez beyim­del­gish ekenin zerttep, sýzgiden ótkizdik. Sol zert­teu­lerimiz arqyly ishki aurular kliy­niy­ka­syna qajetti innovasiyalyq jobany tap­tyq. Býginde jobany tәjiriybede qoldanugha barynsha kýsh salyp, ony qarjylandyru isine jeke­le­gen investorlardy da jú­myl­dy­ryp ja­tyr­myz. Osyghan baylanysty ai­ta­rym, әr­bir joba avtory óz isining jemisin kóremin dese, tek qana ýkimetke auyz ashyp otyru oryn­syz. Ol ýshin jan-jaqty izdenis qajet.

- «Japondardyng qazaqstandyq ortagha beyim jobasy» dep qaldynyz... Ashyp aitsanyz, japonnyng qanday jobasyn qazaqy ortagha beyimdeudi jón sanap otyrsyzdar?

- Ol joba - әlemge әigili aferez әdis-tәsili. Búl tәsil arqyly japondar arnayy apparatpen adamnyng qanyn eki-ýsh saghattyng ishinde tazalap shyghady. Búl apparat nanotehnologiyalarmen júmys isteydi. Atalmysh tәsilding eng ontayly jeri - qazir bizding elimizde keng taraghan endokrindik nau­qastardy emdeuge mýmkindik mol. My­saly, búl joba arqyly jayylmaly uly qalqansha bez isigin (zob), qant diabetin, rev­matologiyalyq buyn aurularyn, virus­tyq S, A, V gepatitterin jәne qandaghy virusty nanofilitrmen tazartugha bolady. Búdan song adam aghzasynda qarsy zat degen bolady. Ol qarsy zat adam aghzasynda bir jýie búzylsa, ol jýieni saqtap qaluy ýshin oghan qarsy túratyn zat shygharady. Al ol qarsy zat aghzada shekten tys kóbeyip ketken kez­de adamnyng basqa aghza mýshelerining jú­my­sy nasharlay bastaydy. Mine, osynyng sal­darynan aghzada payda bolatyn qarsy zattardy alyp tastaugha tura keledi. Al atal­ghan japondyq tehnologiyanyng ozyq­ty­ghy sonda - ol qandy tazartyp alyp, ony qay­­tadan aghzagha sol taza qalpynsha qúyady. Mún­day әreketten song qan himiyalyq zat­tar­dan tazaryp, qalypty qyzmet etetin bo­lady. Naq qazir bizding nauqastanghan kezde ishetin dәri-dәrmekterimizding barlyghy hiy­miyalyq zattardan túratyndyqtan, búl - bizding atmosferamyzgha óte qolayly jýie. Jalpy, osy japondyq tәsil arqyly biraz au­rudy emdeuding aghzagha ziyandy týrinen ada bolatyn edik. Mysaly, biz qalqansha bezdi emdeu ýshin nauqasqa merkozoliyl, tirozol dәrilerin beremiz. Al búl dәriler - óte uly. Oilap qarasaq, búl dәrining aghzagha tiy­gi­zer keri әserleri de jetip-artylady. Ol dәriler, birinshiden, asqazandy ulaydy, odan baryp bauyrgha óz әserin tiygizedi. Bú­dan keyin baryp qalqansha bezdi emdeuge kirisedi. Emdeu ýderisi 1,5-2 jyl jýredi. Búl degeniniz eki jyl boyy aghzanyng uly zat­tarmen ulanatynyn kórsetedi. Al ja­na­ghy men mysal etip otyrghan aferez apparaty ar­qyly nanotehnologiyanyng kómegine jý­gine otyryp, basqa aghzagha ziyan tiygizbey, birden qalqansha bezding ózin eki aidyng ishinde emdeuge mýmkindik mol. Mine, biz qazir osynday tehnologiyagha jýginu arqyly nau­qastardy emdeudi jón kórip otyrmyz. Osy әdisti iygeru maqsatynda japondyq әriptesterimizge úsynys jasap, ózindik piki­ri­mizdi bildirip, әriptestik qarym-qatynas ornatyp jatyrmyz. Áriyne, ja­pon­dyq әrip­testerimiz bizdegi nauqastardyng kór­setkishin kórgende, barlyq nauqastardy bir­dey qamtu mýmkin emestigin bizge týsin­di­rip otyr. Japondar «sizderdegi bar nau­qas­ty qamtu mýmkin emes. Al bizding teh­no­lo­giya­myz bir nauqasty emdep, kelesi bir nauqasty emdeuge kýsh-quaty jetpey jatsa, tehnologiyamyzdyng imidji týsip ketpey me» dep te qauiptenedi. Mine, qazir bizdegi maq­sat osy jobany birtindep qazaqy ortagha beyimdeude bolyp túr. Eger atalmysh joba den­dep enetin bolsa, talay qazaqtyng der­ti­ne shipa bolary dausyz.

- Sonda qay kezennen bastap aferez әdisin ortagha beyimdeudi jón sanap otyrsyzdar? Búghan investisiyalyq әleuet jetkilikti me?

- Atalghan jobamen júmys istegimiz ke­le­tinin aityp, ózindik úsynys-tilek­te­rimizdi arqalap, jekelegen kәsipkerlerge de, ýki­met oryndaryna da baruymyzgha tura keldi. Osy jerde bir aita ketkim keletini, bizding búl jobamyzdy japondyq investorlar qar­jylandyrugha asqan qyzyghushylyq tanytyp otyr. Mening bir qynjylatynym, osynday kelesheginen ýlken ýmit kýttiretin jobagha otandyq kәsipkerlerding qyzy­ghu­shy­lyq tanytpauy. Óziniz oilanyzshy, japondyq investorlarmen kelisimshart jasap, olar qarjy bóletindikten, jobadan týsken paydanyng bir bóligin japondyq investorlar alady. Búl - zandylyq. Eger otandyq investorlar qarjy bólemiz dep jobagha qyzyqqanda, týsetin paydanyng bir bóligi qazaqtyng jerinde qalyp, ol eko­no­miy­kamyzdy damytugha ózindik ýles qosatyn edi. Osy arasyn salmaqtap oilanu kerek tә­rizdi. Óz basym otandyq kәsipkerler mediy­sinagha investisiya salu ýshin oghan arnayy memlekettik túrghyda strategiyalyq baghyttar jasau kerek dep oilaymyn. Ásirese, jogharyda aitqanymyzday, auyl­dyq medisinany innovasiyagha beyimdeu qajet. Medisina salasy býginde әlemdik túrghyda evolusiyalyq damugha úmtylyp barady. Sondyqtan osy kóshten biz de qa­lys qalmaghanymyz jón. Elbasymyz bir sózinde «medisinalyq kómek halyqqa jaqyndauy kerek» dep edi. Angharghangha búl sózding astarynda ýlken mәn jatyr. Me­diy­siy­nalyq kómekti halyqqa jaqyndatpay, últtyng densaulyghyn saqtap qalu mýmkin emes. Jalpy, densaulyq salasyna salyn­ghan kapital búl últtyng bolashaghyna sa­lyn­ghan kapital ekenin jadymyzda myqtap ústaghanymyz abzal. Búl rette Ýkimet te, mem­lekettik organdar da, jekelegen inves­tor­lar da medisinagha kapital saludan ayanyp qalmasa kerek-ti.

- Óziniz bilesiz, juyrda qoghamda «medisinalyq qyzmet týrining basym bóligin aqyly etu, yaghny halyqtyng qaltasynan tóletu» turaly oy qozghaldy. Siz búghan qatysty qanday oi-pikirdesiz?

- Mýmkin, qanatqaqty joba retinde tә­jiriybede qoldanyp kóruge bolatyn shyghar. Biraq óz basym búghan qarsymyn. Eger biz últtyng densaulyghyn, úrpaqtyng deni sau bolyp ósuin qalasaq, halyqqa kórsetiletin me­disinalyq qyzmet týrin sapaly jәne auqymdy, bilikti etuge barynsha den qoy­gha­ny­myz abzal. Sonda ghana qargha tamyrly qa­zaq­tyng úrpaghy ósip-ónetin bolady.

Alashqa aitar datym...

Bizde jabayy kәsipkerlik keninen qalyptasyp ketken. Qazaqstannyng kә­sip­­­kerleri qara basynyng qamyn kýitteuden asa almay jýr. Memleketting jal­­­py ekonomikasyna ýles qosugha olar asqan yntyzarlyqpen bel she­ship kirisip otyr­ghan joq.

Urbanizasiya mәselesine airyqsha mәn bergenimiz abzal. Sebebi naq qazir auyl­dan qalagha aghylghandardyng legi jyl sayyn artqanymen, olardyng әleu­met­tik jaghdayy asa mәz emes. Densaulyghyn nasharlatyp, týrli dertke shal­dy­ghyp jatqandardyng basym bóligin urbanizasiyanyng keri yqpaly deuge to­lyq negiz bar. Sondyqtan osy mәselege mәn berilse.

Jastardyng kýizeliske týsuinen qoryqqanymyz jón. Olardyng ósip-ónuine, úr­paq sýngine barynsha jaghday jasalynyp, memlekettik túrghyda osy jaytqa yq­pal berilse... Baspanasyz, júmyssyz jastardyng legi artyp barady. Múnyng ar­ty qoghamnyng tynysynyng taryluyna aparyp soghatyny dausyz.

Mine, meni naqty tolghandyratyn osy ýsh mәsele kóptegen qarakózderding jan jarasyn dóp basary anyq.

Avtor: Qarlyghash ZARYQQANQYZY

http://www.alashainasy.kz/person/28308/