Abay Qúnanbayúlynyng 175 jyldyghyna oray elimizding birqatar qalalarynda Abay eskertkishi men busterin ashu josparlanyp otyr. Qalyng kópshilik Abay obrazyn osy mýsinder negizinde qalyptasyrary anyq. Osy orayda oida jýrgen úsynys.

2009 jyly Óskemende enseli Abay eskertkishi ashyldy. Ákim orynbasary retinde eskertkishti dayyndau jauapkershiligi maghan jýkteldi. Konkursqa qabyldanghan onnan astam mýsinderdi kórdim. Bәri derlik «shapangha oranghan, qabaghy týsinki, juanqaryn adam». Bolmaydy dedim. Aldyn – ala dayyndap qoyghan Abaydyng Mәskeude ornatylghan eskertkishining suretin mýsinshilerge taratyp berdim.

– Búl Qyrymbek Eleuúly Kósherbaevtyng – Abayy, - dedim. Basty talap Eskerkishtegi Abay obrazy, beynesi osynday boluy kerek. Búghan qosymsha bizding talap boyynsha Eskertkish postamentimen 14 metrden biyik bolatyndyghyn eskerinizder. Abay ong qolyna kitap ústap túrsyn. Qalghany sizderding fantaziyalarynyz!

Búlay deuge sebep, dýniyejýzilik mәdeniyetting iri ortalyghy sanalatyn Mәskeude talay bolyp, aituly ziyalylarymen sóileskende «Chistye prudy» bulivaryndaghy Abay eskertkishi Mәskeu arhiyterukturasyna qosylghan erekshe kórkem dýnie degendi talay estigen edim. Ári reseylik qoghamdyq pikir mәskeulikterding auzymen aitylatynyn eskersek, qazaq pen orys arasyndaghy dostyq týsinistikke osy esertkishting qosqan ýlesi zor. Ony eki el Preziydentteri N.Nazarbaev pen V.Putin birge ashqanyn da bilemiz.

Reseyding atyshuly oppozisioneri, jaqsy sózge jarymaytyn Navalinyy da #okupayabay heshtegin jariyalap, Abay eskertkishi janynda bir ay miting ótkizgende «Abay bizdi evropalyq demokratiyagha bastaydy»,- degen.

Qazaqstan men Resey halqynyng armany men Biyligining qoyghan maqsaty da әlemning órkeniyetti elderining qatarynan oryn alu ekendigi barshamyzgha ayan.

Ilgeride birlesip ortaq jobany qolgha alghanda reseylik jiyenimiz, belgili rejisser Egor Konchalovskiy: «maghan, kimge tartqansyng deytin syilylardy, Moskvanyng qaq ortasyndaghy Abay eskertkishine aparam. Abaydyng ruhy men harizmasy kimdi bolmasyn tabyndyrady», - degeni esimde.

...Sonymen Óskemendegi eskertkish, 2006 jyly Mәskeudegi Elshimiz bolghan, belgili memleket jәne qogham qayratkeri Qyrymbek Kósherbaevtyng basshylyghymen jasalghan Abay obrazyn qaytalady. Abaydyng búl beynesin sol kezdegi oblys Ákimi Berdibek Saparbaev pen Mәdeniyet ministri Múhtar Qúl-Múhammed joghary baghalap, birden bekitti. Bir jyldan keyin mәskeulik Abay obrazyn Astanada ashylghan Abay eskertkishinen bayqadym. Ol kezde qala Ákimi Imanghaly Tasmaghambetov bolatyn.

Biylghy merekeli jyly Abay beynelengen birqatar suretter jariyalanuda. Busteri saltanatpen ashyluda. Oblys ortalyqtarynda Abay eskertkishin ornatugha budjet bólinude. Oilandyratyn jәit Abaydy halyqqa jaqyndatugha arnalghan osy estelik múralar әr jerde әrtýrli. Jobagha Abaydyng otbasymen týsken jalghyz fotasy negizge alynghangha úqsaydy. Ol foto Abaydyng arqa sýiegen perzenti: «Jana jyldyng basshysy — ol, Men eskining arty edim» dep ýmit kýtken úly Abdrahman qaytys bolghan song týsirilgenin eshkim nazargha almaydy. Ýlken tragediyadan keyin úly Túlghanyn ghúmyry da Múhtar Áuezovtyng «Abay joly» epopeyasynyng songhy tórtinshi tomynyng bólimderining atauynday: «Qapada. Qastyqta. Shayqasta. Jútta» ótti...

Abay әlemin, Abay әlemi arqyly zert­tep-tanu, mengeru, ghúlamanyng ilimi boyynsha ómir sýru – Elbasymyz aitqan Ruhany jan­ghyru men El mәngiligining de eng basty kepili.

Abay әlemi – últymyzdyng mi­nez-qúlqy, bolmys-bitimi, túrmys-tir­shi­ligi, dýniyetanymy, jany, tili, dini, dili, ruhy jan-jaqty kórinis tapqan biregey qúbylys. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev «Egemen Qazaqstan» gaze­tinde jaryq kórgen «Abay jәne XXI gha­syr­daghy Qazaqstan» atty maqalasynda Abaydyng 175 jyldyghyna arnalghan mereytoy ayasynda memleket kóleminde jәne halyqaralyq dengeyde auqymdy is-sharalar úiymdastyru jos­­parda ekenin atap óte otyryp, ol shara­lardyng «toy toylau ýshin emes, oi-óri­simizdi keneytip, ruhany túrghydan damuy­myz ýshin ótkizilmek» ekenin algha tartty.

Taghy bir derek. 2009 jyldyng kyrkýieginde Óskemende ýndi elining Abayymyzday úly perzenti Rabindranat Tagordyng bustin Q. Qaysenov atyndaghy «Jastar» etnobaghynda ashtyq. Sapaly qoladan qúiylghan, biyiktigi – 107 sm. eni – 81 sm. salmaghy – 120 kg. túghyrynyng biyiktigi – 145 sm. mýsindi Ýndistannyng Qazaqstandaghy elshiligi syilady. Saltanatty sharadan keyin Ýndistan elshisi Ashok Sadjanhardy Abay eskertkishine apardym. Bizden keyin  Shvesiyada elshi qyzmetin atqarghan, qazir Ghalamdyq zertteuler institutynyng Preziydenti Ashok myrza: «Sizderding Abaydan Moskvadaghy Abaydyng lebi seziledi», - degen.

Sol kýngi emen jarqyn әngime kezinde milliard túrghyny bar Ýndistan elshilerining ýlken paryzy - ýndi últynyng úly túlghalary Rabindranat Tagor men Mahatma Gandiydi qyzmet etken syrt memleketterde nasihattap, mýmkindiginshe kópshilik demalatyn sayabaqtarda busterin qoyghyzyp, jergilikti túrghyndargha asyl múralaryn jan – jaqty jetkizu ekendigin estidim. Súhbat arasynda Ýndistandaghy osy eki túlghanyng eskertkishteri men busteri «gummanizmge úmtylghan jalpyadamzattyq ruhty beyneleytin» biregey obrazada jasalatynyn jәne erekshe manyz bólgeni syrt elderde qoyylatyn mýsinderi de Ýndistanda qúiylatyndyghyn aitqan.

Álemning bes kontiynentin kórip, qyryqqa juyq elde bolghan aqyn Tagordyng ómirge kózqarasy ózinen jiyrma jas ýlken zamandasy Abay dýniyetanymymen úqsas.

Abay:

«Adamzattyng bәrin sýi, bauyrym dep,

Jәne haq joly osy dep әdiletti»,-deydi.

Evropalyqtardan keyin әdebiyet salasyndaghy Nobeli syilyghynyng birinshi laureaty atanghan Tagor adamzat balasy turaly oiyn:

«Ol ma, ol qazir mening janarymda,

ol mening ón-boyymda, mening jan dýniyemde», - dep týiindeydi.

Álemde Qazaqstan sekildi eki jýzdey memleket bar. Sol elderding Abayday úly túlghalary da bar. Kórip jýrmiz, oqyp biludemiz – olar da danyshpandaryn dýnie júrty bilse deydi. Kitaptaryn audarady, mýsinderin jasap elshilikter arqyly syilas elderde ornatady. Konfusiy, Shekspiyr, Pushkiyn, Gyote, Tagor, Gandiy... Osynday esimderi mәlim adamdardyng busteri bir stilide, bir obrazda jasalghan. Kórgen kóz jattap alady. Qay últtyng úly ekenin este saqtaydy. Týsiriletin kinofilimder  men derekti serialdarda  osy bir beyne, bir obraz.  Biz de Abayymyzdy jahandyq mәdeniyetke  ýles qosqan túlgha retinde tanytu jolynda órkeniyetke ýlgi, jalpyadamzattyq ruhty janghyrtqan ruhany jan-dýniyesin ashatyn  ónegeli obrazyn úsynuymyz zamana talaby dep oilaymyn.

Mahat Sadyq,

QR enbek sinirgen qayratkeri

Abai.kz