جانگەنتحان ابىلايۇلى، مەديتسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:

جانگەنتحان ابىلايۇلى، مەديتسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:

- جانگەنتحان ابىلايۇلى، بۇگىندە ەل ەكونوميكاسىن يننوۆاتسياعا بەيىم­دەۋ جايى ءجيى ايتىلادى. ءسىز كانىگى ما­مان رەتىندە ءوز سالاڭىزدىڭ، ياعني مە­دي­تسينا سەكتورىنىڭ يننوۆاتسياعا با­عىت الۋىن قالاي باعالار ەدىڭىز؟

- راس، قازىر ءبىزدىڭ ۇكىمەتىمىز جاڭا ين­نو­ۆاتسيالىق باعىتتاعى جوبالاردى قول­دا­نىس­قا ەنگىزۋگە اسا دەن قويىپ جاتىر. وسى باعىتتا اتقارىلىپ جاتقان شارۋالار لەگى جىل­دان-جىلعا ورىستەپ، تامىرلانىپ دا­مىپ كەلەدى. بۇل - جالپى، يننوۆاتسيالىق جو­بالار حاقىندا ايتىپ وتىرعان پىكىرىم. ال ەندى مەديتسينا سالاسىنا كەلەر بولساق، ين­نوۆاتسيالىق باعىتتاعى مەديتسينالىق ورتا­لىقتار، جاڭاشىلدىققا ۇمتىلعان ين­نو­ۆاتسيالىق كلينيكالار، مەديتسينانى قۋات­تى تەحنولوگيامەن جابدىقتاۋ ىستەرى دە ءوزىن­دىك جولعا قويىلىپ، ىلگەرى جىلجىپ كە­لەدى. ەلىمىزدە نانوتەحنولوگيا تاسىلدەرىن مەڭگەرۋ، وسى ءادىس-ءتاسىل ارقىلى جاڭالىقتار اشۋ، نانوتەحنولوگيانى مەديتسيناعا كى­رىك­تىرۋ ءتارىزدى دۇنيەلەر بىرتىندەپ جۇزەگە اسۋ­دا. مويىنداۋ كەرەك، مەديتسينانى ين­نو­ۆا­تسياعا بەيىمدەۋ وزىندىك ناتيجە بەرىپ كە­لەدى. قازىر رەسپۋبليكامىزدىڭ ءاربىر وب­لى­سىندا، ءاربىر ءىرى قالالارىندا جاڭاشىل باعىتتا قۋاتتى تەحنولوگيامەن جۇمىس ىستەي­تىن مەديتسينالىق ورتالىقتار اشىلىپ جات­قانى اقيقات. بۇل - يننوۆاتسيالىق ءۇردىستىڭ ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزعا بەيىمدەلە باستاعانىنىڭ دالەلى. سوندىقتان ءوز باسىم ەل ەكونوميكاسىن، ونىڭ ىشىندە مەديتسينا سالاسىن يننوۆاتسياعا بەيىمدەۋگە بەيىل تانىتۋدى وڭ شەشىم دەپ قولدايمىن. بۇل رەتتە ايتىلار وي-پىكىرلەردى ۇنەمى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ وتىرامىن.

- ءسىز جوعارىدا «ءاربىر وبلىستا، ءىرى قالالاردا يننوۆاتسيالىق كلينيكالار اشىلۋدا» دەپ قالدىڭىز. ال ەندى وسى يننوۆاتسيا دەگەن تۇسىنىكتى اۋىل مەديتسيناسى قانشالىقتى بويىنا سىڭىرە الىپ جاتىر؟

- ارينە، ستراتەگيالىق ماڭىزى بار يننوۆاتسيالىق جوبالاردى اۋىلعا باعىتتاۋ قاجەت-اق. وكىنىشتىسى، ءبىزدىڭ اۋىل-ايماق­تار­دىڭ دەنى يننوۆاتسيانى بويىنا ءالى ءسىڭىرىپ ۇلگەرگەن جوق. جاسىراتىنى جوق، ناق قازىر اۋىلدىق جەرلەردە مەديتسينا سالا­سى­نا قاتىستى بىلىكتى مامان مەن قۋاتتى تەح­نو­لو­گيا جاعى وتە تاپشى. اۋىل مەن حالقى دەر­تىنە داۋا تابۋ ءۇشىن ءالى دە بولسا اۋدان ورتا­لىق­تارىنا، وبلىسقا، ءىرى قالالارعا سابىلىپ الەك. سوندىقتان بۇل رەتتە اي­تا­رىم، اۋىلعا ءالى يننوۆاتسيانىڭ ۇشقىنى جەتە قويعان جوق. عىلىمنىڭ سوڭعى جا­ڭا­لىق­تارىن اۋىلدىق جەرلەرگە بەيىم­دەۋ ءۇشىن بىزگە ءالى دە ءبىراز تەر توگۋ قاجەت.

- ماسەلەن، نە ىستەۋ كەرەك؟ مامان رەتىندە بۇعان قاتىستى وزىندىك ايتار ۇسىنىستارىڭىز بار ما؟

- بىرىنشىدەن، اۋىلعا بىلىكتى ماماندار لەگى جاساقتالۋى كەرەك. راس، بۇل ماسەلەدە ۇكى­مەت اۋىلعا بىلىكتى ماماندار جەتكىزۋ ءۇشىن ارنايى باعدارلاما ويلاستىرىپ، اۋىل­عا اتتانعان جاستارعا ارنايى جەڭىل­دىك­تەر قاراستىرۋدا. بىراق سول جەڭىلدىكتەردىڭ قايسىبىرىنە جاستاردىڭ كوڭىلى تولمايتىنىن دا ايتا كەتكەنىمىز ءجون. مىسالى، بىزدە اۋىل­دىق وكرۋگتەردە بولسىن، قالالىق جەر­لەر­دە بولسىن جاس مامانداردى باسپانامەن قامتۋ جايى دۇرىس شەشىمىن تاپپاعان. قازىر بىلىكتى دەگەن ماماندارىمىز نە يپوتەكالىق باعدارلامامەن تۇرعىن ءۇي الا الماي، نە مەملەكەتتىك باعدارلاماعا ىلىگە الماي دال بولىپ ءجۇر. قانشاما ماماندارىمىز باس­پا­نا ماسەلەسىنە باس اۋىرتىپ جانشىلىپ ءجۇر. سوندىقتان، مەنىڭ ويىمشا، جاس ما­مان­داردى باسپانامەن قامتۋعا قاتىستى ءبىر جەكە-دارا مەملەكەتتىك باعدارلاما قاجەت. ەكىنشى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، بۇگىندە «اۋىلعا جاس مامان اتتانار بولسا، وعان ارزان­دا­تىل­عان نەسيە بەرىلەتىنى» جايلى ءجيى اي­تى­لادى. ال تۇپتەپ كەلگەندە ول نەسيەنىڭ پايىز­دىق تولەمى دامۋشى جانە دامىعان ەلدەر­مەن سالىستىرعاندا وتە جوعارى ەكە­نىن باعامدايمىز. دەمەك، بىزگە جاستارعا بەرىلەتىن نەسيەنىڭ ارزان ءتۇرىن نەمەسە يسلام بانكتەرى ارقىلى پايىزدىق ۇستەمەسى جوق تۇرلەرىن ويلاستىرعان ابزال. بۇدان سوڭ اۋىلعا يننوۆاتسيانى بەيىمدەۋ ءۇشىن ەڭ قاجەتتى نارسە، ول - قۋاتتى تەحنولوگيا. ءسوز جوق، بۇل قۋاتتى تەحنولوگيانى ءبىز بارلىق ەلدى مەكەنگە بىردەي جەتكىزە الماسىمىز حاق. شىنتۋايتىندا، قۋاتتى تەحنولوگيا ءىرى قالالاردا دا كەمشىندىك تانىتىپ جاتىر. ال ەندى مۇندايدا نە ىستەۋ كەرەك؟ مۇندايدا اۋىلدىق جەرلەرگە كومەك كورسەتەتىن جاب­دىق­تالعان ارنايى پويىزدار، جىلجىمالى جەدەل جاردەم كولىكتەرىن تەتىككە قوسقا­نى­مىز ءجون. بۇگىندە بۇل باعىتتا ءبىراز شارۋا ات­قارىلىپ، ءبىردى-ەكىلى مەديتسينالىق پويىز­دار مەن ارنايى جەدەل جاردەم كولىك­تەرى جورىققا شىعىپ تا ءجۇر. اڭ­عار­عانعا بۇل - وتە ءتيىمدى ءارى قولايلى ءتاسىل. ەگەر ءبىز جىلىنا ءبىر مارتە رەسپۋب­لي­كا­مىزدىڭ بارلىق اۋىل-ايماقتارىنا وسى مارشرۋتتىق جۇيەنى ەنگىزىپ، ۇزدىكسىز جۇرگىزىپ وتىراتىن بولساق، حالىق تا سوعان بەيىمدەلە باستايتىن ەدى. مىنە، اۋىلدىڭ قان تا­مى­رىنا يننوۆاتسيانى جۇگىرتكىمىز كەلسە، ال­دى­مەن وسىنداي ءىس-شارالاردى كەشەندى ءتۇر­دە جۇزەگە اسىرۋعا ءتيىسپىز. ال بۇ­دان سوڭ ماسەلە وزىنەن-ءوزى بىرتىندەپ شەشىلە باس­تايدى.

- ءوزىڭىز بىلەسىز، قازىر «يننوۆاتسيانى ءار سالاعا دەندەپ ەنگىزۋ ءۇشىن ارنايى يننوۆاتسيالىق توپ-مەنەدجەرلەر لەگىن جاساقتاۋ قاجەت» دەگەن پىكىرلەر ءجيى ايتىلادى. ءسىز مۇنداي پايىمدامالارمەن كەلىسەسىز بە؟

- البەتتە، كەلىسەمىن. ەگەر جاڭاعى يننو­ۆا­تسيالىق توپ-مەنەدجەرلەر دەگەنىڭىز ساۋات­تى، بىلىكتى مامانداردان جاساقتالىپ، ءوز ءىسىنىڭ شەبەرى بولاتىن بولسا، بۇل ءىستىڭ كوزىن اشىپ، قانداي دا ءبىر يننوۆاتسيالىق جوبانى جارقىراتىپ، جارناماسىن اسىرۋعا ىق­پال ەتەدى. مۇنداي ماماندار اسىرەسە مە­ديتسينا سالاسىنا اۋاداي قاجەت. سەبەبى بۇگىندە مەديتسينا سەكتورىندا جاڭا­شىل­دىق­قا ۇمتىلۋ، يننوۆاتسيالىق باعىتتا جا­ڭا­لىقتار اشۋ كەڭىنەن قانات جايىپ كەلەدى. وكىنىشتىسى، سول جاڭالىقتاردىڭ باعىن جان­دىرىپ، ءون­دى­رىسكە باعىتتاپ جىبە­رە­تىن ءمۇم­كىندىكتەر تاپشى. سوندىقتان بو­لاشاقتا ين­نو­ۆا­تسيا­لىق توپ-مەنەدجەرلەر تو­بى جاساقتالىپ، ار­نايى ماماندار ىسكە كىرى­سەتىن بولسا، مۇ­نى قولداۋ كەرەك. بۇل - وتە ءتيىمدى دۇنيە.

- بۇعان قوسا، وتاندىق بيزنەستىڭ بەتىن ين­نوۆاتسيالىق جوبالاردى قولداۋعا شاقىرۋ جايى دا ءجيى ءسوز بولىپ ءجۇر. قالاي ويلايسىز، ءبىز بيزنەستىڭ بەتىن مەديتسيناعا باعىتتاۋ ارقىلى ۇپاي جيناي الامىز با؟

- ەگەر ساۋاتتى مەڭگەرە الساق، بۇل جۇيە­نى قولدانىسقا ەنگىزۋگە ابدەن بولادى. بيز­نەس­تىڭ بەتىن يننوۆاتسياعا بەيىمدەۋ، ونىڭ ءىشىن­دە مەديتسيناعا جەكەلەگەن كاسىپكەرلەر ار­قىلى ينۆەستيتسيا قۇيۋ دامىعان ەلدەردە كەڭىنەن ەتەك الىپ وتىر. اسىرەسە جاپونيا ەلى ءوز مەديتسيناسىن جەكەلەگەن كاسىپكەرلەر ارقىلى قارجىلاندىرىپ، بۇدان مەملەكەت تە، كاسىپكەرلەر دە، مەديتسينا دا پايدانىڭ كوزىن تاۋىپ الدى. تىپتەن جاپونيانىڭ بانك­تەرى دە مەديتسينانى قارجىلاندىرۋعا اسا دەن قويىپ، بۇگىندە ول ەلدە جەكەلەگەن ينۆەستورلار بانكتەر ارقىلى مەديتسيناعا ارنايى قارجى قۇيىپ وتىرادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، كوپتەگەن ەل «دەنساۋلىعىما قار­جى بەر بولماسا قۋاتتى تەحنولوگياعا قار­جى ءبول» دەپ ءبىز ءتارىزدى ۇكىمەتكە الاقان جايىپ وتىرعان جوق. دامىعان جانە دا­مۋ­شى ەلدەردىڭ دەنىندە مەديتسيناعا جە­كە­لە­گەن ينۆەستورلار قولداۋ كورسەتىپ، وزدەرى سول ارقىلى بەلگىلى ءبىر جوعارى دارەجەگە كوتەرىلىپ وتىر. بىزدە، وكىنىشكە قاراي، وتان­دىق كاسىپكەرلەردىڭ دەنى قۇرىلىس سالاسىنا، تۇرعىن ءۇي سالاسىنا، يمپورتتىق ساۋدا اينالىمىنا، شيكىزات تاسىمالىنا ينۆەس­تي­تسيا سالۋدى ءجون كورەدى. بۇل، ءبىر جاعىنان، تۇسىنىكتى دە. سەبەبى مەديتسيناعا سالىنعان ينۆەس­تيتسيانىڭ جەتىستىگىن، پايداسىن كورۋ ءۇشىن كەم دەگەندە بەس-التى جىل ۋاقىت كەتەدى. ال كاسىپكەرلەر سالىنعان قارجىنىڭ قايتارىمىن تەزىرەك الۋدى ءجون كورەدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ ەلدەگى كاسىپ يەلەرىنىڭ مەديتسينا سالاسىن يننوۆاتسياعا بەيىمدەۋگە سونشالىقتى ءمان بەرمەي وتىرعانىنىڭ استارىن وسىدان ىزدەۋگە بولادى. مەنىڭشە، بيز­نەستىڭ بەتىن مەديتسينانى ينۆەس­تي­تسيا­لاۋ­عا بۇرۋ ءۇشىن جوعارىدان مىقتى ءبىر پارمەن كەرەك. سوندا عانا بىزدەگى جەكەلەگەن كا­سىپكەرلەردىڭ مەديتسينانى قارجى­لان­دى­رۋ­عا كوڭىل بولە باستايتىنى انىق.

- «دامىعان ەلدەردە ينۆەستورلار مەديتسينانى بانكتەر ارقىلى قارجىلاندىرادى» دەپ قالدىڭىز. مۇمكىن، بىزگە وسى جۇيەنى تەرەڭدەتۋ كەرەك شىعار. بانكتەر ارقىلى ارنايى كەلىسىمشارت جاساسىپ، ينۆەستورلاردان نەسيە الۋعا بولماسا قارجىلاي قول ۇشىن سوزۋعا ۇسىنىس تاستاۋعا يننوۆاتسيالىق جوبا اۆتورلارى وزدەرى اتسالىسسا قالاي بولار ەدى؟

- جالپى، ءبىز نارىقتىق ەكونوميكانىڭ زاڭ­دىلىقتارىنا جۇگىنەتىن ەل بولعان­دىق­تان، ءاربىر ىستە ءوزىمىز تالپىنعانىمىز ابزال. ءار جوبانىڭ اۆتورى ءوز ىسىنە جاناشىرلىق تانىتسا، وزەگىن جارىپ شىققان يدەياسىن جا­رىققا شىعارىپ، حالىقتىڭ يگىلىگى ءۇشىن جۇمساعىسى كەلسە وسىلاي ەتۋگە ءتيىستى. بىراق ءبىز نارىقتىق قاعيداعا كوشكەنىمىزگە ءبىر­نە­شە جىلدىڭ ءجۇزى بولسا دا، ءالى مەملەكەتكە جاۋتاڭداۋدى قويا الماي كەلەمىز. ءالى دە بولسا وكىمەت ولتىرمەيدى دەگەن ويمەن ءومىر سۇرەتىندەر بىزدە جەتىپ-ارتىلادى. ءبىر ايتا كەتەر­لىگى، مەديتسينانى بانكتەر ارقىلى قارجىلاندىرۋ، بانكتەر ارقىلى ينۆەس­تور­لار تابۋ جۇيەسى بىرتىندەپ ءبىزدىڭ ەلگە دە كە­لىپ جاتىر. مىسالى، قازىر تۇركيا ەلىنىڭ، امە­ريكانىڭ ينۆەستورلارى مەديتسينالىق يننوۆاتسيالىق جوبالاردى قارجىلاندىرۋ ماقساتىندا بانكتەرمەن ارنايى جۇمىس ىستەۋ­دە. نەگىزىنەن العاندا، يننوۆاتسيا دەگەنىڭىزدىڭ ءوزى - ءبىر يدەيانى، ول شەتەلدىك بولسىن، مەيلى وتاندىق يدەيا بولسىن سول جاڭاشىلدىقتى ورتاعا بەيىمدەۋ. ناق قازىر ءبىز كوبىنەسە حالىقارالىق بەلسەندى يننو­ۆا­تسيالىق جوبالاردى ورتاعا بەيىمدەۋگە كۇش سالىپ جاتىرمىز. ماسەلەن، ءبىزدىڭ جا­ڭا­دان اشىلىپ وتىرعان ىشكى اۋرۋلار كلي­ني­كاسىنىڭ ۇستانىپ وتىرعان باعىتى دا  وسى. قازىر ءبىزدىڭ كلينيكامىزدىڭ مامان­دا­رى جاپونياداعى ارىپتەستەرىمىزبەن تى­عىز بايلانىس ورناتىپ، قازاقى ورتاعا قان­داي يننوۆاتسيالىق جوبا تەز بەيىم­دەل­گىش ەكەنىن زەرتتەپ، سۇزگىدەن وتكىزدىك. سول زەرت­تەۋ­لەرىمىز ارقىلى ىشكى اۋرۋلار كلي­ني­كا­سىنا قاجەتتى يننوۆاتسيالىق جوبانى تاپ­تىق. بۇگىندە جوبانى تاجىريبەدە قولدانۋعا بارىنشا كۇش سالىپ، ونى قارجىلاندىرۋ ىسىنە جەكە­لە­گەن ينۆەستورلاردى دا جۇ­مىل­دى­رىپ جا­تىر­مىز. وسىعان بايلانىستى اي­تا­رىم، ءار­بىر جوبا اۆتورى ءوز ءىسىنىڭ جەمىسىن كورەمىن دەسە، تەك قانا ۇكىمەتكە اۋىز اشىپ وتىرۋ ورىن­سىز. ول ءۇشىن جان-جاقتى ىزدەنىس قاجەت.

- «جاپونداردىڭ قازاقستاندىق ورتاعا بەيىم جوباسى» دەپ قالدىڭىز... اشىپ ايتساڭىز، جاپوننىڭ قانداي جوباسىن قازاقى ورتاعا بەيىمدەۋدى ءجون ساناپ وتىرسىزدار؟

- ول جوبا - الەمگە ايگىلى افەرەز ءادىس-ءتاسىلى. بۇل ءتاسىل ارقىلى جاپوندار ارنايى اپپاراتپەن ادامنىڭ قانىن ەكى-ءۇش ساعاتتىڭ ىشىندە تازالاپ شىعادى. بۇل اپپارات نانوتەحنولوگيالارمەن جۇمىس ىستەيدى. اتالمىش ءتاسىلدىڭ ەڭ وڭتايلى جەرى - قازىر ءبىزدىڭ ەلىمىزدە كەڭ تاراعان ەندوكريندىك ناۋ­قاستاردى ەمدەۋگە مۇمكىندىك مول. مى­سالى، بۇل جوبا ارقىلى جايىلمالى ۋلى قالقانشا بەز ىسىگىن (زوب), قانت ديابەتىن، رەۆ­ماتولوگيالىق بۋىن اۋرۋلارىن، ۆيرۋس­تىق س، ا، ۆ گەپاتيتتەرىن جانە قانداعى ۆيرۋستى نانوفيلترمەن تازارتۋعا بولادى. بۇدان سوڭ ادام اعزاسىندا قارسى زات دەگەن بولادى. ول قارسى زات ادام اعزاسىندا ءبىر جۇيە بۇزىلسا، ول جۇيەنى ساقتاپ قالۋى ءۇشىن وعان قارسى تۇراتىن زات شىعارادى. ال ول قارسى زات اعزادا شەكتەن تىس كوبەيىپ كەتكەن كەز­دە ادامنىڭ باسقا اعزا مۇشەلەرىنىڭ جۇ­مى­سى ناشارلاي باستايدى. مىنە، وسىنىڭ سال­دارىنان اعزادا پايدا بولاتىن قارسى زاتتاردى الىپ تاستاۋعا تۋرا كەلەدى. ال اتال­عان جاپوندىق تەحنولوگيانىڭ وزىق­تى­عى سوندا - ول قاندى تازارتىپ الىپ، ونى قاي­­تادان اعزاعا سول تازا قالپىنشا قۇيادى. مۇن­داي ارەكەتتەن سوڭ قان حيميالىق زات­تار­دان تازارىپ، قالىپتى قىزمەت ەتەتىن بو­لادى. ناق قازىر ءبىزدىڭ ناۋقاستانعان كەزدە ىشەتىن ءدارى-دارمەكتەرىمىزدىڭ بارلىعى حي­ميالىق زاتتاردان تۇراتىندىقتان، بۇل - ءبىزدىڭ اتموسفەرامىزعا وتە قولايلى جۇيە. جالپى، وسى جاپوندىق ءتاسىل ارقىلى ءبىراز اۋ­رۋدى ەمدەۋدىڭ اعزاعا زياندى تۇرىنەن ادا بولاتىن ەدىك. مىسالى، ءبىز قالقانشا بەزدى ەمدەۋ ءۇشىن ناۋقاسقا مەركوزوليل، تيروزول دارىلەرىن بەرەمىز. ال بۇل دارىلەر - وتە ۋلى. ويلاپ قاراساق، بۇل ءدارىنىڭ اعزاعا تي­گى­زەر كەرى اسەرلەرى دە جەتىپ-ارتىلادى. ول دارىلەر، بىرىنشىدەن، اسقازاندى ۋلايدى، ودان بارىپ باۋىرعا ءوز اسەرىن تيگىزەدى. بۇ­دان كەيىن بارىپ قالقانشا بەزدى ەمدەۋگە كىرىسەدى. ەمدەۋ ۇدەرىسى 1,5-2 جىل جۇرەدى. بۇل دەگەنىڭىز ەكى جىل بويى اعزانىڭ ۋلى زات­تارمەن ۋلاناتىنىن كورسەتەدى. ال جا­ڭا­عى مەن مىسال ەتىپ وتىرعان افەرەز اپپاراتى ار­قىلى نانوتەحنولوگيانىڭ كومەگىنە ءجۇ­گىنە وتىرىپ، باسقا اعزاعا زيان تيگىزبەي، بىردەن قالقانشا بەزدىڭ ءوزىن ەكى ايدىڭ ىشىندە ەمدەۋگە مۇمكىندىك مول. مىنە، ءبىز قازىر وسىنداي تەحنولوگياعا جۇگىنۋ ارقىلى ناۋ­قاستاردى ەمدەۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز. وسى ءادىستى يگەرۋ ماقساتىندا جاپوندىق ارىپتەستەرىمىزگە ۇسىنىس جاساپ، وزىندىك پىكى­رى­مىزدى ءبىلدىرىپ، ارىپتەستىك قارىم-قاتىناس ورناتىپ جاتىرمىز. ارينە، جا­پون­دىق ءارىپ­تەستەرىمىز بىزدەگى ناۋقاستاردىڭ كور­سەتكىشىن كورگەندە، بارلىق ناۋقاستاردى ءبىر­دەي قامتۋ مۇمكىن ەمەستىگىن بىزگە ءتۇسىن­دى­رىپ وتىر. جاپوندار «سىزدەردەگى بار ناۋ­قاس­تى قامتۋ مۇمكىن ەمەس. ال ءبىزدىڭ تەح­نو­لو­گيا­مىز ءبىر ناۋقاستى ەمدەپ، كەلەسى ءبىر ناۋقاستى ەمدەۋگە كۇش-قۋاتى جەتپەي جاتسا، تەحنولوگيامىزدىڭ ءيميدجى ءتۇسىپ كەتپەي مە» دەپ تە قاۋىپتەنەدى. مىنە، قازىر بىزدەگى ماق­سات وسى جوبانى بىرتىندەپ قازاقى ورتاعا بەيىمدەۋدە بولىپ تۇر. ەگەر اتالمىش جوبا دەن­دەپ ەنەتىن بولسا، تالاي قازاقتىڭ دەر­تى­نە شيپا بولارى داۋسىز.

- سوندا قاي كەزەڭنەن باستاپ افەرەز ءادىسىن ورتاعا بەيىمدەۋدى ءجون ساناپ وتىرسىزدار؟ بۇعان ينۆەستيتسيالىق الەۋەت جەتكىلىكتى مە؟

- اتالعان جوبامەن جۇمىس ىستەگىمىز كە­لە­تىنىن ايتىپ، وزىندىك ۇسىنىس-تىلەك­تە­رىمىزدى ارقالاپ، جەكەلەگەن كاسىپكەرلەرگە دە، ۇكى­مەت ورىندارىنا دا بارۋىمىزعا تۋرا كەلدى. وسى جەردە ءبىر ايتا كەتكىم كەلەتىنى، ءبىزدىڭ بۇل جوبامىزدى جاپوندىق ينۆەستورلار قار­جىلاندىرۋعا اسقان قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىر. مەنىڭ ءبىر قىنجىلاتىنىم، وسىنداي كەلەشەگىنەن ۇلكەن ءۇمىت كۇتتىرەتىن جوباعا وتاندىق كاسىپكەرلەردىڭ قىزى­عۋ­شى­لىق تانىتپاۋى. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، جاپوندىق ينۆەستورلارمەن كەلىسىمشارت جاساپ، ولار قارجى بولەتىندىكتەن، جوبادان تۇسكەن پايدانىڭ ءبىر بولىگىن جاپوندىق ينۆەستورلار الادى. بۇل - زاڭدىلىق. ەگەر وتاندىق ينۆەستورلار قارجى بولەمىز دەپ جوباعا قىزىققاندا، تۇسەتىن پايدانىڭ ءبىر بولىگى قازاقتىڭ جەرىندە قالىپ، ول ەكو­نو­مي­كامىزدى دامىتۋعا وزىندىك ۇلەس قوساتىن ەدى. وسى اراسىن سالماقتاپ ويلانۋ كەرەك ءتا­رىزدى. ءوز باسىم وتاندىق كاسىپكەرلەر مەدي­تسيناعا ينۆەستيتسيا سالۋ ءۇشىن وعان ارنايى مەملەكەتتىك تۇرعىدا ستراتەگيالىق باعىتتار جاساۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. اسىرەسە، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، اۋىل­دىق مەديتسينانى يننوۆاتسياعا بەيىمدەۋ قاجەت. مەديتسينا سالاسى بۇگىندە الەمدىك تۇرعىدا ەۆوليۋتسيالىق دامۋعا ۇمتىلىپ بارادى. سوندىقتان وسى كوشتەن ءبىز دە قا­لىس قالماعانىمىز ءجون. ەلباسىمىز ءبىر سوزىندە «مەديتسينالىق كومەك حالىققا جاقىنداۋى كەرەك» دەپ ەدى. اڭعارعانعا بۇل ءسوزدىڭ استارىندا ۇلكەن ءمان جاتىر. مە­دي­تسي­نالىق كومەكتى حالىققا جاقىنداتپاي، ۇلتتىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاپ قالۋ مۇمكىن ەمەس. جالپى، دەنساۋلىق سالاسىنا سالىن­عان كاپيتال بۇل ۇلتتىڭ بولاشاعىنا سا­لىن­عان كاپيتال ەكەنىن جادىمىزدا مىقتاپ ۇستاعانىمىز ابزال. بۇل رەتتە ۇكىمەت تە، مەم­لەكەتتىك ورگاندار دا، جەكەلەگەن ينۆەس­تور­لار دا مەديتسيناعا كاپيتال سالۋدان ايانىپ قالماسا كەرەك-ءتى.

- ءوزىڭىز بىلەسىز، جۋىردا قوعامدا «مەديتسينالىق قىزمەت ءتۇرىنىڭ باسىم بولىگىن اقىلى ەتۋ، ياعني حالىقتىڭ قالتاسىنان تولەتۋ» تۋرالى وي قوزعالدى. ءسىز بۇعان قاتىستى قانداي وي-پىكىردەسىز؟

- مۇمكىن، قاناتقاقتى جوبا رەتىندە ءتا­جىريبەدە قولدانىپ كورۋگە بولاتىن شىعار. بىراق ءوز باسىم بۇعان قارسىمىن. ەگەر ءبىز ۇلتتىڭ دەنساۋلىعىن، ۇرپاقتىڭ دەنى ساۋ بولىپ ءوسۋىن قالاساق، حالىققا كورسەتىلەتىن مە­ديتسينالىق قىزمەت ءتۇرىن ساپالى جانە اۋقىمدى، بىلىكتى ەتۋگە بارىنشا دەن قوي­عا­نى­مىز ابزال. سوندا عانا قارعا تامىرلى قا­زاق­تىڭ ۇرپاعى ءوسىپ-ونەتىن بولادى.

الاشقا ايتار داتىم...

بىزدە جابايى كاسىپكەرلىك كەڭىنەن قالىپتاسىپ كەتكەن. قازاقستاننىڭ كا­سىپ­­­كەرلەرى قارا باسىنىڭ قامىن كۇيتتەۋدەن اسا الماي ءجۇر. مەملەكەتتىڭ جال­­­پى ەكونوميكاسىنا ۇلەس قوسۋعا ولار اسقان ىنتىزارلىقپەن بەل شە­شىپ كىرىسىپ وتىر­عان جوق.

ۋربانيزاتسيا ماسەلەسىنە ايرىقشا ءمان بەرگەنىمىز ابزال. سەبەبى ناق قازىر اۋىل­دان قالاعا اعىلعانداردىڭ لەگى جىل سايىن ارتقانىمەن، ولاردىڭ الەۋ­مەت­تىك جاعدايى اسا ءماز ەمەس. دەنساۋلىعىن ناشارلاتىپ، ءتۇرلى دەرتكە شال­دى­عىپ جاتقانداردىڭ باسىم بولىگىن ۋربانيزاتسيانىڭ كەرى ىقپالى دەۋگە تو­لىق نەگىز بار. سوندىقتان وسى ماسەلەگە ءمان بەرىلسە.

جاستاردىڭ كۇيزەلىسكە تۇسۋىنەن قورىققانىمىز ءجون. ولاردىڭ ءوسىپ-ونۋىنە، ۇر­پاق سۇيۋىنە بارىنشا جاعداي جاسالىنىپ، مەملەكەتتىك تۇرعىدا وسى جايتقا ىق­پال بەرىلسە... باسپاناسىز، جۇمىسسىز جاستاردىڭ لەگى ارتىپ بارادى. مۇنىڭ ار­تى قوعامنىڭ تىنىسىنىڭ تارىلۋىنا اپارىپ سوعاتىنى داۋسىز.

مىنە، مەنى ناقتى تولعاندىراتىن وسى ءۇش ماسەلە كوپتەگەن قاراكوزدەردىڭ جان جاراسىن ءدوپ باسارى انىق.

اۆتور: قارلىعاش زارىققانقىزى

http://www.alashainasy.kz/person/28308/