«Qazaq  әdebiyeti» gazetinen oqyghan «Sypatay batyrdyng kelbeti» degen maqalagha 22 jasar Jambyl jyraudyng jyry mening maqalamnan góri әlde qayda salmaqty bolar.

Dulatta batyr Sypatay,

Jaudan qorqyp sendelip,

Sarybúlaqtyng basyna,

Anyraqaydyng tasyna,

Týnde baryp tyghyldy.

Batyrynan týnilip,

Elding týgi jyghyldy.

Sarykemerdegi elindi,

Sarttar kelip shapqanda,

Dúshpanynnan kek almay,

Seni Qúday atqanda,

Batyr degen Sypatay,

Ejelden peyili jamandy,

Satqyndyq jasap qulyqpen,

Sytylyp qashyp ketkendi. - dep Sypataydyng syryn ashsa «Úranym mening Qarasay» dep Súranshy, Sauryq, Ótegendi jyrlaghanda  tau búlaghynday sarqyraghan jyryn Sypataydan nege ayady? Al ústazy-pir Sýiinbay Aronúly Sypatay qaytys bolghanda arnayy shaqyrtylyp kónil aitty deydi. Qazaqta ólgen adamgha ghaybat aitpaytyn әdetpen, (meniki ghaybat emes búrynghylardyng sózin qaytalau) tughan bauyry Batyrbekti sózben týirep Sypataydy Tóle biyge «tenep» bylay deydi:

Sypatay Dulattaghy er kisi edi,

Aqyly dariyaday kól kisi edi.

Janystan ótip ketken әziz Tóle,

Senkibay, Shoybekpenen teng kisi edi.

Batyrbegim, top bolsa aiqaylaysyn,

Ýsheuining qasynda neng kisi edi.

«Qazaq  әdebiyeti» gazetinen oqyghan «Sypatay batyrdyng kelbeti» degen maqalagha 22 jasar Jambyl jyraudyng jyry mening maqalamnan góri әlde qayda salmaqty bolar.

Dulatta batyr Sypatay,

Jaudan qorqyp sendelip,

Sarybúlaqtyng basyna,

Anyraqaydyng tasyna,

Týnde baryp tyghyldy.

Batyrynan týnilip,

Elding týgi jyghyldy.

Sarykemerdegi elindi,

Sarttar kelip shapqanda,

Dúshpanynnan kek almay,

Seni Qúday atqanda,

Batyr degen Sypatay,

Ejelden peyili jamandy,

Satqyndyq jasap qulyqpen,

Sytylyp qashyp ketkendi. - dep Sypataydyng syryn ashsa «Úranym mening Qarasay» dep Súranshy, Sauryq, Ótegendi jyrlaghanda  tau búlaghynday sarqyraghan jyryn Sypataydan nege ayady? Al ústazy-pir Sýiinbay Aronúly Sypatay qaytys bolghanda arnayy shaqyrtylyp kónil aitty deydi. Qazaqta ólgen adamgha ghaybat aitpaytyn әdetpen, (meniki ghaybat emes búrynghylardyng sózin qaytalau) tughan bauyry Batyrbekti sózben týirep Sypataydy Tóle biyge «tenep» bylay deydi:

Sypatay Dulattaghy er kisi edi,

Aqyly dariyaday kól kisi edi.

Janystan ótip ketken әziz Tóle,

Senkibay, Shoybekpenen teng kisi edi.

Batyrbegim, top bolsa aiqaylaysyn,

Ýsheuining qasynda neng kisi edi.

Sýiinbay aqynnyng búl óleni 1965 jylghy jinaqtarda jariyalandy. Al Jambyl jyraudyng jyry 1946 jylghy «Shygharmalarynyng tolyq jinaghynda» jariyalandy. Jambyl jyrau ýsh dastanynda da batyr atanyp jýrgen Sypataydy «qorqaq, ynjyq, satqyn» dep jerden alyp, jerge soghady. Jambyl jyrlaryndaghy Sypataygha qatysty óleng joldaryn jyraudyng 150 jyldyghyna arnap shygharghan jinaqtardan alyp tastaghan. Onyng sebebi týsinikti. Ol Sypataydy batyr dep dәripteu ýshin kerek boldy. Tipti Jambyl jyraudyng ózine shabuyldaudy Arghynbay Bekbosynov degen bastap ta ketken sekildi. «Jambyldyng saqalynan sadagha ket» dep Sherhan Múrtazalar jan aiqayyn shygharyp jatyr. Oghan da, Tәuba!

1952 jyly Kenesary handy qaralap, tarihshy-ghalym Ermúhan Bekmahanovty «halyq jauy» etip kórsetip, Múhtar Áuezovty, Qanysh Sәtpaevty qudalau ýshin tabylmaytyn taqyryp boldy. Sypatay Kenesary hanmen betpe bet soghysqa barghan adam dep dәripteu ýshin auday qajet boldy. Shovnistik sayasattyng maqsaty da qazaq últyn bodandyqtan shygharmau, bas kóterer azamatyn túqyrtyp ústap, itjekkenge aidap otyru edi.

Qyrghyz Shabdan manap Kenesarynyng basy ýshin polkovnik shenin aldy. Al Sypatay qazaq últyn satqany ýshin (qyrghyzdyng jiyeni, Botpay ruynyng tumasy) ýshinshi ret medali jәne maqtau gramotasyn alyp patsha ýkimeti aldynda mәrtebesi kóterildi. 3 myng altyn aqshany da bólisip aldy. («Júldyz» júrnaly № 11, 2010 jyl. Qaliqan Ysqaqovtyng Esse romany ýzindilerinde kórsetilgen.)

1862 jylghy 12 iinide «proprchik Súranshy Hakimbaevqa general-gubernator Kalpakovskiyding jazghan haty: «Súranshy, Dihanbay, Sypatay, Andas! Biz sizderdi qohandyqtargha qorlatpaymyz. Barlyq aziyattargha habarlandar! Rossiya degen alyp memleket. Sizderdi qorghay alady».

1798 jyly tughan Sauryq batyr Ystambekúly 1826 jyly Qaraqystaq angharynda, Tikendisay búlaghynyng basynda qyrghyzdyng Orman hanyna qarsy   28 jasynda soghys ashyp erlik kórsetedi. Búl soghysqa batyr dep jýrgen Sypatay qatyspaydy. Qayda jýrgen?

1846 jyly mausym aiynda «Suyqtóbe» tauynyng etegine 7-8 aq ýy tikkizip, Kenesary handy qoshamettep qarsy alyp qonaq etedi. Sypatay tóbe kórsetpeydi. Sauryq batyr el mýddesi ýshin Orta jýzding Atamqúl, Narbota, Taytory, Bayseyit sekildi biy-batyrlarmen dos-jaran bolady. Orman hangha qarsy soghysta Sauryqtyng jasaghyna ergen Nauryzbay batyr Jamanqara batyryn nayzamen shanshyp óltirgen. Sypatay búl soghysta da tóbe kórsetpeydi. Sonda ol kimmen soghysyp batyr bolyp jýr?

1850 jyly Ile ózenining jaghasyna jayghasqan otarlaushy otryad komandiyri qazaqtar ony Erental (Terenntii) dep atap ketken Jalayyr men Naymandar eline qayta-qayta shabuyldap maza bermeydi. Naymannyng Artyq batyryna Syzdyq tóre bastap Aghybay, Bayseyit bi, Sauryq batyr ýsh myng qolmen baryp Erentaldy qolgha týsirip, úryp, soghyp bosatyp jiberedi. Ol kek alu ýshin soldat jinap qayta keledi. Qayta shapqan jaumen ayanbay soghysyp Erentaldy óltiredi, әskeri tu-talaqay qashyp, qútylady. Sypatay tym bolmasa ózining tughan jeri ýshin búl soghysqa da qatyspaydy. Nege? Orys patshasynyng nanyn jep, medalyn alghan adamgha qazaq, tughan jer taghdyry nege kerek!?

Songhy eki aidyng kóleminde Kenesary han men Aghybay batyrdyng qúlaghyn shulatqan, Sypataydy dәriptegen eki maqala oqydym. Alghashqysy «Ayqyn» gazetining №55 sanynan Ayan Nysanalinning «Jýrekjútqan» maqalasy. Ekinshisi «Qazaq әdebiyeti» gazetining №24 sanynan Ýmitken Sýiinishqyzynyng «Sypatay batyrdyng sayasy kelbeti». Ekeuining de taqyryby darday, baqyryp túr. Ekeui de qyp-qyzyl ótirikshi. Birin biri әshkerelep túr. Biri - jýrek jútqan batyrlyghyn kórsete almaydy. Ekinshisi, batyrynyng kelbetin asha almaydy.

Birinshi sózdi Ayangha bersek: «Orys әskerining qaru-jaraghyn Sypatay batyr, Qúdayberdi Bәietúly bastaghan myng jigit qazday tizilip atqa qonyp kire tartqan». Patsha ýkimetine qyzmet etti me? Etti. Qaru-jaraqtyng kimge qarsy júmsalatynyn bildi me? Bildi. Satqyndyq pa? Satqyndyq.

«Sypataydyng azat basy búghalyqtan bosamay, kiriptarlyq kýn keshti. Botpaylar arasyna syiyspay Arystanday alasúryp, Jolbarystay jan jaraqatyn jalady». Basymen qayghy bop jýrgen adam qalay batyr bolady? Jalayyrdyng malyn úrlap, qaraqshylyq jasap jan saqtap, qara basyn qazaq jerine syighyza almay naghashy júrty qyrghyzdardy panalap Sypatay men Andas Solta ruynyng manaby Qanaydyng qoltyghyna kirip, qolshoqparyna ainaldy. Qyrghyzdardyng nanyn jep, kójesin iship jýrgen Sypatay óz ruy Botpaygha syimay jýrgende qay qazaqqa opa qylady.

Sypataydyng baylyghyn maqtaghanda «Mening bay ekenim ras, Sypataygha qaydan jetsin - Sypataydyng qorasy shaghyn bolghanmen qúryghy úzyn ghoy - dep jauap beredi Jylankóz. Sonda ony úry dep menzep túrghany kórinip túrghan joq pa? Sypatay shyn bay bolsa joghalyp ketken eki biyesin ózin aqy púlsyz emdep, ajaldan qútqarghan Ysty Bóltirik sheshen aulynyng úrylarynan kórip: «Eki biyening bes jyldan bergi ósimin esepte, aiyp-qiybyn qosyp bir ýiir jylqyny aldyma tezdetip salasyn, - dep qaharyna minip kýsh kórsetedi. Baghy janbaghan úry-qarynyng is әreketi emes pe? Bóltirik sheshen:

- Aytqanynyzdyng bәrin taptyrtyp bereyin, jartysyn maghan baylanyz - deydi. Sypatay:

- Qandy moyyn qaraqshygha (ózi kim?) jartysyn baylap maghan ne kórinipti - dep ashulanady

Jalayyr, Botpaygha - iysi qazaqqa shókimdey paydasy tiymey, naghashy júrty - qyrghyzdy panalap jýrgenin Ayan Nysanalin anyqtap jazdy. Odan artyq ne kerek?   Qazaqtyng  emes, qyrghyzdyng nayzasynan   jaralanyp,  ólgeli jatqan

Sypataydy auyzyna su tamyzyp, qoraqas shóbimen tiriltip alghan Bóltirikke Sypatay nege opasyzdyq jasady? «Men ýshin Bóltirik - bir tóbe, qalghan Dulat - bir tóbe» dep jýrgen Sypatay «aulynnyng úrysy alghan eki biyeni saghan bayladym» dese birdenesi qisayyp qalatyn ba edi.

Sayramda Súranshy batyrdyng qapiyada qolgha týsuine, Bayzaq datqany Shymkentke ertip barghanda zenbirek auyzyna baylanyp atyluyna sebepker bolghan da Sypataydyng satqyndyghy emes pe?  Sonda Sypataydyng jýrek jútqan batyrlyghy qayda?

Kenesarynyng balasy Syzdyq tóre Álimqúl han әskerining bas qolbasshysy bolyp túrghanda Týrkistangha orys patshasynyng әskeri basyp kirmek bolady. Syzdyq tóre Arqadaghy Aghybay batyrgha habar berip, Týrkistandy qorghaugha shaqyrady. Aghybay óz kezeginde Sypataygha, Bayzaq datqagha habar berip Týrkistan týbindegi Iqan bekinisinde kezdespek bolady. Biraq Sypatay da, Bayzaq datqa da kelmeydi. Týrkistannan qaytar jolda Aghybay batyr ashumenen Sypataydyng auylyn shappaq bolyp Merkeden ótip qyrghyz jerindegi Shalduargha keledi. Sypatay da, Bayzaq datqa da nókerlerimen Qohan handyghyna qashyp ketipti. Aghybay batyr alghan saparynan bos qaytpay ózi izdep keler dep balasy Toqtambetti ala ketedi. Sypatay izdep kelmeydi. Ólgenin estigen song balasyn ýilendirip, aldyna mal salyp eline qaytarady. Qohandyqtar Álimqúl hannyng tapsyrmasymen «qazaqty satqan Sypatay, ózbekti satpay ma? - dep basyn kestirip alady. Denesi erip kelgen adamdaryna beriledi. Qazaqtyng jerinen topyraq búiyrmay qyrghyz jerine, Shalduardaghy Andas aghasynyng beyitine kómiledi.

Marqúm Jýsipbay Altaybaev «Ara» júrnalynyng Bas redaktory bolyp túrghan kezinde «Aghybay batyr» romanyn jazyp jýrgende «Sypataydyng basy joq» degen sózdi estiydi. Anyghyn bilu ýshin Merkege baryp, Birinshi hatshy Sauranbaevqa jolyghady. Birinshi hatshy óz kezeginde tórt-bes kóne kóz auyl aqsaqaldaryn jinatyp, Jýsekenning sózin qaytalaghanda «Onday sózding bary ras. Andas aghasynyng qasyna qoyylypty. Biraq keyingi dýrbeleng zamandarda olardyng ýstine kóp adamdar taghy da qoyyldy. Bergi asharshylyq nәubetinde de kóp adamdar jerlendi. Sýiekteri miday aralasyp ketken shyghar. Áruaqtardy qoparylystyryp qaytesizder!? - depti. Jýsekeng de osy sózge toqtaghan eken.

Endi kezekti sózdi Sypataydyng sayasy kelbetin izdegen Ýmitken Sýiinishqyzyna bereyik. Ýmitken әueli ókpesin ghalymdargha aitady: «Bir ghylymy júmys, ne bir dәleldeme qújattar men materialdar jinaghyn shygharmaghan» dep qynjylady. Óz sózin dәleldegisi kelip: «Sypatay orys otarshyldaryna qarsy bir kisidey kýresken adam» deydi. Qashan, qay jerde kimdermen soghysqanyn habarlay almaydy. Bir qazaqty «satqyn», «satqyn emes» dep ekige bólgennen ne shyghady dep renjiydi. Kenesary - Aghybay tarihyna kәsiby tarihshylardy aitpaghanda Múhtar Áuezov, Serik Qirabaev, Múhtar Maghauin óz pikirlerin bildirdi.

Al Baltabay Adambaev: «Kenesary joryghynyng sәtsizdikke úshyrauyn el Sypataydan kóredi. Ol - jansaq pikir». Mәmbetting atyn Nauryzbay súraghanda bermegeni Sypataydyng ketip qaluyna sebep bolghan». Aghybay men Sypatay niyettes adam. Ekeui - bóle. Qalay bóle bolady? Sypataydyng sheshesi qyrghyz, Aghybaydyng sheshesi qazaq. Sypatay satqyn bolsa Aghybay da satqyn deydi. Qohangha barghanda Esengeldi men Sarjandy óltirtip keldi. Qyrghyzgha barghanda Kenesary men Nauryzbaydy óltirtip keldi» dep bósedi de sózining sonynda jazghanynyng bәrin juyp shayyp, Aghybay - halyq batyry deydi. Nege Sypataydy halyq batyry demeydi. Óitkeni, Raqmanqúl Berdibaev jazghanday  «Rýstem tóre men Sypatay, (Baltabay da) mәselege óz tóbeshigining biyiginen qarady, olar resey ajdahasymen ondaghan jyldar arpalysyp, kýshi azayghan Kenesarynyng qisayghan jýgin týzeuge emes, orgha qúlatugha at salysty.»

Iliyas Esenberlinning «Qaharynda» Sypataydyng aty atalynbaydy. Sypataydy dәripteushiler qanday bir soghysqa qatystyryp erligin kórsete alghan joq. Kórsete almaydy da. Tek qana Janghara Dәdebaev: «Aghybaygha qarsy soghysta kәri Sypataydyng balasy Toqtambet Aghybaydyng qolyn qaq jaryp ótip, tu ústaushysyn sayyp týsiredi. Aghybay qashugha mәjbýr bolyp, kóp adamdary  shyghyn bolady. Sypatay batyr Aghybaydy óltirtpey balasyn qaytaryp alady». Al Baltabay Adambaev: «Aghybay men Sypataydyng arasynda qantógis soghys bolmaghan» dep jazady. Ekeuining qaysysy shyn jazyp otyrghanyn oqushy qauym ózi ajyratyp alar. Tipti, Aghybaydyng óristegi malyn Sypatay aidatyp alghanda Aghybay batyr bazyna aityp, jalynyp malyn qaytaryp alady eken.

Múraghat qújattarynda «Qarakesek eline barymtagha kelip Sypataydyng balasy Pirimqúl qolgha týsip qaldy» degen derek bar. Balqash kólining basyn jaylaghan Kәrson-Kerneyler Pirimqúldy «ýirengen jauyng ghoy» dep Aghybay batyrgha syilaydy. Aghybay batyrdyng qaharynan qorqyp Pirimqúl qashpaydy. Sinbe bolyp ketedi. Sypatay bir ónkey eki ýiir shúbar jylqy jiberip aiyrbastap, qún tólep alady. Sol shúbar jylqylardyng túqymy Tayatqan, Shúnaq, Moyynty, Kiyikti, Mynaral tónireginde ótken ghasyrdyng alpysynshy jyldaryna deyin bolghanyn estidik.

«Sypatay Kenesary hannyng basyn púldap aqsha súraghany nemese handy qyrghyzdar ýshin satqyndyq jasaghany turaly, orys әkimshiligine habarshy boldy, kómek kórsetti» degen derek joq deydi Ýmitken. Ol ras. Opasyzdar, satqyndar derek qaldyrmaydy. Derekti Ayan Nysanalin qaldyrdy. «Orystyng qaru-jaraghyn tasyp kire tartty» dep jazdy.

Kenesary ólimine qatysty marapattauda Jantay Qarabekov, Qojabek Tashtambetov, Asyq Shalov, Qaliyghúl Aliybekov kórsetilip Sypataydyng kórsetilmeui zandy. Sypatay tasada túryp Kenesarynyng basyn aludy tezdetti. Basqa qazaqtardyng kelip Kenesaryny qútqaryp, aman qaluynan qoryqty. Qazaq últynyng túnghysh kóshbasshysy Álihan Bókeyhanovty zertteushi ghalym Súltanhan Aqqúlúly: «Materialah k istoriy sultana Kenesary Kasymova» degen qújattan ýzindi keltiredi. «Golova Kenesary Kasymova byla dostvlena vojdu roda Velikogo juza Botpay Sypatay y sultanu Rustemu... Ety dvoe, vidimo, eshe byly daleky ot raskayaniya za svoe predatelistvo, priyvedshee ne prosto k gibly Kenesary, a vmeste s nim ih porajenii vsego nasionalino-osvobodiytelinogo vosstaniya kazahov, no eshe uskorivshee y kolonizasii russkimy vsey Sredney Azii, y teh je kyrgyzov»

Jazghyshtardyng jazuynsha Sypataydyng satqyndyqqa baruyna eki sebep bar deydi Ýmitken. Kenesary shapanynyng jeninen qolyn taba almay qamshysynyng úshyn jýgirtipti. Ayannyng jazuynsha «Tórde jatqan Kenesarygha Sypatay sәlem berse, qamshysynyng úshyn úsynypty.» Osy eki sebep Kenesarynyng týbine jetken. Sol arqyly últ-azattyq soghysy jenilis tapqan.

1846 jyly Kishi jýzden joly bolmay oralghan kezde qyrghyzdyng Sarbaghysh ruynyng manaptary Kenesary handyghyn moyyndamay, alghashqy soghystardyng kezinde Sypataydyng aghasy Andastyng beyitin qyrghyzdar qiratady. Soghys keng óris alyp sonynan ermegen, baghynbaghan qyrghyzdardyng auylyn shauyp, aituly ýsh batyryn óltirip, Qanay manaptyng kesenesine tyghylghan qyrghyzdardy shapqanda kesene qirap búzylady. Ol qazaqtyng kesenesin (Andastyn) qiratqangha jauap bolyp esepteledi.

Sypataydy han Kenege qarsy batyl-batyl sóiletu kórkem әdebiyettegi fantaziya. «Ákeng Qasym tughanda qan uystap tughan deushi edi, sen de qan uystap tughan ekensin, bozdaqtarymyzdy ólimge bere almaymyz» - dep han aldynan eki jigitti qolynan jetektep ala jóneledi. Búl adam senbeytin ótirik. Kenesary bir kýnde 26 tóre-súltandy, «saghan qosylmaymyz» degen Shekti ruynyng biyin tiridey órtep jibergeni ras bolsa, aldyna kelip túrghan Sypataydyng tiri ketui mýmkin emes edi.

1847 jyly sәuirdegi Kenesarynyng ajalyna Sypataydyng satqyndyghy sebepker bolghan soghysta azghana qol tólengitterdin, batyrlardyng qorshauda qaluy satqyndyqtyng saldary ekeni dausyz. Soghys bastalar kýngi týni qyrghyzdargha «biz kettik, 300 adamgha shamalaryng keler» degen habar jetkizip eng soraqy satqyndyghyn jasap ketti. 300 adamnyng Aghybay batyr bastaghan 60-70-si ghana qorshaudy búzyp shyqty. Onyng ishinde Nauryzbay batyr da bar edi. «Ólsem aghammen birge ólemin» dep qayta baryp qyrghyzdargha berilui Kenesarynyng óz barmaghyn ózi shaynap tastauyna apardy. Nauryzbaydyng anghaldyq isi taghdyrlaryn sheship ketti. Nauryzbay qayta berilmegende qyrghyzdar Kenesaryny óltire almaytyn edi. Nauryzbaydyng keshirilmes qatesi de  - osy. Aghybay men Nauryzbay әsker jinap kelip qayta shabady dep qoryqqan qyrghyz manaptary ashyq bas kesuge barmas edi.

Ýmitkenning maqalasynda «Jantay manap medalidi mise tútpay, Kenesary ózine alpys týiege artylghan dýnie úsynghanda kónbep edim, soghan ylayyq dýnie berinder» dep saudalasypty. Ne degen súmdyq?! Medalidi Sypataygha bólip beruge kelmeytin bolghan song ba? Aqyry saudalasyp jatyp Sypataygha ýshinshi medalidi alyp beredi. Sonda Kenesarynyng kesilgen basynyng saudasyna Sypataydyng qatyspaghany qaysy? Kerisinshe, bәrin úiymdastyrushy.

«Aghybay batyr qorshaudan qashyp qútylyp jatqanda, Sypatay da jan saughalaugha mәjbýr boldy» deydi Ýmitken. Sypatay soghys bastalmay túryp qashyp ketken joq pa? Sypatay men Bayzaq datqa әkelgen ýsh myng sarbaz soghysqa qosylghanda Aghybay men Nauryzbay bastaghan batyrlar jeniler me edi? Qyrghyzdyng soghysynan da jan keshti soghystardy bastan ótkergen joq pa edi?  Tu-talaqayyn shygharatyn jenisti soghys, satqyndyqtyng kesirinen qoldan shyghyp ketken joq pa, Ýmitken?!

Ýmitken akademik Manash Qozybaevqa silteme jasap «óktemdikke ýirengen  han Kene qayshylyqtardy sheshu joly kýsh dep qate payymdady» dep qortyndylap jasyryn sóilemmen «bireuding jibergen qateligining saldaryn Sypataydan kóru ghylymy tújyrymgha jatpaydy» dep kósiledi.

Endi «Sypatay batyr» romanynyng avtory Baqytiyar Ábildagha sóz bereyik: «Kishi jýz ben Orta jýz aghayyndar orystyng temir noqtasyna ózderining azat bastaryn súghyp, qoly baylauly, ayaghy túsauly bolyp qalghanda Úly jýz balasy әli kýnge eshkimge kiriptar, baghynyshty emes edi. Tipti, qytaydyng jibek noqtasyna da basymyzdy saldyrmappyz» dep kósiledi. Úly jýz-ýisinder Abylay hangha deyin Jongharlargha auyr salyqtar tólep, Tóle by eki balasyn birdey amanatqa berip, patsha zamanynda jetisudyng eng shúrayly jerleri orys mújyqtarynyng qolynda, Kolpakovskiyding biyliginde bolmap pa edi? Búl oqighalar tarihta  tanba basylghanday jazylghan.

Sypatay Jalayyr elinen mynnan asa jylqy úrlap qaytqan qyrghyzdyng Solto ruynyng manaby Qanaygha kezdesip, «balyqshy balyqshyny alystan tanidy» degendey úryny úry qiyadan tanidy. Ózi tuyp ósken Jalayyr elining malyn qaraqshylap qaytqan Qanaymen tós qaghystyryp dos bolyp sonyng qolshoqparyna ainalady. Qazaqtyng jylqysyn shapqan qyrghyzben auyz jalasyp Andas pen Sypatay «batyr» atanady. Batyrlyqtyng basy osylay bastalghan. «Qos batyr, mәrt batyrlar» atalyp mal qúrala bastady dep jazady Baqytiyar marqúm.

Shudyng bergi jaghyna kim ótse de erkindiginen aiyrylady. Óitkeni, Sypatay qohandyqtardyng adamdaryn orystargha kórsetip otyrady. (Shoqan Uәlihanov. Shygh. jinaghy 1985 jyl. 5-tom, 144-bet.) Bayzaq datqa Kenesarymen bóle edi. Topysh hanymgha ýilengen Qasymnan Kenesary tusa, sinlisi Jәmila súlugha ýilengen Mәmbetten Bayzaq datqa tughan. Sol sebepti de qos býiregi Kenesarygha búryp túratyn. «Sypatay qayda» degen súraqqa «Sypatay Rýstem súltan týgili Sizdey hangha da sәlem bermey, ýiinde shalqayyp jatsa, әlipting artyn baghyp jatqany da» dep jauap beredi. Kenesary nókerlerine «Sypataydy shaqyrtyndar» deydi.

Ózi shaqyrtyp, qamshynyng úshymen amandassa «sen kimsin» dep renjigeni bolar. «Arghyndardyng shapanynyng úzyn jenining ishine Sypatay qamshy jýgirtip Kenesarynyng qolyn izdedi» degen qisyngha kelmeydi. Kókten ayaghy salbyrap týsse de Sypataydyng basyn shauyp tastau kәmil. Sypataydyng «qamshy jýgirtken» mazaghyna qanyna qarayyp jýrgen Kenesary shydamas edi. Qaljyndaytyn qatary da, dosy da emes.

Sypatay qyrghyzdyng Janqarash manabyna soghystyng aldyn ala adam jiberip: «Dosym, qapa bol ma. Kenesarynyng qolyna aralasqan bolyp ketip bara jatyrmyn. Reti kelse ishten shalyp jyghyp beremin» dep sәlem aitady. Sypataydyng búl sәlemine Janqarash manap: «Áulieatadan Merkege deyingi jerdi beremin» deydi. Jaz jaylauy, qys qystau joq Sypatay qyrghyzdar jaghyna birjolata berilip taza satqyndyq jolgha týsedi. («Qyrghyz sanjarasy» - Saparbek Zakirov. 130-131 bet)

Sypatay: «Kenesarygha әldering kelmese de, Shudyng suyn bógep basqa arnagha búryp jiberuge әldering keledi ghoy» dep aqyl beredi. Qyrghyzdar «Shudyng suyn tas salyp bógep, sudy Qyzylsu, Shamshynyng oipatyna búryp jiberedi». (Bólek Soltonoev. «Qyzyl qyrghyz tarihy» 2-kitap, 8-9 better) Sypatay Kenesarygha kelip: «Taudyng ishi tolghan qyrghyz, Orman manaptyng 50-60 myng әskeri kómekke kelse kerek» dep qorqytady. Tau basyndaghy ottardy kórip Kenesary «qyrghyz kóp pe, júldyz kóp pe» dep súraydy mys - dep jazady Saparbek Zakirov. Sonda Kenesary qyrghyzdyng qansha ekenin bilmegeni me? Abylay hannyng «Jayyl qyrghynynan» keyin, kóp bolsa 20-30 myng atqa qonar әskeri bar dep sendirgen joq pa edi Bayzaq datqa. Sol ýshin de ýsh jýz tólengitimen, bas batyrlarymen kelgen joq pa edi, han Kene. Soghys bastalar aldynda Orman hannyng sarbazdary «kýndiz qyrqylghan taldyng bútaqtaryn sýiretip, úiysqan qalyng shang shygharyp, qalyng qol tómen týsip kele jatqanday qazaqtardyng jýregin úshyrghan» dep jazady. Qalyng shannyng qaydan shyghyp jatqanyn jәy kózben de kóruge bolady. Onyng ýstine Kenesarynyng dýrbisi bar emes pe? Ári beri shaptyryp otyrghan barlaushy-jigitteri bar emes pe? 10 jyl soghysyp tәjirbie jinaqtaghan, soghystyng taktikasyn, strategiyasyn mengergen qolbasshy Kenesaryny qyrghyzdardyng aldynda qúbyjyq etip kórsetu, qyrghyzdardy jenimpaz etip kórsetu - satqyndyq bolghan joq degendi dәleldeu ghana. Jambyl jyrau aitqanday «Kenesarynyng jenilui - etekten tartqan itterdin, satqyndyqtyng saldary emes pe?!»

Sibir qazaqtarynyng shekara bastyghy general-mayor Vishnevskiy jeke Sibir korpusynyng komondiyrine 1847 jyly 27 sәuirde jazghan hatynda «Orman hannyng basshylyghymen Kenesarynyng nemere inisi Qúdaymende basqarghan 5000 adamdyq әskerin tas talqan etip Qúdaymendeni tútqyndap óltirgen» degen derekti keltiredi. Kenesary qyrghyzdarmen bir-aq ret, Kishi jýz jerinen qaytyp kele jatqanda, qohandargha qarsy soghysqa kelisimge kelmegen eregisten soghysqan. 5000 әskeri bolghan Kenesary Sypatay men Bayzaq datqadan kómek súamas edi. «Qyrghyzdargha shabuyl jasaghanda Kenesarynyn  10 mynnan asa әskeri, 1500 myltyghy jәne 2 zenbiregi bolghan edi dep jazady, - qyrghyz tarihshylary T. N. Ómirbekov pen T. K. Shorategin «Qyrghyzdardyng jәne Qyrghyzstannyng jana dәuir tarihy 17-18 ghasyr basy» degen kitabynda. (Kenesary Kishi jýzden, Orta jýzden әsker әkelgen joq. Ákelgen bolsa qyrghyzdarmen basqasha soghysar edi) Sәuir aiynyng ayaghynda bolghan soghys kezinde «ýsh kýn - ýsh týn qarly boran soghyp Kenesary әskerlerining aqualy ketip qaldy» dep jazady. Sonda qyrghyzdardyng alaulaghan oty, boratqan shany qayda qaldy? Tabighy nәubat eki jaqqa birdey bolmay ma? Bir taudyng bókterinde qarama qarsy túrghan әskerler emes pe? Búl ótirikti Sibir korpusynyng komondiyri joqqa shyghardy.  1847 jylghy mamyrdyng 18 kýni Peterburgke Soghys ministirine jazghan hatynda «Jetisu qosynynyng bastyghy esauyl Nuhalov aqylmen basshylyq jasaugha kýn rayy qolayly boldy. Al jýzbasy Abakumov keybir ýisin taypalarynyng Kenesarygha qosylyp ketuine jol bermey, olardyng (Kenesarynyn) joyyluyna yqpal etti» dep jazdy. Sypataydyng Kenesarygha degen satqyndyghyna qosa, óz rulastaryn, jalpy ýisin taypasyn da, jeklegen batyrlaryn da (Sauryq, Bayzaq datqa, Siqym Qúdaybergen) jymysqylyq jasap, ózinen bedeli artyqtardyng kózin jongdy qaperinen shygharmaghan. Sauryqtyng dosy Tayatay batyrdyng aituynsha Jantay manap Sypatay men Rýstem tórege Dulat qolyn qashyrsa «qalaghandaryndy berem» dep uәde jasapty. Rýstemdi Úly jýzge han saylaymyz dep dәmelendirip birge qashady. Biz qashsaq  Kenesarygha ergen 300 ýy tólengitin, onshaqty batyryn Orman hannyng 30 myng әskeri «Arqada týiesin baghyp jey almay jýrgen jalpaq taban arghyndardy shauyp almay jandaryng joq pa? Biz endi Kenesarydan kettik» dep habar beredi. Kenesary qasynda Bayzaq datqany syilaghan, janyn shýberekke týigen jýzge jeter jetpes Shymyrdyng jigitteri әsirese, Bayzaqtyng óz atalastary Janabaylar men Baytanalar qalady. Rýstem súltan basqarghan - Janys, Sypataygha ergen Botpay jigitteri týn jamylyp qashyp shyghady. Jolda qyrghyzdarmen qaruly qaqtyghysta soqqy jep qansyrap ólgeli jatqan Sypataydy Bóltirik sheshen tauyp alyp jarasyn emdep, auyzyna su tamyzyp, jan shaqyrtyp tiriltip alady. Bóltirik sheshenning sol jaqsylyghyn  da úmytqan Sypatay joghalghan eki bie ýshin Bóltirikti tildep, sening aulynnyng úrysy aldy dep biyesin daulaydy. Janyn alyp qalghan adamgha istegen jaqsylyghy osy bolsa Kenesarygha ne istemeydi?! (T. N. Ómirbekov, T.K. Shorategin «Qyrghyzdardyng jәne Qyrghyzstannyng jana dәuirdegi tarihy» 82 -  bet) Kenesary men Nauryzbay ólgen song Jantay manap Bayzaq datqany at bastaghan bir toghyz para alyp shymyrlargha bosatyp beredi.

Qazaq últynyng kóshbasshysy, Qazaq tarihynyng atasy, Qazaq sayasatynyng almas qylyshy Álihan Bókeyhanovtyng «Qazaq ensiklopediyasy» baspasynan shyqqan kitabynda (Almaty, 1995 j. Tandamaly shygharmalarynyng 82-83 betinde) Kenesary ólimining tiri kuәsi 85 jastaghy Qaliyghúl Áliybekovke jolyghyp, óz auzynan jazyp alghan jazbalarynda «manap Jantay Qarabekov Jalayyrlardyng qolynda otyrghan Tóregeldi manapty qútqaru ýshin, óz tútqyny tiri Kenesaryny aiyrbastaudy úsynyp Sypatay men Rýstem tórege sóz salady. Olar: «Tóregeldi Qapal uezindegi orys әkimshiligining qolynda. Bizding qútqarugha shamamyz kelmeydi. Kenesarynyng basyn kesip aparsandar ghana Tóregeldini bostady» dep jauap berip, tezirek óltiriluin tileydi. Sypatay shyn satqyn bolmasa tiri Kenesaryny Tóregeldige aiyrbastap qútqaryp qalugha bolatyn edi. Olay istemedi. Naghyz satqyndyq osy. Manap Jantay Qarabekov Kenesarynyng basyn kestirip Qaliyghúl Áliybekov arqyly orystargha beru ýshin Sypatay men Rýstem tórege berip jiberedi. Orystarmen auyz jalasqan Sypatay kezegimen Omby qalasyna general-gubernator knyazi Gorchakovqa jibertedi. Ol: «Kenesaryny jenip, basyn kesken kim» degen Gorchakovtyng súraghyna «manap Jantay Qarabekov» dep jauap bergen Qaliyghúl Áliybekov kýmis medalimen marapattalady. Orysshasyn keltire keteyin. «Pochetnomu kirgizu Kaligulle Aliybekovu! Jelaya nagraditi otlichnui hrabrosti y priymernoe userdiye, okazannoe Vamy v dele protiv myatejnika Kenesary Kasymova, ya, po vysochayshey predstavlennoy mne, ego imperatorskim velichestvom vlasty preprovjday pry sim Vam serebryannui medali, dlya nosheniya na shee na georgiyevskoy lente....»

General-gubernator Toboliskoy y Tomskiy, Glavnyy nachalinik Sibirskih kirgiz y Komondir otdelinogo Sibirskogo Korpusa general-ot infanteriy knyazi Gorchakov.

«IIlya 15 dnya 1847 goda, gord Omsk»

Sypataydyng satqyndyghyna búdan artyq qanday dәlel kerek?

Jantay manaptan istegen satqyndyq qyzmetine «Alataudyng teriskeyinen jaylau, bauyrynan kýzdeu ber» dep súraydy. Býkil Botpaydy biylep túrghan by bolsa, jyrtylyp aiyrylghan bay bolsa, nayza ústaghan batyr bolsa qyrghyzdyng Jantayynan jer súray ma? Sypataydyng batyrlyghyn dәriptegen Baqytiyar marqúm: «Aydalada týz taghysy Jolbarysty kezdestirip pyshaqtyng úshymen býirek túsynan qolyn tyghyp jiberip býiregin suyryp alady.» Aghayyndar-au, eshki ekesh eshki de, tórt ayaghyn busang da bir baqyryp qalady ghoy! Qayran Jolbarys eshki ghúrly bolmaghany ma? Adamy jaumen soghysyp bir adam óltire almaghan Sypatay terisining qalyndyghy eki eli, bylqyldap túrghan sinirli may, kýsh atasy Jolbarysty kózin baqyraytyp qoyyp jәukemdey salady. Osyghan da senemiz be?

Baqytiyar marqúm mynanday da adam senbeytin derekti de keltiredi. «Kenesarynyng basyn sarbaghyshtyng bir kempiri eti sylynghansha qaynatyp qúiqasyn jeydi». Terisi sylynghan, saqal múrtsyz bastan general Gorchakov Kenesarynyng basyn qalay tanidy? Ýsh myng altyn aqshany, saudyrlaghan medalidardy qalay beredi?

1959 jyly kýzde ataqty shopan, Sosialistik Enbek Eri Jazylbek Quanyshpaev Leningradqa birneshe kisining qydyrtuymen keldi. 12 saghattyq demalysqa (uvalneniye) shyqqan bizder - tórt qazaq soldaty ermitajdy aralap jýrgende  sol kisilerdi kezdestirdik. Birge araladyq. Aghybay batyrdyng suretin týsirtip aldy. Aqshasyn tólettirip jer asty ýiine (podval) kirdik. Sórelerden formalin qúiylghan kolbalardan birneshe bastardy kórdik. Sonyng biri Kenesarynyng bas bolyp shyqty. Jelkesinen eki ret shabylghangha úqsaydy. Óitkeni, júqa moyyn omyrtqa yrsiyp túr. Jazekeng auyzy kýbirlep Ayat oqydy bilem alaqanymen betin sipady. Bizde qaytaladyq. Eger bas tabylyp jatsa kórersizder. Ol joghalmaydy. Ermitajdyng dýniyesi - iynesi syrtqa shyqsa da týbirtekpen (kvitansiya) shygharylady.

«Saryarqaday el qayda, Aghybayday er qayda?» dep Aghybay batyrdy Qúdayynday qúrmettep syilaghan, qysylghanda aqyl kenes súrap yghyna jyghylghan Kenesary Sypataydy tanymady deu, boyyndaghy qasiyetin qasterley bilmedi deu aqylgha syimaydy. «Handa qyryq kisining aqyly bar» degen ras bolsa, meyli Kenesaryda bir-aq kisining aqyly bolsyn Sypataydyng jaugha siltegen qylyshyn, Jambyl jyrausha aitqanda «qay boqqa» qadaghan nayzasyn kórmedi, baghalamady dep Kenesaryny kýstәnalau jazghyshtargha jaraspaydy.

Kózge úryp túrghan satqyndyqty boyamalap qoldan batyr jasau Shyryn Mamaserikovanyng jazghyshtyghyna búiyrghan. Ol kórkem әdebiyet jasap fantaziyagha qúryp otyr. Tarihy túlgha fantaziyagha syimady. «Áulie babam Sypatay» degen shaghyn ocherkinde «óz aghayyndary - kelinshek botpaylargha da tizesi batyp, aqyry Andas, Sypatay Ile boyyndaghy tughan jerlerin tastap qyrghyz Qanay, Jangharash manaptardyng qoltyghyna kirgenin» moyyndap jazypty. Sonda olardyng el qorghaghan batyrlyghy qayda? Áriyne, úrlyq isteu de batyrlyq. Qanay, Jangharashtar úry-qary retinde paydalandy. «Kýndiz otyrmaghan, týnde úiyqtamaghan» «JÝREKJÚTQAN», «SYPATAYDYNG SAYaSY KELBETIN» avtorlarlardyng óz sózderi, ózderining jazghandary ashyp berdi. Ol - SATQYNDYQ.