سادىق سماعۇلوۆ. سىپاتاي باتىردىڭ ساياسي كەلبەتى - ساتقىندىق
«قازاق ادەبيەتى» گازەتىنەن وقىعان «سىپاتاي باتىردىڭ كەلبەتى» دەگەن ماقالاعا 22 جاسار جامبىل جىراۋدىڭ جىرى مەنىڭ ماقالامنان گورى الدە قايدا سالماقتى بولار.
دۋلاتتا باتىر سىپاتاي،
جاۋدان قورقىپ سەندەلىپ،
سارىبۇلاقتىڭ باسىنا،
اڭىراقايدىڭ تاسىنا،
تۇندە بارىپ تىعىلدى.
باتىرىنان ءتۇڭىلىپ،
ەلدىڭ تۇگى جىعىلدى.
سارىكەمەردەگى ەلىڭدى،
سارتتار كەلىپ شاپقاندا،
دۇشپانىڭنان كەك الماي،
سەنى قۇداي اتقاندا،
باتىر دەگەن سىپاتاي،
ەجەلدەن پەيىلى جاماندى،
ساتقىندىق جاساپ قۋلىقپەن،
سىتىلىپ قاشىپ كەتكەندى. - دەپ سىپاتايدىڭ سىرىن اشسا «ۇرانىم مەنىڭ قاراساي» دەپ سۇرانشى، ساۋرىق، وتەگەندى جىرلاعاندا تاۋ بۇلاعىنداي سارقىراعان جىرىن سىپاتايدان نەگە ايادى؟ ال ۇستازى-ءپىر ءسۇيىنباي ارونۇلى سىپاتاي قايتىس بولعاندا ارنايى شاقىرتىلىپ كوڭىل ايتتى دەيدى. قازاقتا ولگەن ادامعا عايبات ايتپايتىن ادەتپەن، (مەنىكى عايبات ەمەس بۇرىنعىلاردىڭ ءسوزىن قايتالاۋ) تۋعان باۋىرى باتىربەكتى سوزبەن تۇيرەپ سىپاتايدى تولە بيگە «تەڭەپ» بىلاي دەيدى:
سىپاتاي دۋلاتتاعى ەر كىسى ەدى،
اقىلى دارياداي كول كىسى ەدى.
جانىستان ءوتىپ كەتكەن ءازىز تولە،
سەڭكىباي، شويبەكپەنەن تەڭ كىسى ەدى.
باتىربەگىم، توپ بولسا ايقايلايسىڭ،
ۇشەۋىنىڭ قاسىندا نەڭ كىسى ەدى.
«قازاق ادەبيەتى» گازەتىنەن وقىعان «سىپاتاي باتىردىڭ كەلبەتى» دەگەن ماقالاعا 22 جاسار جامبىل جىراۋدىڭ جىرى مەنىڭ ماقالامنان گورى الدە قايدا سالماقتى بولار.
دۋلاتتا باتىر سىپاتاي،
جاۋدان قورقىپ سەندەلىپ،
سارىبۇلاقتىڭ باسىنا،
اڭىراقايدىڭ تاسىنا،
تۇندە بارىپ تىعىلدى.
باتىرىنان ءتۇڭىلىپ،
ەلدىڭ تۇگى جىعىلدى.
سارىكەمەردەگى ەلىڭدى،
سارتتار كەلىپ شاپقاندا،
دۇشپانىڭنان كەك الماي،
سەنى قۇداي اتقاندا،
باتىر دەگەن سىپاتاي،
ەجەلدەن پەيىلى جاماندى،
ساتقىندىق جاساپ قۋلىقپەن،
سىتىلىپ قاشىپ كەتكەندى. - دەپ سىپاتايدىڭ سىرىن اشسا «ۇرانىم مەنىڭ قاراساي» دەپ سۇرانشى، ساۋرىق، وتەگەندى جىرلاعاندا تاۋ بۇلاعىنداي سارقىراعان جىرىن سىپاتايدان نەگە ايادى؟ ال ۇستازى-ءپىر ءسۇيىنباي ارونۇلى سىپاتاي قايتىس بولعاندا ارنايى شاقىرتىلىپ كوڭىل ايتتى دەيدى. قازاقتا ولگەن ادامعا عايبات ايتپايتىن ادەتپەن، (مەنىكى عايبات ەمەس بۇرىنعىلاردىڭ ءسوزىن قايتالاۋ) تۋعان باۋىرى باتىربەكتى سوزبەن تۇيرەپ سىپاتايدى تولە بيگە «تەڭەپ» بىلاي دەيدى:
سىپاتاي دۋلاتتاعى ەر كىسى ەدى،
اقىلى دارياداي كول كىسى ەدى.
جانىستان ءوتىپ كەتكەن ءازىز تولە،
سەڭكىباي، شويبەكپەنەن تەڭ كىسى ەدى.
باتىربەگىم، توپ بولسا ايقايلايسىڭ،
ۇشەۋىنىڭ قاسىندا نەڭ كىسى ەدى.
ءسۇيىنباي اقىننىڭ بۇل ولەڭى 1965 جىلعى جيناقتاردا جاريالاندى. ال جامبىل جىراۋدىڭ جىرى 1946 جىلعى «شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعىندا» جاريالاندى. جامبىل جىراۋ ءۇش داستانىندا دا باتىر اتانىپ جۇرگەن سىپاتايدى «قورقاق، ىنجىق، ساتقىن» دەپ جەردەن الىپ، جەرگە سوعادى. جامبىل جىرلارىنداعى سىپاتايعا قاتىستى ولەڭ جولدارىن جىراۋدىڭ 150 جىلدىعىنا ارناپ شىعارعان جيناقتاردان الىپ تاستاعان. ونىڭ سەبەبى تۇسىنىكتى. ول سىپاتايدى باتىر دەپ دارىپتەۋ ءۇشىن كەرەك بولدى. ءتىپتى جامبىل جىراۋدىڭ وزىنە شابۋىلداۋدى ارعىنباي بەكبوسىنوۆ دەگەن باستاپ تا كەتكەن سەكىلدى. «جامبىلدىڭ ساقالىنان ساداعا كەت» دەپ شەرحان مۇرتازالار جان ايقايىن شىعارىپ جاتىر. وعان دا، ءتاۋبا!
1952 جىلى كەنەسارى حاندى قارالاپ، تاريحشى-عالىم ەرمۇحان بەكماحانوۆتى «حالىق جاۋى» ەتىپ كورسەتىپ، مۇحتار اۋەزوۆتى، قانىش ساتپاەۆتى قۋدالاۋ ءۇشىن تابىلمايتىن تاقىرىپ بولدى. سىپاتاي كەنەسارى حانمەن بەتپە بەت سوعىسقا بارعان ادام دەپ دارىپتەۋ ءۇشىن اۋداي قاجەت بولدى. شوۆنيستىك ساياساتتىڭ ماقساتى دا قازاق ۇلتىن بوداندىقتان شىعارماۋ، باس كوتەرەر ازاماتىن تۇقىرتىپ ۇستاپ، يتجەككەنگە ايداپ وتىرۋ ەدى.
قىرعىز شابدان ماناپ كەنەسارىنىڭ باسى ءۇشىن پولكوۆنيك شەنىن الدى. ال سىپاتاي قازاق ۇلتىن ساتقانى ءۇشىن (قىرعىزدىڭ جيەنى، بوتپاي رۋىنىڭ تۋماسى) ءۇشىنشى رەت مەدال جانە ماقتاۋ گراموتاسىن الىپ پاتشا ۇكىمەتى الدىندا مارتەبەسى كوتەرىلدى. 3 مىڭ التىن اقشانى دا ءبولىسىپ الدى. («جۇلدىز» جۇرنالى № 11, 2010 جىل. قاليقان ىسقاقوۆتىڭ ەسسە رومانى ۇزىندىلەرىندە كورسەتىلگەن.)
1862 جىلعى 12 يۋندە «پروپرچيك سۇرانشى حاكىمباەۆقا گەنەرال-گۋبەرناتور كالپاكوۆسكيدىڭ جازعان حاتى: «سۇرانشى، ديحانباي، سىپاتاي، انداس! ءبىز سىزدەردى قوحاندىقتارعا قورلاتپايمىز. بارلىق ازياتتارعا حابارلاڭدار! روسسيا دەگەن الىپ مەملەكەت. سىزدەردى قورعاي الادى».
1798 جىلى تۋعان ساۋرىق باتىر ىستامبەكۇلى 1826 جىلى قاراقىستاق اڭعارىندا، تىكەندىساي بۇلاعىنىڭ باسىندا قىرعىزدىڭ ورمان حانىنا قارسى 28 جاسىندا سوعىس اشىپ ەرلىك كورسەتەدى. بۇل سوعىسقا باتىر دەپ جۇرگەن سىپاتاي قاتىسپايدى. قايدا جۇرگەن؟
1846 جىلى ماۋسىم ايىندا «سۋىقتوبە» تاۋىنىڭ ەتەگىنە 7-8 اق ءۇي تىككىزىپ، كەنەسارى حاندى قوشامەتتەپ قارسى الىپ قوناق ەتەدى. سىپاتاي توبە كورسەتپەيدى. ساۋرىق باتىر ەل مۇددەسى ءۇشىن ورتا ءجۇزدىڭ اتامقۇل، ناربوتا، تايتورى، بايسەيىت سەكىلدى بي-باتىرلارمەن دوس-جاران بولادى. ورمان حانعا قارسى سوعىستا ساۋرىقتىڭ جاساعىنا ەرگەن ناۋرىزباي باتىر جامانقارا باتىرىن نايزامەن شانشىپ ولتىرگەن. سىپاتاي بۇل سوعىستا دا توبە كورسەتپەيدى. سوندا ول كىممەن سوعىسىپ باتىر بولىپ ءجۇر؟
1850 جىلى ىلە وزەنىنىڭ جاعاسىنا جايعاسقان وتارلاۋشى وترياد كومانديرى قازاقتار ونى ەرەنتال (تەرەننتي) دەپ اتاپ كەتكەن جالايىر مەن نايماندار ەلىنە قايتا-قايتا شابۋىلداپ مازا بەرمەيدى. نايماننىڭ ارتىق باتىرىنا سىزدىق تورە باستاپ اعىباي، بايسەيىت بي، ساۋرىق باتىر ءۇش مىڭ قولمەن بارىپ ەرەنتالدى قولعا ءتۇسىرىپ، ۇرىپ، سوعىپ بوساتىپ جىبەرەدى. ول كەك الۋ ءۇشىن سولدات جيناپ قايتا كەلەدى. قايتا شاپقان جاۋمەن ايانباي سوعىسىپ ەرەنتالدى ولتىرەدى، اسكەرى تۋ-تالاقاي قاشىپ، قۇتىلادى. سىپاتاي تىم بولماسا ءوزىنىڭ تۋعان جەرى ءۇشىن بۇل سوعىسقا دا قاتىسپايدى. نەگە؟ ورىس پاتشاسىنىڭ نانىن جەپ، مەدالىن العان ادامعا قازاق، تۋعان جەر تاعدىرى نەگە كەرەك!؟
سوڭعى ەكى ايدىڭ كولەمىندە كەنەسارى حان مەن اعىباي باتىردىڭ قۇلاعىن شۋلاتقان، سىپاتايدى دارىپتەگەن ەكى ماقالا وقىدىم. العاشقىسى «ايقىن» گازەتىنىڭ №55 سانىنان ايان ءنىساناليننىڭ «جۇرەكجۇتقان» ماقالاسى. ەكىنشىسى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ №24 سانىنان ۇمىتكەن سۇيىنىشقىزىنىڭ «سىپاتاي باتىردىڭ ساياسي كەلبەتى». ەكەۋىنىڭ دە تاقىرىبى دارداي، باقىرىپ تۇر. ەكەۋى دە قىپ-قىزىل وتىرىكشى. ءبىرىن ءبىرى اشكەرەلەپ تۇر. ءبىرى - جۇرەك جۇتقان باتىرلىعىن كورسەتە المايدى. ەكىنشىسى، باتىرىنىڭ كەلبەتىن اشا المايدى.
ءبىرىنشى ءسوزدى ايانعا بەرسەك: «ورىس اسكەرىنىڭ قارۋ-جاراعىن سىپاتاي باتىر، قۇدايبەردى بايەتۇلى باستاعان مىڭ جىگىت قازداي ءتىزىلىپ اتقا قونىپ كىرە تارتقان». پاتشا ۇكىمەتىنە قىزمەت ەتتى مە؟ ەتتى. قارۋ-جاراقتىڭ كىمگە قارسى جۇمسالاتىنىن ءبىلدى مە؟ ءبىلدى. ساتقىندىق پا؟ ساتقىندىق.
«سىپاتايدىڭ ازات باسى بۇعالىقتان بوساماي، كىرىپتارلىق كۇن كەشتى. بوتپايلار اراسىنا سىيىسپاي ارىستانداي الاسۇرىپ، جولبارىستاي جان جاراقاتىن جالادى». باسىمەن قايعى بوپ جۇرگەن ادام قالاي باتىر بولادى؟ جالايىردىڭ مالىن ۇرلاپ، قاراقشىلىق جاساپ جان ساقتاپ، قارا باسىن قازاق جەرىنە سىيعىزا الماي ناعاشى جۇرتى قىرعىزداردى پانالاپ سىپاتاي مەن انداس سولتا رۋىنىڭ مانابى قانايدىڭ قولتىعىنا كىرىپ، قولشوقپارىنا اينالدى. قىرعىزداردىڭ نانىن جەپ، كوجەسىن ءىشىپ جۇرگەن سىپاتاي ءوز رۋى بوتپايعا سىيماي جۇرگەندە قاي قازاققا وپا قىلادى.
سىپاتايدىڭ بايلىعىن ماقتاعاندا «مەنىڭ باي ەكەنىم راس، سىپاتايعا قايدان جەتسىن - سىپاتايدىڭ قوراسى شاعىن بولعانمەن قۇرىعى ۇزىن عوي - دەپ جاۋاپ بەرەدى جىلانكوز. سوندا ونى ۇرى دەپ مەڭزەپ تۇرعانى كورىنىپ تۇرعان جوق پا؟ سىپاتاي شىن باي بولسا جوعالىپ كەتكەن ەكى بيەسىن ءوزىن اقى پۇلسىز ەمدەپ، اجالدان قۇتقارعان ىستى بولتىرىك شەشەن اۋلىنىڭ ۇرىلارىنان كورىپ: «ەكى بيەنىڭ بەس جىلدان بەرگى ءوسىمىن ەسەپتە، ايىپ-قيىبىن قوسىپ ءبىر ءۇيىر جىلقىنى الدىما تەزدەتىپ سالاسىڭ، - دەپ قاھارىنا ءمىنىپ كۇش كورسەتەدى. باعى جانباعان ۇرى-قارىنىڭ ءىس ارەكەتى ەمەس پە؟ بولتىرىك شەشەن:
- ايتقانىڭىزدىڭ ءبارىن تاپتىرتىپ بەرەيىن، جارتىسىن ماعان بايلاڭىز - دەيدى. سىپاتاي:
- قاندى مويىن قاراقشىعا ء(وزى كىم؟) جارتىسىن بايلاپ ماعان نە كورىنىپتى - دەپ اشۋلانادى
جالايىر، بوتپايعا - ءيسى قازاققا شوكىمدەي پايداسى تيمەي، ناعاشى جۇرتى - قىرعىزدى پانالاپ جۇرگەنىن ايان نىسانالين انىقتاپ جازدى. ودان ارتىق نە كەرەك؟ قازاقتىڭ ەمەس، قىرعىزدىڭ نايزاسىنان جارالانىپ، ولگەلى جاتقان
سىپاتايدى اۋىزىنا سۋ تامىزىپ، قوراقاس شوبىمەن ءتىرىلتىپ العان بولتىرىككە سىپاتاي نەگە وپاسىزدىق جاسادى؟ «مەن ءۇشىن بولتىرىك - ءبىر توبە، قالعان دۋلات - ءبىر توبە» دەپ جۇرگەن سىپاتاي «اۋلىڭنىڭ ۇرىسى العان ەكى بيەنى ساعان بايلادىم» دەسە بىردەڭەسى قيسايىپ قالاتىن با ەدى.
سايرامدا سۇرانشى باتىردىڭ قاپيادا قولعا تۇسۋىنە، بايزاق داتقانى شىمكەنتكە ەرتىپ بارعاندا زەڭبىرەك اۋىزىنا بايلانىپ اتىلۋىنا سەبەپكەر بولعان دا سىپاتايدىڭ ساتقىندىعى ەمەس پە؟ سوندا سىپاتايدىڭ جۇرەك جۇتقان باتىرلىعى قايدا؟
كەنەسارىنىڭ بالاسى سىزدىق تورە الىمقۇل حان اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى بولىپ تۇرعاندا تۇركىستانعا ورىس پاتشاسىنىڭ اسكەرى باسىپ كىرمەك بولادى. سىزدىق تورە ارقاداعى اعىباي باتىرعا حابار بەرىپ، تۇركىستاندى قورعاۋعا شاقىرادى. اعىباي ءوز كەزەگىندە سىپاتايعا، بايزاق داتقاعا حابار بەرىپ تۇركىستان تۇبىندەگى يقان بەكىنىسىندە كەزدەسپەك بولادى. بىراق سىپاتاي دا، بايزاق داتقا دا كەلمەيدى. تۇركىستاننان قايتار جولدا اعىباي باتىر اشۋمەنەن سىپاتايدىڭ اۋىلىن شاپپاق بولىپ مەركەدەن ءوتىپ قىرعىز جەرىندەگى شالدۋارعا كەلەدى. سىپاتاي دا، بايزاق داتقا دا نوكەرلەرىمەن قوحان حاندىعىنا قاشىپ كەتىپتى. اعىباي باتىر العان ساپارىنان بوس قايتپاي ءوزى ىزدەپ كەلەر دەپ بالاسى توقتامبەتتى الا كەتەدى. سىپاتاي ىزدەپ كەلمەيدى. ولگەنىن ەستىگەن سوڭ بالاسىن ۇيلەندىرىپ، الدىنا مال سالىپ ەلىنە قايتارادى. قوحاندىقتار الىمقۇل حاننىڭ تاپسىرماسىمەن «قازاقتى ساتقان سىپاتاي، وزبەكتى ساتپاي ما؟ - دەپ باسىن كەستىرىپ الادى. دەنەسى ەرىپ كەلگەن ادامدارىنا بەرىلەدى. قازاقتىڭ جەرىنەن توپىراق بۇيىرماي قىرعىز جەرىنە، شالدۋارداعى انداس اعاسىنىڭ بەيىتىنە كومىلەدى.
مارقۇم ءجۇسىپباي التايباەۆ «ارا» جۇرنالىنىڭ باس رەداكتورى بولىپ تۇرعان كەزىندە «اعىباي باتىر» رومانىن جازىپ جۇرگەندە «سىپاتايدىڭ باسى جوق» دەگەن ءسوزدى ەستيدى. انىعىن ءبىلۋ ءۇشىن مەركەگە بارىپ، ءبىرىنشى حاتشى ساۋرانباەۆقا جولىعادى. ءبىرىنشى حاتشى ءوز كەزەگىندە ءتورت-بەس كونە كوز اۋىل اقساقالدارىن جيناتىپ، جۇسەكەڭنىڭ ءسوزىن قايتالاعاندا «ونداي ءسوزدىڭ بارى راس. انداس اعاسىنىڭ قاسىنا قويىلىپتى. بىراق كەيىنگى دۇربەلەڭ زامانداردا ولاردىڭ ۇستىنە كوپ ادامدار تاعى دا قويىلدى. بەرگى اشارشىلىق ناۋبەتىندە دە كوپ ادامدار جەرلەندى. سۇيەكتەرى ميداي ارالاسىپ كەتكەن شىعار. ارۋاقتاردى قوپارىلىستىرىپ قايتەسىزدەر!؟ - دەپتى. جۇسەكەڭ دە وسى سوزگە توقتاعان ەكەن.
ەندى كەزەكتى ءسوزدى سىپاتايدىڭ ساياسي كەلبەتىن ىزدەگەن ۇمىتكەن سۇيىنىشقىزىنا بەرەيىك. ۇمىتكەن اۋەلى وكپەسىن عالىمدارعا ايتادى: «ءبىر عىلىمي جۇمىس، نە ءبىر دالەلدەمە قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعىن شىعارماعان» دەپ قىنجىلادى. ءوز ءسوزىن دالەلدەگىسى كەلىپ: «سىپاتاي ورىس وتارشىلدارىنا قارسى ءبىر كىسىدەي كۇرەسكەن ادام» دەيدى. قاشان، قاي جەردە كىمدەرمەن سوعىسقانىن حابارلاي المايدى. ءبىر قازاقتى «ساتقىن»، «ساتقىن ەمەس» دەپ ەكىگە بولگەننەن نە شىعادى دەپ رەنجيدى. كەنەسارى - اعىباي تاريحىنا كاسىبي تاريحشىلاردى ايتپاعاندا مۇحتار اۋەزوۆ، سەرىك قيراباەۆ، مۇحتار ماعاۋين ءوز پىكىرلەرىن ءبىلدىردى.
ال بالتاباي ادامباەۆ: «كەنەسارى جورىعىنىڭ ساتسىزدىككە ۇشىراۋىن ەل سىپاتايدان كورەدى. ول - جاڭساق پىكىر». مامبەتتىڭ اتىن ناۋرىزباي سۇراعاندا بەرمەگەنى سىپاتايدىڭ كەتىپ قالۋىنا سەبەپ بولعان». اعىباي مەن سىپاتاي نيەتتەس ادام. ەكەۋى - بولە. قالاي بولە بولادى؟ سىپاتايدىڭ شەشەسى قىرعىز، اعىبايدىڭ شەشەسى قازاق. سىپاتاي ساتقىن بولسا اعىباي دا ساتقىن دەيدى. قوحانعا بارعاندا ەسەنگەلدى مەن سارجاندى ءولتىرتىپ كەلدى. قىرعىزعا بارعاندا كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدى ءولتىرتىپ كەلدى» دەپ بوسەدى دە ءسوزىنىڭ سوڭىندا جازعانىنىڭ ءبارىن جۋىپ شايىپ، اعىباي - حالىق باتىرى دەيدى. نەگە سىپاتايدى حالىق باتىرى دەمەيدى. ويتكەنى، راقمانقۇل بەردىباەۆ جازعانداي «رۇستەم تورە مەن سىپاتاي، (بالتاباي دا) ماسەلەگە ءوز توبەشىگىنىڭ بيىگىنەن قارادى، ولار رەسەي اجداھاسىمەن ونداعان جىلدار ارپالىسىپ، كۇشى ازايعان كەنەسارىنىڭ قيسايعان جۇگىن تۇزەۋگە ەمەس، ورعا قۇلاتۋعا ات سالىستى.»
ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «قاھارىندا» سىپاتايدىڭ اتى اتالىنبايدى. سىپاتايدى دارىپتەۋشىلەر قانداي ءبىر سوعىسقا قاتىستىرىپ ەرلىگىن كورسەتە العان جوق. كورسەتە المايدى دا. تەك قانا جانعارا دادەباەۆ: «اعىبايعا قارسى سوعىستا كارى سىپاتايدىڭ بالاسى توقتامبەت اعىبايدىڭ قولىن قاق جارىپ ءوتىپ، تۋ ۇستاۋشىسىن سايىپ تۇسىرەدى. اعىباي قاشۋعا ءماجبۇر بولىپ، كوپ ادامدارى شىعىن بولادى. سىپاتاي باتىر اعىبايدى ولتىرتپەي بالاسىن قايتارىپ الادى». ال بالتاباي ادامباەۆ: «اعىباي مەن سىپاتايدىڭ اراسىندا قانتوگىس سوعىس بولماعان» دەپ جازادى. ەكەۋىنىڭ قايسىسى شىن جازىپ وتىرعانىن وقۋشى قاۋىم ءوزى اجىراتىپ الار. ءتىپتى، اعىبايدىڭ ورىستەگى مالىن سىپاتاي ايداتىپ العاندا اعىباي باتىر بازىنا ايتىپ، جالىنىپ مالىن قايتارىپ الادى ەكەن.
مۇراعات قۇجاتتارىندا «قاراكەسەك ەلىنە بارىمتاعا كەلىپ سىپاتايدىڭ بالاسى پىرىمقۇل قولعا ءتۇسىپ قالدى» دەگەن دەرەك بار. بالقاش كولىنىڭ باسىن جايلاعان كارسون-كەرنەيلەر پىرىمقۇلدى «ۇيرەنگەن جاۋىڭ عوي» دەپ اعىباي باتىرعا سىيلايدى. اعىباي باتىردىڭ قاھارىنان قورقىپ پىرىمقۇل قاشپايدى. سىڭبە بولىپ كەتەدى. سىپاتاي ءبىر وڭكەي ەكى ءۇيىر شۇبار جىلقى جىبەرىپ ايىرباستاپ، قۇن تولەپ الادى. سول شۇبار جىلقىلاردىڭ تۇقىمى تاياتقان، شۇناق، مويىنتى، كيىكتى، مىڭارال توڭىرەگىندە وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىنا دەيىن بولعانىن ەستىدىك.
«سىپاتاي كەنەسارى حاننىڭ باسىن پۇلداپ اقشا سۇراعانى نەمەسە حاندى قىرعىزدار ءۇشىن ساتقىندىق جاساعانى تۋرالى، ورىس اكىمشىلىگىنە حابارشى بولدى، كومەك كورسەتتى» دەگەن دەرەك جوق دەيدى ۇمىتكەن. ول راس. وپاسىزدار، ساتقىندار دەرەك قالدىرمايدى. دەرەكتى ايان نىسانالين قالدىردى. «ورىستىڭ قارۋ-جاراعىن تاسىپ كىرە تارتتى» دەپ جازدى.
كەنەسارى ولىمىنە قاتىستى ماراپاتتاۋدا جانتاي قارابەكوۆ، قوجابەك تاشتامبەتوۆ، اسىق شالوۆ، قاليعۇل اليبەكوۆ كورسەتىلىپ سىپاتايدىڭ كورسەتىلمەۋى زاڭدى. سىپاتاي تاسادا تۇرىپ كەنەسارىنىڭ باسىن الۋدى تەزدەتتى. باسقا قازاقتاردىڭ كەلىپ كەنەسارىنى قۇتقارىپ، امان قالۋىنان قورىقتى. قازاق ۇلتىنىڭ تۇڭعىش كوشباسشىسى ءاليحان بوكەيحانوۆتى زەرتتەۋشى عالىم سۇلتانحان اققۇلۇلى: «ماتەريالاح ك يستوري سۋلتانا كەنەسارى كاسىموۆا» دەگەن قۇجاتتان ءۇزىندى كەلتىرەدى. «گولوۆا كەنەسارى كاسىموۆا بىلا دوستۆلەنا ۆوجديۋ رودا ۆەليكوگو جۋزا بوتپاي سىپاتايۋ ي سۋلتانۋ رۋستەمۋ... ەتي دۆوە، ۆيديمو، ەششە بىلي دالەكي وت راسكايانيا زا سۆوە پرەداتەلستۆو، پريۆەدشەە نە پروستو ك گيبلي كەنەسارى، ا ۆمەستە س نيم يح پوراجەنيۋ ۆسەگو ناتسيونالنو-وسۆوبوديتەلنوگو ۆوسستانيا كازاحوۆ، نو ەششە ۋسكوريۆشەە ي كولونيزاتسيۋ رۋسسكيمي ۆسەي سرەدنەي ازي، ي تەح جە كىرگىزوۆ»
جازعىشتاردىڭ جازۋىنشا سىپاتايدىڭ ساتقىندىققا بارۋىنا ەكى سەبەپ بار دەيدى ۇمىتكەن. كەنەسارى شاپانىنىڭ جەڭىنەن قولىن تابا الماي قامشىسىنىڭ ۇشىن جۇگىرتىپتى. اياننىڭ جازۋىنشا «توردە جاتقان كەنەسارىعا سىپاتاي سالەم بەرسە، قامشىسىنىڭ ۇشىن ۇسىنىپتى.» وسى ەكى سەبەپ كەنەسارىنىڭ تۇبىنە جەتكەن. سول ارقىلى ۇلت-ازاتتىق سوعىسى جەڭىلىس تاپقان.
1846 جىلى كىشى جۇزدەن جولى بولماي ورالعان كەزدە قىرعىزدىڭ سارباعىش رۋىنىڭ ماناپتارى كەنەسارى حاندىعىن مويىنداماي، العاشقى سوعىستاردىڭ كەزىندە سىپاتايدىڭ اعاسى انداستىڭ بەيىتىن قىرعىزدار قيراتادى. سوعىس كەڭ ءورىس الىپ سوڭىنان ەرمەگەن، باعىنباعان قىرعىزداردىڭ اۋىلىن شاۋىپ، ايتۋلى ءۇش باتىرىن ءولتىرىپ، قاناي ماناپتىڭ كەسەنەسىنە تىعىلعان قىرعىزداردى شاپقاندا كەسەنە قيراپ بۇزىلادى. ول قازاقتىڭ كەسەنەسىن (انداستىڭ) قيراتقانعا جاۋاپ بولىپ ەسەپتەلەدى.
سىپاتايدى حان كەنەگە قارسى باتىل-باتىل سويلەتۋ كوركەم ادەبيەتتەگى فانتازيا. «اكەڭ قاسىم تۋعاندا قان ۋىستاپ تۋعان دەۋشى ەدى، سەن دە قان ۋىستاپ تۋعان ەكەنسىڭ، بوزداقتارىمىزدى ولىمگە بەرە المايمىز» - دەپ حان الدىنان ەكى جىگىتتى قولىنان جەتەكتەپ الا جونەلەدى. بۇل ادام سەنبەيتىن وتىرىك. كەنەسارى ءبىر كۇندە 26 تورە-سۇلتاندى، «ساعان قوسىلمايمىز» دەگەن شەكتى رۋىنىڭ ءبيىن تىرىدەي ورتەپ جىبەرگەنى راس بولسا، الدىنا كەلىپ تۇرعان سىپاتايدىڭ ءتىرى كەتۋى مۇمكىن ەمەس ەدى.
1847 جىلى ساۋىردەگى كەنەسارىنىڭ اجالىنا سىپاتايدىڭ ساتقىندىعى سەبەپكەر بولعان سوعىستا ازعانا قول تولەڭگىتتەردىڭ، باتىرلاردىڭ قورشاۋدا قالۋى ساتقىندىقتىڭ سالدارى ەكەنى داۋسىز. سوعىس باستالار كۇنگى ءتۇنى قىرعىزدارعا «ءبىز كەتتىك، 300 ادامعا شامالارىڭ كەلەر» دەگەن حابار جەتكىزىپ ەڭ سوراقى ساتقىندىعىن جاساپ كەتتى. 300 ادامنىڭ اعىباي باتىر باستاعان 60-70-ءسى عانا قورشاۋدى بۇزىپ شىقتى. ونىڭ ىشىندە ناۋرىزباي باتىر دا بار ەدى. «ولسەم اعاممەن بىرگە ولەمىن» دەپ قايتا بارىپ قىرعىزدارعا بەرىلۋى كەنەسارىنىڭ ءوز بارماعىن ءوزى شايناپ تاستاۋىنا اپاردى. ناۋرىزبايدىڭ اڭعالدىق ءىسى تاعدىرلارىن شەشىپ كەتتى. ناۋرىزباي قايتا بەرىلمەگەندە قىرعىزدار كەنەسارىنى ولتىرە المايتىن ەدى. ناۋرىزبايدىڭ كەشىرىلمەس قاتەسى دە - وسى. اعىباي مەن ناۋرىزباي اسكەر جيناپ كەلىپ قايتا شابادى دەپ قورىققان قىرعىز ماناپتارى اشىق باس كەسۋگە بارماس ەدى.
ۇمىتكەننىڭ ماقالاسىندا «جانتاي ماناپ مەدالدى مىسە تۇتپاي، كەنەسارى وزىنە الپىس تۇيەگە ارتىلعان دۇنيە ۇسىنعاندا كونبەپ ەدىم، سوعان ىلايىق دۇنيە بەرىڭدەر» دەپ ساۋدالاسىپتى. نە دەگەن سۇمدىق؟! مەدالدى سىپاتايعا ءبولىپ بەرۋگە كەلمەيتىن بولعان سوڭ با؟ اقىرى ساۋدالاسىپ جاتىپ سىپاتايعا ءۇشىنشى مەدالدى الىپ بەرەدى. سوندا كەنەسارىنىڭ كەسىلگەن باسىنىڭ ساۋداسىنا سىپاتايدىڭ قاتىسپاعانى قايسى؟ كەرىسىنشە، ءبارىن ۇيىمداستىرۋشى.
«اعىباي باتىر قورشاۋدان قاشىپ قۇتىلىپ جاتقاندا، سىپاتاي دا جان ساۋعالاۋعا ءماجبۇر بولدى» دەيدى ۇمىتكەن. سىپاتاي سوعىس باستالماي تۇرىپ قاشىپ كەتكەن جوق پا؟ سىپاتاي مەن بايزاق داتقا اكەلگەن ءۇش مىڭ سارباز سوعىسقا قوسىلعاندا اعىباي مەن ناۋرىزباي باستاعان باتىرلار جەڭىلەر مە ەدى؟ قىرعىزدىڭ سوعىسىنان دا جان كەشتى سوعىستاردى باستان وتكەرگەن جوق پا ەدى؟ تۋ-تالاقايىن شىعاراتىن جەڭىستى سوعىس، ساتقىندىقتىڭ كەسىرىنەن قولدان شىعىپ كەتكەن جوق پا، ۇمىتكەن؟!
ۇمىتكەن اكادەميك ماناش قوزىباەۆقا سىلتەمە جاساپ «وكتەمدىككە ۇيرەنگەن حان كەنە قايشىلىقتاردى شەشۋ جولى كۇش دەپ قاتە پايىمدادى» دەپ قورتىندىلاپ جاسىرىن سويلەممەن «بىرەۋدىڭ جىبەرگەن قاتەلىگىنىڭ سالدارىن سىپاتايدان كورۋ عىلىمي تۇجىرىمعا جاتپايدى» دەپ كوسىلەدى.
ەندى «سىپاتاي باتىر» رومانىنىڭ اۆتورى باقىتيار ابىلداعا ءسوز بەرەيىك: «كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز اعايىندار ورىستىڭ تەمىر نوقتاسىنا وزدەرىنىڭ ازات باستارىن سۇعىپ، قولى بايلاۋلى، اياعى تۇساۋلى بولىپ قالعاندا ۇلى ءجۇز بالاسى ءالى كۇنگە ەشكىمگە كىرىپتار، باعىنىشتى ەمەس ەدى. ءتىپتى، قىتايدىڭ جىبەك نوقتاسىنا دا باسىمىزدى سالدىرماپپىز» دەپ كوسىلەدى. ۇلى ءجۇز-ۇيسىندەر ابىلاي حانعا دەيىن جوڭعارلارعا اۋىر سالىقتار تولەپ، تولە بي ەكى بالاسىن بىردەي اماناتقا بەرىپ، پاتشا زامانىندا جەتىسۋدىڭ ەڭ شۇرايلى جەرلەرى ورىس مۇجىقتارىنىڭ قولىندا، كولپاكوۆسكيدىڭ بيلىگىندە بولماپ پا ەدى؟ بۇل وقيعالار تاريحتا تاڭبا باسىلعانداي جازىلعان.
سىپاتاي جالايىر ەلىنەن مىڭنان اسا جىلقى ۇرلاپ قايتقان قىرعىزدىڭ سولتو رۋىنىڭ مانابى قانايعا كەزدەسىپ، «بالىقشى بالىقشىنى الىستان تانيدى» دەگەندەي ۇرىنى ۇرى قيادان تانيدى. ءوزى تۋىپ وسكەن جالايىر ەلىنىڭ مالىن قاراقشىلاپ قايتقان قانايمەن ءتوس قاعىستىرىپ دوس بولىپ سونىڭ قولشوقپارىنا اينالادى. قازاقتىڭ جىلقىسىن شاپقان قىرعىزبەن اۋىز جالاسىپ انداس پەن سىپاتاي «باتىر» اتانادى. باتىرلىقتىڭ باسى وسىلاي باستالعان. «قوس باتىر، ءمارت باتىرلار» اتالىپ مال قۇرالا باستادى دەپ جازادى باقىتيار مارقۇم.
شۋدىڭ بەرگى جاعىنا كىم وتسە دە ەركىندىگىنەن ايىرىلادى. ويتكەنى، سىپاتاي قوحاندىقتاردىڭ ادامدارىن ورىستارعا كورسەتىپ وتىرادى. (شوقان ءۋاليحانوۆ. شىع. جيناعى 1985 جىل. 5-توم، 144-بەت.) بايزاق داتقا كەنەسارىمەن بولە ەدى. توپىش حانىمعا ۇيلەنگەن قاسىمنان كەنەسارى تۋسا، ءسىڭلىسى ءجاميلا سۇلۋعا ۇيلەنگەن مامبەتتەن بايزاق داتقا تۋعان. سول سەبەپتى دە قوس بۇيرەگى كەنەسارىعا بۇرىپ تۇراتىن. «سىپاتاي قايدا» دەگەن سۇراققا «سىپاتاي رۇستەم سۇلتان تۇگىلى سىزدەي حانعا دا سالەم بەرمەي، ۇيىندە شالقايىپ جاتسا، ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ جاتقانى دا» دەپ جاۋاپ بەرەدى. كەنەسارى نوكەرلەرىنە «سىپاتايدى شاقىرتىڭدار» دەيدى.
ءوزى شاقىرتىپ، قامشىنىڭ ۇشىمەن امانداسسا «سەن كىمسىڭ» دەپ رەنجىگەنى بولار. «ارعىنداردىڭ شاپانىنىڭ ۇزىن جەڭىنىڭ ىشىنە سىپاتاي قامشى جۇگىرتىپ كەنەسارىنىڭ قولىن ىزدەدى» دەگەن قيسىنعا كەلمەيدى. كوكتەن اياعى سالبىراپ تۇسسە دە سىپاتايدىڭ باسىن شاۋىپ تاستاۋ كامىل. سىپاتايدىڭ «قامشى جۇگىرتكەن» مازاعىنا قانىنا قارايىپ جۇرگەن كەنەسارى شىداماس ەدى. قالجىڭدايتىن قاتارى دا، دوسى دا ەمەس.
سىپاتاي قىرعىزدىڭ جاڭقاراش مانابىنا سوعىستىڭ الدىن الا ادام جىبەرىپ: «دوسىم، قاپا بول ما. كەنەسارىنىڭ قولىنا ارالاسقان بولىپ كەتىپ بارا جاتىرمىن. رەتى كەلسە ىشتەن شالىپ جىعىپ بەرەمىن» دەپ سالەم ايتادى. سىپاتايدىڭ بۇل سالەمىنە جاڭقاراش ماناپ: «اۋليەاتادان مەركەگە دەيىنگى جەردى بەرەمىن» دەيدى. جاز جايلاۋى، قىس قىستاۋ جوق سىپاتاي قىرعىزدار جاعىنا ءبىرجولاتا بەرىلىپ تازا ساتقىندىق جولعا تۇسەدى. («قىرعىز سانجاراسى» - ساپاربەك زاكيروۆ. 130-131 بەت)
سىپاتاي: «كەنەسارىعا الدەرىڭ كەلمەسە دە، شۋدىڭ سۋىن بوگەپ باسقا ارناعا بۇرىپ جىبەرۋگە الدەرىڭ كەلەدى عوي» دەپ اقىل بەرەدى. قىرعىزدار «شۋدىڭ سۋىن تاس سالىپ بوگەپ، سۋدى قىزىلسۋ، شامشىنىڭ ويپاتىنا بۇرىپ جىبەرەدى». (بولەك سولتونوەۆ. «قىزىل قىرعىز تاريحى» 2-كىتاپ، 8-9 بەتتەر) سىپاتاي كەنەسارىعا كەلىپ: «تاۋدىڭ ءىشى تولعان قىرعىز، ورمان ماناپتىڭ 50-60 مىڭ اسكەرى كومەككە كەلسە كەرەك» دەپ قورقىتادى. تاۋ باسىنداعى وتتاردى كورىپ كەنەسارى «قىرعىز كوپ پە، جۇلدىز كوپ پە» دەپ سۇرايدى مىس - دەپ جازادى ساپاربەك زاكيروۆ. سوندا كەنەسارى قىرعىزدىڭ قانشا ەكەنىن بىلمەگەنى مە؟ ابىلاي حاننىڭ «جايىل قىرعىنىنان» كەيىن، كوپ بولسا 20-30 مىڭ اتقا قونار اسكەرى بار دەپ سەندىرگەن جوق پا ەدى بايزاق داتقا. سول ءۇشىن دە ءۇش ءجۇز تولەڭگىتىمەن، باس باتىرلارىمەن كەلگەن جوق پا ەدى، حان كەنە. سوعىس باستالار الدىندا ورمان حاننىڭ ساربازدارى «كۇندىز قىرقىلعان تالدىڭ بۇتاقتارىن سۇيرەتىپ، ۇيىسقان قالىڭ شاڭ شىعارىپ، قالىڭ قول تومەن ءتۇسىپ كەلە جاتقانداي قازاقتاردىڭ جۇرەگىن ۇشىرعان» دەپ جازادى. قالىڭ شاڭنىڭ قايدان شىعىپ جاتقانىن ءجاي كوزبەن دە كورۋگە بولادى. ونىڭ ۇستىنە كەنەسارىنىڭ ءدۇربىسى بار ەمەس پە؟ ءارى بەرى شاپتىرىپ وتىرعان بارلاۋشى-جىگىتتەرى بار ەمەس پە؟ 10 جىل سوعىسىپ تاجىربيە جيناقتاعان، سوعىستىڭ تاكتيكاسىن، ستراتەگياسىن مەڭگەرگەن قولباسشى كەنەسارىنى قىرعىزداردىڭ الدىندا قۇبىجىق ەتىپ كورسەتۋ، قىرعىزداردى جەڭىمپاز ەتىپ كورسەتۋ - ساتقىندىق بولعان جوق دەگەندى دالەلدەۋ عانا. جامبىل جىراۋ ايتقانداي «كەنەسارىنىڭ جەڭىلۋى - ەتەكتەن تارتقان يتتەردىڭ، ساتقىندىقتىڭ سالدارى ەمەس پە؟!»
ءسىبىر قازاقتارىنىڭ شەكارا باستىعى گەنەرال-مايور ۆيشنەۆسكي جەكە ءسىبىر كورپۋسىنىڭ كومونديرىنە 1847 جىلى 27 ساۋىردە جازعان حاتىندا «ورمان حاننىڭ باسشىلىعىمەن كەنەسارىنىڭ نەمەرە ءىنىسى قۇدايمەندە باسقارعان 5000 ادامدىق اسكەرىن تاس تالقان ەتىپ قۇدايمەندەنى تۇتقىنداپ ولتىرگەن» دەگەن دەرەكتى كەلتىرەدى. كەنەسارى قىرعىزدارمەن ءبىر-اق رەت، كىشى ءجۇز جەرىنەن قايتىپ كەلە جاتقاندا، قوحاندارعا قارسى سوعىسقا كەلىسىمگە كەلمەگەن ەرەگىستەن سوعىسقان. 5000 اسكەرى بولعان كەنەسارى سىپاتاي مەن بايزاق داتقادان كومەك سۇاماس ەدى. «قىرعىزدارعا شابۋىل جاساعاندا كەنەسارىنىڭ 10 مىڭنان اسا اسكەرى، 1500 مىلتىعى جانە 2 زەڭبىرەگى بولعان ەدى دەپ جازادى، - قىرعىز تاريحشىلارى ت. ن. ومىربەكوۆ پەن ت. ك. شوراتەگين «قىرعىزداردىڭ جانە قىرعىزستاننىڭ جاڭا ءداۋىر تاريحى 17-18 عاسىر باسى» دەگەن كىتابىندا. (كەنەسارى كىشى جۇزدەن، ورتا جۇزدەن اسكەر اكەلگەن جوق. اكەلگەن بولسا قىرعىزدارمەن باسقاشا سوعىسار ەدى) ءساۋىر ايىنىڭ اياعىندا بولعان سوعىس كەزىندە «ءۇش كۇن - ءۇش ءتۇن قارلى بوران سوعىپ كەنەسارى اسكەرلەرىنىڭ اقۋالى كەتىپ قالدى» دەپ جازادى. سوندا قىرعىزداردىڭ الاۋلاعان وتى، بوراتقان شاڭى قايدا قالدى؟ تابيعي ءناۋبات ەكى جاققا بىردەي بولماي ما؟ ءبىر تاۋدىڭ بوكتەرىندە قاراما قارسى تۇرعان اسكەرلەر ەمەس پە؟ بۇل وتىرىكتى ءسىبىر كورپۋسىنىڭ كومونديرى جوققا شىعاردى. 1847 جىلعى مامىردىڭ 18 كۇنى پەتەربۋرگكە سوعىس مينيستىرىنە جازعان حاتىندا «جەتىسۋ قوسىنىنىڭ باستىعى ەساۋىل نيۋحالوۆ اقىلمەن باسشىلىق جاساۋعا كۇن رايى قولايلى بولدى. ال ءجۇزباسى اباكۋموۆ كەيبىر ءۇيسىن تايپالارىنىڭ كەنەسارىعا قوسىلىپ كەتۋىنە جول بەرمەي، ولاردىڭ (كەنەسارىنىڭ) جويىلۋىنا ىقپال ەتتى» دەپ جازدى. سىپاتايدىڭ كەنەسارىعا دەگەن ساتقىندىعىنا قوسا، ءوز رۋلاستارىن، جالپى ءۇيسىن تايپاسىن دا، جەكلەگەن باتىرلارىن دا (ساۋرىق، بايزاق داتقا، سيقىم قۇدايبەرگەن) جىمىسقىلىق جاساپ، وزىنەن بەدەلى ارتىقتاردىڭ كوزىن جويۋدى قاپەرىنەن شىعارماعان. ساۋرىقتىڭ دوسى تاياتاي باتىردىڭ ايتۋىنشا جانتاي ماناپ سىپاتاي مەن رۇستەم تورەگە دۋلات قولىن قاشىرسا «قالاعاندارىڭدى بەرەم» دەپ ۋادە جاساپتى. رۇستەمدى ۇلى جۇزگە حان سايلايمىز دەپ دامەلەندىرىپ بىرگە قاشادى. ءبىز قاشساق كەنەسارىعا ەرگەن 300 ءۇي تولەڭگىتىن، ونشاقتى باتىرىن ورمان حاننىڭ 30 مىڭ اسكەرى «ارقادا تۇيەسىن باعىپ جەي الماي جۇرگەن جالپاق تابان ارعىنداردى شاۋىپ الماي جاندارىڭ جوق پا؟ ءبىز ەندى كەنەسارىدان كەتتىك» دەپ حابار بەرەدى. كەنەسارى قاسىندا بايزاق داتقانى سىيلاعان، جانىن شۇبەرەككە تۇيگەن جۇزگە جەتەر جەتپەس شىمىردىڭ جىگىتتەرى اسىرەسە، بايزاقتىڭ ءوز اتالاستارى جاڭابايلار مەن بايتانالار قالادى. رۇستەم سۇلتان باسقارعان - جانىس، سىپاتايعا ەرگەن بوتپاي جىگىتتەرى ءتۇن جامىلىپ قاشىپ شىعادى. جولدا قىرعىزدارمەن قارۋلى قاقتىعىستا سوققى جەپ قانسىراپ ولگەلى جاتقان سىپاتايدى بولتىرىك شەشەن تاۋىپ الىپ جاراسىن ەمدەپ، اۋىزىنا سۋ تامىزىپ، جان شاقىرتىپ ءتىرىلتىپ الادى. بولتىرىك شەشەننىڭ سول جاقسىلىعىن دا ۇمىتقان سىپاتاي جوعالعان ەكى بيە ءۇشىن بولتىرىكتى تىلدەپ، سەنىڭ اۋلىڭنىڭ ۇرىسى الدى دەپ بيەسىن داۋلايدى. جانىن الىپ قالعان ادامعا ىستەگەن جاقسىلىعى وسى بولسا كەنەسارىعا نە ىستەمەيدى؟! (ت. ن. ومىربەكوۆ، ت.ك. شوراتەگين «قىرعىزداردىڭ جانە قىرعىزستاننىڭ جاڭا داۋىردەگى تاريحى» 82 - بەت) كەنەسارى مەن ناۋرىزباي ولگەن سوڭ جانتاي ماناپ بايزاق داتقانى ات باستاعان ءبىر توعىز پارا الىپ شىمىرلارعا بوساتىپ بەرەدى.
قازاق ۇلتىنىڭ كوشباسشىسى، قازاق تاريحىنىڭ اتاسى، قازاق ساياساتىنىڭ الماس قىلىشى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باسپاسىنان شىققان كىتابىندا (الماتى، 1995 ج. تاڭدامالى شىعارمالارىنىڭ 82-83 بەتىندە) كەنەسارى ءولىمىنىڭ ءتىرى كۋاسى 85 جاستاعى قاليعۇل اليبەكوۆكە جولىعىپ، ءوز اۋزىنان جازىپ العان جازبالارىندا «ماناپ جانتاي قارابەكوۆ جالايىرلاردىڭ قولىندا وتىرعان تورەگەلدى ماناپتى قۇتقارۋ ءۇشىن، ءوز تۇتقىنى ءتىرى كەنەسارىنى ايىرباستاۋدى ۇسىنىپ سىپاتاي مەن رۇستەم تورەگە ءسوز سالادى. ولار: «تورەگەلدى قاپال ۋەزىندەگى ورىس اكىمشىلىگىنىڭ قولىندا. ءبىزدىڭ قۇتقارۋعا شامامىز كەلمەيدى. كەنەسارىنىڭ باسىن كەسىپ اپارساڭدار عانا تورەگەلدىنى بوستادى» دەپ جاۋاپ بەرىپ، تەزىرەك ءولتىرىلۋىن تىلەيدى. سىپاتاي شىن ساتقىن بولماسا ءتىرى كەنەسارىنى تورەگەلدىگە ايىرباستاپ قۇتقارىپ قالۋعا بولاتىن ەدى. ولاي ىستەمەدى. ناعىز ساتقىندىق وسى. ماناپ جانتاي قارابەكوۆ كەنەسارىنىڭ باسىن كەستىرىپ قاليعۇل اليبەكوۆ ارقىلى ورىستارعا بەرۋ ءۇشىن سىپاتاي مەن رۇستەم تورەگە بەرىپ جىبەرەدى. ورىستارمەن اۋىز جالاسقان سىپاتاي كەزەگىمەن ومبى قالاسىنا گەنەرال-گۋبەرناتور كنياز گورچاكوۆقا جىبەرتەدى. ول: «كەنەسارىنى جەڭىپ، باسىن كەسكەن كىم» دەگەن گورچاكوۆتىڭ سۇراعىنا «ماناپ جانتاي قارابەكوۆ» دەپ جاۋاپ بەرگەن قاليعۇل اليبەكوۆ كۇمىس مەدالمەن ماراپاتتالادى. ورىسشاسىن كەلتىرە كەتەيىن. «پوچەتنومۋ كيرگيزۋ كاليگۋللە اليبەكوۆۋ! جەلايا ناگراديت وتليچنۋيۋ حرابروست ي پريمەرنوە ۋسەرديە، وكازاننوە ۆامي ۆ دەلە پروتيۆ مياتەجنيكا كەنەسارى كاسىموۆا، يا، پو ۆىسوچايشەي پرەدستاۆلەننوي منە، ەگو يمپەراتورسكيم ۆەليچەستۆوم ۆلاستي پرەپروۆجدايۋ پري سيم ۆام سەرەبرياننۋيۋ مەدال، دليا نوشەنيا نا شەە نا گەورگيەۆسكوي لەنتە....»
گەنەرال-گۋبەرناتور توبولسكوي ي تومسكي، گلاۆنىي ناچالنيك سيبيرسكيح كيرگيز ي كوموندير وتدەلنوگو سيبيرسكوگو كورپۋسا گەنەرال-وت ينفانتەري كنياز گورچاكوۆ.
«يۋليا 15 دنيا 1847 گودا، گورد ومسك»
سىپاتايدىڭ ساتقىندىعىنا بۇدان ارتىق قانداي دالەل كەرەك؟
جانتاي ماناپتان ىستەگەن ساتقىندىق قىزمەتىنە «الاتاۋدىڭ تەرىسكەيىنەن جايلاۋ، باۋىرىنان كۇزدەۋ بەر» دەپ سۇرايدى. بۇكىل بوتپايدى بيلەپ تۇرعان بي بولسا، جىرتىلىپ ايىرىلعان باي بولسا، نايزا ۇستاعان باتىر بولسا قىرعىزدىڭ جانتايىنان جەر سۇراي ما؟ سىپاتايدىڭ باتىرلىعىن دارىپتەگەن باقىتيار مارقۇم: «ايدالادا ءتۇز تاعىسى جولبارىستى كەزدەستىرىپ پىشاقتىڭ ۇشىمەن بۇيرەك تۇسىنان قولىن تىعىپ جىبەرىپ بۇيرەگىن سۋىرىپ الادى.» اعايىندار-اۋ، ەشكى ەكەش ەشكى دە، ءتورت اياعىن بۋساڭ دا ءبىر باقىرىپ قالادى عوي! قايران جولبارىس ەشكى عۇرلى بولماعانى ما؟ ادامي جاۋمەن سوعىسىپ ءبىر ادام ولتىرە الماعان سىپاتاي تەرىسىنىڭ قالىڭدىعى ەكى ەلى، بىلقىلداپ تۇرعان ءسىڭىرلى ماي، كۇش اتاسى جولبارىستى كوزىن باقىرايتىپ قويىپ جاۋكەمدەي سالادى. وسىعان دا سەنەمىز بە؟
باقىتيار مارقۇم مىنانداي دا ادام سەنبەيتىن دەرەكتى دە كەلتىرەدى. «كەنەسارىنىڭ باسىن سارباعىشتىڭ ءبىر كەمپىرى ەتى سىلىنعانشا قايناتىپ قۇيقاسىن جەيدى». تەرىسى سىلىنعان، ساقال مۇرتسىز باستان گەنەرال گورچاكوۆ كەنەسارىنىڭ باسىن قالاي تانيدى؟ ءۇش مىڭ التىن اقشانى، ساۋدىرلاعان مەدالداردى قالاي بەرەدى؟
1959 جىلى كۇزدە اتاقتى شوپان، سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى جازىلبەك قۋانىشپاەۆ لەنينگرادقا بىرنەشە كىسىنىڭ قىدىرتۋىمەن كەلدى. 12 ساعاتتىق دەمالىسقا (ۋۆالنەنيە) شىققان بىزدەر - ءتورت قازاق سولداتى ەرميتاجدى ارالاپ جۇرگەندە سول كىسىلەردى كەزدەستىردىك. بىرگە ارالادىق. اعىباي باتىردىڭ سۋرەتىن ءتۇسىرتىپ الدى. اقشاسىن تولەتتىرىپ جەر استى ۇيىنە (پودۆال) كىردىك. سورەلەردەن فورمالين قۇيىلعان كولبالاردان بىرنەشە باستاردى كوردىك. سونىڭ ءبىرى كەنەسارىنىڭ باس بولىپ شىقتى. جەلكەسىنەن ەكى رەت شابىلعانعا ۇقسايدى. ويتكەنى، جۇقا مويىن ومىرتقا ىرسيىپ تۇر. جازەكەڭ اۋىزى كۇبىرلەپ ايات وقىدى بىلەم الاقانىمەن بەتىن سيپادى. بىزدە قايتالادىق. ەگەر باس تابىلىپ جاتسا كورەرسىزدەر. ول جوعالمايدى. ەرميتاجدىڭ دۇنيەسى - ينەسى سىرتقا شىقسا دا تۇبىرتەكپەن (كۆيتانتسيا) شىعارىلادى.
«سارىارقاداي ەل قايدا، اعىبايداي ەر قايدا؟» دەپ اعىباي باتىردى قۇدايىنداي قۇرمەتتەپ سىيلاعان، قىسىلعاندا اقىل كەڭەس سۇراپ ىعىنا جىعىلعان كەنەسارى سىپاتايدى تانىمادى دەۋ، بويىنداعى قاسيەتىن قاستەرلەي بىلمەدى دەۋ اقىلعا سىيمايدى. «حاندا قىرىق كىسىنىڭ اقىلى بار» دەگەن راس بولسا، مەيلى كەنەسارىدا ءبىر-اق كىسىنىڭ اقىلى بولسىن سىپاتايدىڭ جاۋعا سىلتەگەن قىلىشىن، جامبىل جىراۋشا ايتقاندا «قاي بوققا» قاداعان نايزاسىن كورمەدى، باعالامادى دەپ كەنەسارىنى كۇستانالاۋ جازعىشتارعا جاراسپايدى.
كوزگە ۇرىپ تۇرعان ساتقىندىقتى بويامالاپ قولدان باتىر جاساۋ شىرىن ماماسەرىكوۆانىڭ جازعىشتىعىنا بۇيىرعان. ول كوركەم ادەبيەت جاساپ فانتازياعا قۇرىپ وتىر. تاريحي تۇلعا فانتازياعا سىيمادى. «اۋليە بابام سىپاتاي» دەگەن شاعىن وچەركىندە «ءوز اعايىندارى - كەلىنشەك بوتپايلارعا دا تىزەسى باتىپ، اقىرى انداس، سىپاتاي ىلە بويىنداعى تۋعان جەرلەرىن تاستاپ قىرعىز قاناي، جانعاراش ماناپتاردىڭ قولتىعىنا كىرگەنىن» مويىنداپ جازىپتى. سوندا ولاردىڭ ەل قورعاعان باتىرلىعى قايدا؟ ارينە، ۇرلىق ىستەۋ دە باتىرلىق. قاناي، جانعاراشتار ۇرى-قارى رەتىندە پايدالاندى. «كۇندىز وتىرماعان، تۇندە ۇيىقتاماعان» «جۇرەكجۇتقان»، «سىپاتايدىڭ ساياسي كەلبەتىن» اۆتورلارلاردىڭ ءوز سوزدەرى، وزدەرىنىڭ جازعاندارى اشىپ بەردى. ول - ساتقىندىق.
