QR Preziydenti

Qasym-Jomart Toqaevqa:

Qazaq eli qaytsek kógeredi?..

Qúrmetti Preziydent myrza!

Bir jyldan asty, shamanyzdyng kelgeninshe qazaq memleketin dúrys basqarugha tyrysudasyz. «Koronavirus daghdarysy» bastalghaly da ayanyp jatqan joqsyz. Shvesiya, Belarussiya sekildi karantin engizbegen elder de bar ekendigin eskersek, júrt qatarly bizding de odan shygharymyz haq.

Daghdarystardyng jaqsy jaghy da bar – ol erekshe (neordinarnyi) sheshim qabyldaugha mýmkindik beretindigi. Sonyng ýlgisi retinde әdette F.Ruzvelitting AQSh-ty «Úly depressiyadan» shygharu ýshin sosializm iydeyalaryn qoldanghany aitylady. Al, 30 jylda «Kuveytten de bay túratyn» el boludyng ornyna, kóbi kreditke kirip ketken, kýni sol «kreditke alatyn eki siyrgha» qarap qalghanday kýy keship otyrghan últymyzgha sony sheshim, shalt qimyl óte-móte qajet. Sol túrghydan kelgende Sizding әrbir isiniz eng birinshi kezekte óz elinde ekinshi súrypty últqa ainalghan qazaqtyng ruhyn kóteruge, sol arqyly ony júdyryqtay júmyldyrugha, elding halqyn qazaqtyng ainalasynda úiystyrugha, dәl sonymen bir mezgilde ekonomikada týbegeyli ózgeris jasaugha baghyttalsa eken. Búny qarapayym qalyng qazaqtyng Sizge degen tilegi de, qoyar talaby da, biylikke degen songhy ýmiti de deuge bolady. Soghan septigi tiyer degen oimen birneshe úsynys jasaugha rúqsat etiniz.

Birinshi. Qazaq tilin shyn mәninde memlekettik tilge ainaldyrynyz. Ol ýshin tipti eshqanday sózding qajeti joq – aldynyzgha kelgen qújatty qazaqsha dayyndap әkelmese, ýn-týnsiz keyin qaytara beriniz. Jәne barlyq jiynda tek qazaqsha sóileniz. Qysylmanyz, eshkim Sizge kýlmeydi (kýlgender kýmirә bolsyn!). Bir jyldyng ishinde óziniz de, bas mamannan bastap bas ministrge deyin barlyq әkim-qaranyz da, bankir menen sottarynyz da qazaqsha maqaldap sóileytin bolady.

Ekinshi. Auyr qylmys istegen kәnigi (residivist) qylmyskerlerden basqanyng bәrine (óitkeni, olardyng 75-80 payyzy qosaq arasynda ketken nemese bolmashygha bola otyrghandar), onyng ishinde sayasy sebeppen sottalghan Aron Atabekten bastap, Ákejan Qajygeldinge deyin jappay amnistiya jariyalau. Olar talantyn, tәjiriybesin, bilimi men qarjysyn, qysqasy, bәrin-bәrin Qazaqstannyng iygiligine júmsauyna mýmkindik alsyn jәne mindetti týrde dispanserde tekserilip, tuberkulezben, basqamen auyrghandary ýsh ay densaulyghynyng kem-ketigin jónge keltirip shyqsyn.

Ýshinshi. Arnayy Ýndeu jariyalap, shetelde júmys istep jýrgen ghalymdar, biznesmender men bilikti mamandardyng bәrin elge shaqyru kerek. Olargha dәl sol sheteldegidey jaghday jasalynatyn boluy tiyis. Kezinde Stalin Angliyadaghy Petr Kapisany SSSR-ge shaqyrghanda, ataqty akademiyk: «Men barsam laboratoriyammen (bizdegi institut dengeyinde) baruym kerek, bir ózim barghanda ne bitirem?» degen son, Kenes ókimeti onyng laboratoriyasyn da satyp alghan. Búl rette sonday-aq 1982 jyly Konstitusiyasyna arnayy ózgeris (50-bap) engizgen qytay tәjiriybesinen de ýlgi alsaq bolady.

Tórtinshi. Elimizding aumaqtyq qúrylymy men olardyng atauy ózgertilsin. Endi onda 17 aimaq:1.Jetisu, 2.Ór Altay, 3.Semey, 4.Bayanauyl, 5.Kókshetau,  6.Sary-Arqa, 7.Úlytau, 8.Solt.Qazaqstan, 9.Qostanay, 10.Aqtóbe, 11.Aq Jayyq, 12.Atyrau, 13.Manghystau, 14.Aqmeshit, 15. Torghay, 16.Týrkistan, 17.Taraz aimaghy jәne Astana, Almaty jәne Shymkent qalasynyng әkimdigi, barlyghy 20 әkimdik  qúrylsyn. Qazaqy mәiekti ýsh aimaqpen qatar, 1990-jyldary eki jeleu, bir syltaumen taratylyp jiberilgen barlyq shekaralyq audandar da shúghyl týrde týgel qalpyna keltirilsin.

Múnday iygi shara sondaghy qalyng elding ruhyn kótereri sózsiz! Al, ruhy kóterilgen el, «jaudy kórgen Sarjan mening kóz aldymda ruhtanyp, denesi zorayyp bara jatty, onyng ózimnen aruaghy zor er ekenin moyyndamasqa amalym qalmady» dep Aqjoltay Aghybay batyr eske alghanday, ruhy joghary eldi jene alar kýsh joq.

Besinshi. Syrttaghy 10 mln-gha juyq qandasymyzdyng jaghday jasasaq erteng keluge dayyn 5 millionyn aldaghy 5 jylda әkelip ornalastyru – býgingi biylikting tikeley mindeti de, ótelmes boryshy da!  Men 2005 jyly Oraz Jandosovtan súhbat alghanymda, ol sol kezding ózinde: «Omeke, dlya praviytelistva eto ne problema, nujna toliko politicheskaya volya!» degen bolatyn...

Árbir iste sheshuge kiriserde әlemdik tәjiriybeni sholyp shyqqannan dúrysy joq. Búl jerde tәuelsizdik alghan Aljirde qalyp ketken 6 mln. fransuz azamatyn elge әkelu ýshin preziydent Sharli de Golli 1968 jyly arnayy ministrlik qúryp, 2 jyldyng ishinde olardy әkelip, baspanamen de, júmyspen de qamtamasyz etkenin aita ketu kerek. Sonday-aq Atatýrik te biylik basyna kelgen song 1,5 mln. grek pen jarty millionday armyandy óz eline jiberip, olardyng ornyna sol eki elden sonshama músylmandy Týrkiyagha kóshirip әkelgen bolatyn. Biz de mәselening sheshuin jenildetu ýshin Resey jәne Ózbekstanmen diaspora almasuymyzgha әbden bolady.

Biz osylay jýre bersek 30 jyldan keyin Resey týgili Ózbekstan men Qytaydan «tóbennen altyn qúyamyn» deseng keletin qazaq tappay qalamyz. Sebebi bireui ózbekke, ekinshisi qytaygha ainalyp ýlgeredi. Kәzirding ózinde Qytaydaghy qazaq mektepteri jabylghan on jylda әkesining tilin týsinbeytin úrpaq ósip shyghyp jatyr. «Olar – kezinde elin satyp ketkender» deytinder, «keregi joq, nesibemizge ortaq bolady» deytinder az qazaqtyng arasyna iritki salushylar, arandatushylar retinde qylmystyq jazagha tartylatyn boluy tiyis. «Ár qazaq – mening jalghyzym!» degen aqynnyng sózin memlekettik úrangha ainaldyra almasaq, onda bizding memleket retinde qúnymyz kók tiyn!

Altynshy. Álippe – órkeniyet damuynyng eng negizgi kórsetkishining biri! Álemde bar-joghy 15 shaqty ghana әlippe bar. Endeshe, búdan 2-3 myng jyl búryn ata-babalarymyzdyng óz jazuy boluy - olardyng damu dengeyi qanday biyikte bolghanynyng búltartpas dәleli. Sondyqtan, últtyng ezilgen ensesin tiktep, janshylghan ruhyn kótergimiz, otansýigishtigin oyatyp, jas úrpaqty patriotizmge baulyghymyz keletini shyn bolsa - tól jazuymyzgha, oima (runa) әlippesine 2023–jyldyng 1-qyrkýieginen qalmay kóshkenimiz jón. «Óli razy bolmay, tiri bayymaydy», tól jazudy tiriltsek әruaqtar bizge riza bolyp, әrbir isimizdi qoldap, jebep otyrar edi! «Kenesarynyng basyn qaytaryndar!» dep Reseyge jalynyp jýrmiz. Olar qaytara ma, joq pa, belgisiz. Mýmkin, endigi joyyp ta jibergen shyghar. Al, әlippeni tiriltu óz qolymyzda ghoy! Naghyz «Ruhany janghyru» degenimiz -  osy! Izrailding býgingi dengeyge jetkenine 1948-jyly óli ivrit tiline qayta jan kirgizgeni de sebepker bolghany sózsiz. Premier-ministr Ben-Gurion bastap, barlyq evrey kýnige júmystan song eki saghat ivritti oqumen, ýirenumen boldy.

Bizdin, qazaqtyn, 2018 jyly «Izraili – evreylerding últtyq memleketi» dep bastalatyn jana Konstitusiyasyn qabyldaghan evreyden, qay jeri kem?  Dúrys  – últshyldyghy. Biraq, ol jóndeuge bolatyn nәrse. Biylik qoldasa - erterek, qoldamasa – keshirek. Bizde basqa jol joq!  Últshyldar biylikke kelmese jartysy orysqa, jartysy qytaygha býiregi búryp túrghan biylikpen biz eshqashan shyn mәninde tәuelsiz, derbes el bola almaymyz. Týpting týbinde ydyrap ketuimiz әbden mýmkin...

Oyma jazugha qayta oralu negizi 2000-jyldardyng basynda Bilim ministrligi tarapynan qolgha alynghan da edi. Týrkistan oblysy, Ordabasy audany, Shúbarsu aulyndaghy B.Núrlybekov at.mektepting ústazy Botakóz Moshqalovada tól әlippemizding bir izge týsken jýiesi, qalay oqytudyng әdistemesi, shәkirtterining ghylymy enbekteri de túr.

Latyn qarpining ruhymyzdy kóteru jaghynan bizge berer týgi joq! Solay ekenin týsinu ýshin aghylshyn tili memlekettik tili bolyp sanalatyn elding sany әlemde 16, resmy tili bolyp sanalatyny 26, al, damyp ketkeni 5-6-aq ekenin eske alsaq ta jeter.

Jetinshi. «Qazaqmys» sekildi jekeshelendirilip ketken barlyq qazba baylyq óndirushi óndiris oshaqtaryn memleket menshigine qaytaryp alu, sonymen qatar múnay óndiretin qytay kompaniyalarymen jәne elimizdegi múnaydyng 60 payyzyn óndirip otyrghan Teniz, Qarashyghanaq jәne Qashaghan ken oryndarynda «Ónimdi bólu turaly kelisimine» (ÓBK) sәikes bizben ózderi ghana emes, merdiger kompaniyalary da qosymsha qún salyghy men kedendik bajdy tólemeu (t.b.) sekildi aqylgha syimaytyn, naghyz qaraqshylyq sharttarmen júmys istep kele jatqan osy ýsh kompaniyamen kelisimdi qayta jasau qajet. Búl óte qiyn sharua, biraq, yqylas-ynta bolsa, adam balasynyng almaytyn qamaly joq. (Resey «Shellmen» kelisimdi qayta jasamay-aq, zannamalyq jәne úiymdastyrushylyq sharalardy iske asyrghanynyng arqasynda Sahalindegi ken orynyn ózi qoyghan shart boyynsha qaytaryp aldy). Kelisimge kónbese, memleket menshigine qaytaru qalady.

Segizinshi. Memleket biyl auyldaghy shamamen 1 milliongha juyq qazaq otbasynyng ishindegi eng әleumettik jaghdayy nashar 40 myng otbasynyng әrqaysysyna arnayy maqsatpen 50 saulyq qoydy (nemese 50 myng otbasygha 40 qoydan) ortasha eseppen 50 myng tengeden satyp alu ýshin, barlyghy 2 mln.saulyqqa 100 mlrd.tenge nemese býgingi  baghammen 227 mln.dollar bólsin. Shart mynau. «Qoyshybay (shartty týrde), 3 jylda myna 50 qoygha (egiz tuatyny bar, kýtimi jaqsy qoydyng eki jylda ýsh ret qozylay alatyny bar), kem degende 150 bas qosylady. Sen sol kezde memleket bergen 50 qoygha taghy 50 bas qosyp, ony sol auyldaghy basqa bir hal-jaghdayy tómendeu 2 otbasygha beresin. Al, 3 jylghy tólding qalghanynyng bәri - 100 be, odan kóp pe - ózinde qalady.  Endi sen maghan qaryz emessin!»

50 qoydan alghan eki otbasy da óz kezeginde ýsh jyldan song taghy eki otbasygha 100 qoy beruin qadaghalap, iske asyrsaq, bizding 2 mln. qoyymyzgha 2029 jyly taghy 28 mln. qoy qosylar edi. Shyn mәninde odan kóp bolatynyn kórip otyrsyzdar. Búl – jalang fantaziya emes, aqyn Esenghaly Raushanov osydan 10 jyldan astam uaqyt búryn Qytaydan kóship kelgen Serik esimdi jigitke 50 qoy satyp әperip, odan beri әr ýsh jyl sayyn jogharydaghy nobaymen kóbeyip jatqan, synaqtan ótken joba. Endi tek osyny qolgha alatyn Ýkimet bolsa deniz!..

Odan bólek «ózinning auyldasyn, bauyryng ghoy, bir (eki, ýsh) otar qoyynnyng eluin (jýzin, eki jýzin) solargha 3 jylgha bere túrsang qaytedi, esesine solardyng bergen batasymen ózing de kóbeyip-kógeresin, biznesing de kókke órleydi» dep, jergilikti «jana qazaqty» da búl iygi iske jeguimizge әbden bolady. Al ol qazaqtyng biriguine, qayyrymdylyq, meyirimdilik, bauyrmashyldyq, qanday qiyndyqty da auyzbirshilikpen sheshetin kópshildik qasiyetterining qayta oraluyna septigin tiygizedi. Soghystan keyin Núrtas Ondasynov ózining tikeley bastyghy, KSRO Ministrler Kenesining tóraghasy Stalinge Shu-Moyynty temir jolyn salugha rúqsat etiniz dep barghanda «qarjy joq» degen kósemge «qarjy kerek emes, biz ony «asarmen» salamyz» dep, tang qaldyrghan eken. Riza bolghan Stalin «sonda da bastauyng ýshin» dep azyraq aqsha bóldirgen...

Toghyzynshy. Ýkimet qúrylymy da tómendegishe ózgertilse dúrys bolar edi:

1.Memlekettik josparlau, 2.Syrtqy qarym-qatynas jәne sauda, 3.Ishki ister, 4.Auyr ónerkәsip. 5.Jenil jәne jergilikti ónerkәsip, 6. Jogharghy bilim, sport jәne turizm. 7.Auyl, orman jәne su sharuashylyghy, 8.Qorghanys, 9.Qarjy jәne salyq, 10.Qúrylys, kólik jәne jol. 11.Aqparattandyru, ruhaniyat pen mәdeniyet, 12.Kóshi-qon; 13. Baqyt pen baylyq (Densaulyq saqtau, Otbasy jәne demografiya, Enbek jәne әleumettik qamtamasyzdandyru komiyteti) 14. Ghylym  jәne innovasiyany endiru, 15. Orta jәne arnayy orta bilim, 16. Energetika, múnay jәne gaz, 17.Ádilet ministrligi, 18. Prokuratura, 19. Últtyq Qauipsizdik komiyteti, 20. Jogharghy sot.

Biz 5 iya 10 jyl merzimge arnap qúrylar Josparlau ministrligine 2021-jylghy 1-qazangha deyin 2021-2025 jyldargha arnalghan besjyldyq jospardy dayyndap, Parlament qarauyna úsynyp, Preziydent bekitip,  2021- jyldyng 1-qantarynan kýshine kiretin etuimiz kerek. (Aytpaqshy, «kelmeske ketken kenesting josparyn nesine eske alyp otyrsyz?» deytinderge: әlem alpauyttary - Transúlttyq kompaniyalar - býgingi dәrejesine naq sol josparly ekonomikany jýieli týrde qoldanghandyqtan jetip otyr, 1-jyldyq, 5-jyldyq josparlardyng kókesi solarda!) Besjyldyq jospardyng ishine tolyq oryndalu merzimi bir jyldan bes jylgha deyin naqty kórsetilip, tómendegi salalargha:

1. Jalpy ishki ónimning (JIÓ) ghylym salasyna bóliner ýlesi 3 payyzdan kem bolghan jaghdayda memleket damy almaytynyn, bizding elde 2001-2008 jyldary múnaydyng baghasy jyl sayyn kóterilip, sonyng arqasynda budjettik jalaqy men zeynetaqy jyl sayyn ósip otyrghan kezende de 0,3%-gha jete almay qoyghan búl kórsetkish býkil әlemde ósip jatqanda, tek bizde ghana keyingi 5 jyl boyy tek kemip, býgingi óshuge tayap kelgen – auyzgha alugha úyat 0,12 payyzdan(?!) - 2025 jyly 3 payyzgha deyin kóteruding naqty baghdarlamasyn jasaugha;

2. Ózimizding is jýzinde eng joghary dengeydegi qorghanys ónerkәsibimizdi qúru ýshin 2022-jyldyng 1-qantaryna deyin qaraghandylyq ghalym S.Jantasovtyng pulemet-pistoletin, zenbiregi men tankisin, olardyng oq-snaryadyn jasap shygharatyn zauytty iske qosugha.

3. 2021-jyldyng 1-qantaryna deyin otandyq ghylymiy-tehnikalyq janalyqtardy Ghylym ministrligimen birlese otyryp týgendep (inventarizasiya), olardy óndiriske engizuge dayarlaytyn 3 venchurlyq kompaniya qúrugha;

4.Auyl sharuashylyq mashinalaryn shygharatyn otandyq zauyttardy sheteldik liysenziyaly tehnika negizinde qayta tiriltuge, jana tehnika satyp alugha;

5.Japondarmen birlesken benzinmen, uranmen, sutegimen jәne elektr quatymen jýretin avtomobilider zauytyn salugha;

6.Álemdik dengeydegi otandyq qúrylys zattary industriyasyn qúrugha qajetti zauyttar salugha;

7. Respublikanyng jogharyda kórsetilgen barlyq aimaq ortalyqtaryn bir-birimen jalghastyratyn jana, halyqaralyq standarttargha say jana avtomobili joldaryn salugha, jalpy, osy 7 salagha kemi 200 mlrd.dollar qarjy bólinui tiyis.

Onynshy. Elimizdegi qytaylyq tauar ekspansiyasyn toqtatu, beleng alyp bara jatqan «qytaylanu» ýderisinen tazartu jәne «silikon jazyghynyn» rólin atqaryp, ekonomikalyq sekiris jasau ýshin Qorghas erkin ekonomikalyq aimaghynyng manayynda joghary tehnologiyalyq ónimder shygharatyn ondaghan japon-qazaq qalashyqtaryn salu, ol ýshin 1 millionnan 5 milliongha deyin japon mamanyn úzaq merzimdik kelisim-shartpen әkelu jayly jobany iske asyru. Búl shynynda da әlemde tendesi joq mega-joba bolghandyqtan, ol jayly mening «Jaughashty Nәbiyev – isting adamy» degen enbegimde kenirek tanysugha bolady (https://kitap/kz/author/1987, 415-424bet)...

On birinshi. Ýkimet ózi bastamashylyq jasap, qazaqstandyq jeke jәne zandy túlghalardyng shetelge tyqqan milliardtaghan qarjysyn 2021 jyldyng 31 jeltoqsanyna deyin «berse – qolynan, bermese – jolynan» alyp, elimizge qaytaru, sóitip syrtqy qaryzdardan tezirek qútylu qajet. Ol ýshin arnayy Memlekettik komissiya qúryp, onyng tóraghalyghyna Á.Qajygeldindi qoigha bolady. Birden aita ketu kerek, kezinde «shash al dese bas alghan», «ekonomikalyq túrghydan mal baghu bizge tiyimsiz bolsa, biz etti Avstraliyadan  satyp alatyn bolamyz (soghan jettik, shýkir – Ó.A.)», «qúzdyng arghy jaghyna bir-aq sekirip shyghasyn, eki sekire almaysyn», «jartylay jýkti bolugha bolmaydy» degen sekildi nebir jyp-jyltyr, dop-domalaq aforizmderding avtory, «úly ekonomist-reformator» damushy elderge arman bolghan, Chili, Indiya, Malayziya sekildi kóp elding damuyna ýlken yqpal etken, halyqaralyq Ózara Investisiyaly Qor qúru isi dayyn bolghan kezde qos qanatyn qiyp týsirgen kýnәsin (https://kitap/kz/author/1987, «Ózegimdi órtegen eng ýlken ókinish»,194-207bet)  eng bolmasa osylaysha  sәl de bolsa jóndesin. Eldegi birinshi basshy bolmaghandyghyn da eskereyik...

Kim isteydi?

Ýkimettegi Auyr ónerkәsip pen Jenil jәne jergilikti ónerkәsip ministrlikteri osy  7 jәne odan basqa da baghyttardy iske asyru ýshin qúrylady. Sonyng ishinde әsirese, birinshi kezekte auyl sharuashylyghynyng ónimderin ozyq tehnologiya men miniy-tehnikanyng barynsha keninen qoldanyp, barynsha terendetip óndep, «bir auyl – bir ónim» degen ústanym boyynsha júmys isteuge qol jetkizuimiz kerek. Evropa elderi de, odan kórip soghystan song Japoniya men keshe Qytay da osy әdis arqyly damydy.

Jalpy, biz jogharyda atalghan jәne basqada әdisterdi qoldana otyryp, auyl sharuashylyghyn damytqanda «qaldyqsyz tehnologiya» qaghidatyna sәikes maldyng tezegin de tolyghymen organikalyq tynaytqyshqa ainaldyruymyz kerek. Ol ýshin asqan aqyl men týpsiz tereng bilim emes, yjdahattylyq bolsa jetip jatyr.

Atap aitar nәrse, ekologiyalyq túrghydan taza әri óndirilgen jerde óndelgendikten ózindik qúny arzan ónim damyghan elderde – baghasy joghary bolsa da - ýlken súranysqa iye.

Osy jerde, «dúrys, biraq, búnyng bәrin kim isteydi?» degen zandy súraq tuuy mýmkin. «Múnshama amerikalyqty qaydan tabamyz?» dep, alaqandy jayyp qarap otyrugha nemese óz halqynyng ruhyn kóterip, mýmkin emestey kóringen ómirdi de jasaugha bolady. Taghy da әlemdik tәjiriybege sýiensek, soghysta jenilgen, atomdyq bombanyng zardabyn shekken japondar ózderin «әlemning aldyna namysqoylyq pen janalyqqa qúshtarlyq qana alyp shyghady» degen qorytyndy jasaydy jәne sony erekshe tabandylyqpen iske asyryp keledi. Sapany basqaru iydeyasy óz elinde, AQSh-ta qoldau tappay, kýlkige úshyraghan Edgar Deming 1950 jyly japondyq eng iri 45 kompaniya basshylarynyng aldynda: «Meni tyndasanyzdar 5 jyldan song Batyspen bәsekeles bola alasyzdar, ary qaray tynday týssenizder, taghy 5 jyldan song olar sizderding aldarynyzgha jylap keletin bolady» deydi. Ghalymdy tyndap, sol kezde sapadan әlemning aldyna shyghyp alghan japondar әli kýnge eshkimdi shenine jolatar emes. Óitkeni, әrbir japon júmysshysy «aqau jibersem býkil újymnyn, kompaniyanyng atyna kir keltiremin, onday masqara bolghannan ólgenim artyq» dep esepteydi.

Odan keyin agrarly el Ontýstik Koreyany Pak Chon Hy 16 (1963-1979) jyldyng ishinde industrialdy-tehnologiyaly elge ainaldyrdy. Býgin Koreya Japoniyany basqa kóp el quyp jetu mýmkin emestey kórgen eki salada – keme jasau men elektronikada – basyp oza bastady. Al, sekseninshi jyldan beri «Qytay ghajayypy» jalghasyp keledi...

Qazaqtyng kezegi qashan keledi? Men qazaqtay talantty, daryndy, alghyr, iykemdi, zeyindi, tózimdi, beyimdelgish últ joq dep bilemin jәne búl sózimning aksioma, aqiqat ekendigimen marqúm Gerolid Beliger sekildi әdilin aitatyn kóp adam kelisedi. Dәlel retinde qazaq matematika mektebining әlemde óz orny bar ekenin, oqushy úl-qyzdarymyz býgin de kóptegen halyqaralyq olimpialardyng jenimpazy ekenin aitugha bolady.

«Onda nege qazaqtar kedey?» deydi maghan. Men «qashan qytaylar bay bolyp edi?» deymin. Mening Qytaydan kóship kelgen tarihshy dostarym bar, solar Qytay ózining 5000 jyldyq tarihynda kәzirgidey qaryshtap damu kezenin bastan keshirmegenin aitady. 1979 jyldan keyin de Qytaygha aspannan basqa halyq jaughan joq, qytay sol búrynghy enbekqor qytay. Ol ómir boyy enbekqor, biraq, әlemning aldyna shygha bastaghy endi ghana. Tipti 1989 jyly, ataqty Den Syaopin reformasyna on jyl bolghan kezde qytaylar «tehnika – bizden, qarjy – sizden» dep, Qazaqstan men ShÚAR arasynda Pavlodarda miniy-traktor, jel generatoryn jasap shygharatyn BK qúru jayly kelisim-shartqa qol qoyylghan, oghan sәikes qazaq jaghy 10 jylgha nesie beretin bolghan ( https://kitap/kz/author/1987, 21-bet). «Qytay ghajayypynyn» qúpiyasy eki-aq mәselede: Ókimet óz halqynyng 1) ishki әleuetin, bilimin, quatyn syrtqa shygharuyna, sol arqyly zattyq (jәne ruhani) iygilik jasap shygharuyna mýmkindik tudyrdy, qolayly jaghday jasady;  2) Halyq jasaghan iygilikti shashau shygharmay, ózi de jemey, jemqorlargha da jegizbey, halyqtyng óz iygiligine berip otyr, jylyna orta eseppen 500 jemqordy (alghashqy jyldary 2000-gha deyin) jelkesine myltyq tirep atyp otyr. Qazaqqa jaghday jasasa, ol qytaydyng 40 jylda ótken jolyn 10 jylda-aq ótedi...

«Bәrin sheshetin – mamandar» depti Staliyn. Ózining mandayyna tiygennen keyin, repressiyanyng qanshama qúrbanyn (Korolev, Rokossovskiy,..) soghys bastalghan song bosatugha mәjbýr bolghandyqtan aitqan... Býgingi Qazaqstangha qatysty men ózim 4 ay sot prosesine qatysqan jurnalist retinde 5 jylgha sottalghan, isi kәzir apellyasiyalyq alqada jatqan Su resurstary komiytetining tóraghasy Islam Ábishevting atyn ataghandy jón sanadym. Onyng bar jazyghy aldymen 304 mlrd.tenge, keyin 964 mlrd.tenge qazyna qarjysyn ýnemdegeni ekenin bәrimizding ishimiz sezip otyr. Sizding Preziydent retinde oghan amnistiya jasaghanynyzdyng ózi az, IY.Ábishevti premier-ministr etip taghayyndasanyz, isting dúrysy sol bolar edi. Óitkeni, ol erteli-kesh bәribir aqtalady, sebebi, sudiya Q.Mekemtas óz ýkiminde qorghaushylardyng «keyin ýkim shygharghanda qaraymyn» dep ashyq qaldyrghan 30-dan asa talap-ótinishining bir de bireuin - zang boyynsha mindetti bolsa da! - negizdep teriske shyghara alghan joq!

Nege Ábishev? Birinshiden, Ordabasy audanyna 2000-jyly әkim bop kelgende, kreditting әuresinen qútqaru ýshin ózining ýi-jayyn, kompaniyasynyng ghimaratyn, mýlkin kepilge qoyyp, 3 mynnan asa sharuagha 1 mlrd.tengege juyq nesie alyp bergen (búnday mәrttik Qazaqstanda qaytalanghan joq), qiynnan qiystyryp jol tabar qasiyeti ýshin. Ekinshiden, 2013 j. 304 mlrd.tenge ýnemdegende qyzmetten quylyp, bir jyl tergelse de, sanaly týrde 964 mlrd.tengeni taghy ýnemdep, basyn bәigege tikken erjýrektigi ýshin.

Shynayy reforma, ýlken ózgeris jasaugha qauqarly dep IY.Ábishevten bólek «aldynghy buynnan» óziniz jaqsy biletin Quanysh Aytahanovty, Amalbek Tshanovty jәne Jaughashty Nәbiyevti aitugha bolady. Olardyng qújattaghy jasy eshkimdi shoshytpay-aq qoysyn, olar «nan bermeseng berme, isteytin júmys ber» deytin, Syrdyng qyzyl jynghylynday, qayrat-kýshi boyynda, qazaqy tilmen aitqanda «әli bir qyzdy qartaytatyn» «jetpistegi jigitter». Óndiristing ystyghyna kýiip, suyghyna tonyp әbden shynyqqan, shyndalghan búl ýsh azamat ta «jastyqtyng sony, kәrilikting aldy» dep, Auyl sharuashylyghyn, Qúrylys pen joldy, Auyr jәne Jenil ónerkәsipti reliske salyp jiberu ýshin 1-2 jyl  ómirin arnaugha dayyn dep oilaymyn.

Kóshi-qon ministrligin Ózbekstanda (búrynghy Ontýsti Qazaqstan oblysynyng aumaghynda) tuyp-ósken, ministr, viyse-premierge deyin kóterilgen, sol lauazymdy qyzmetti tastap, tórt inisimen birge Shymkentting irgesinde asarlatyp salghan «Asar» atty, 90 payyzy 2-qabatty kottedjder qalashyghyn salyp, soghan ózderi ósken audandaghy 25 myng qazaqtyng bir de bireuin qaldyrmay kóshirip әkelgen, erding jasy elu beske endi kelgen, «5 mln.qazaqty Qazaqstangha qalay qonystandyru baghdarlamasy» qolynda túrghan Ibadulla Qalybekov basshylyq etui súranyp túrghan nәrse emes pe?

«Arylu» operasiyasy

Qúrmetti Preziydent!

Siz ben biz mektep bitirgen 1970 jyly Qytay studentteri bizge kelip oqityn! Ol kezde biz qayda edik, Arab Ámirlikteri qayda edi? 1980 j. biz qayda edik,  Malayziya qayda edi? Arabtarda bar múnay bizde de bar, esesine olarda bizde bar basqa baylyqtyng eshqaysysy joq. Biraq, býgin arabtar jerge júmaq ornatyp qoydy, bergen uәdesining bәrining ýdesinen shyghyp keledi, derbes Gharyshtyq komiytet qúrdy, Marsqa adam úshyrugha, múnaydy eksport jasaudy birjolata toqtatugha dayyndalyp jatyr, al, biz nemeremizdi Qytay túrmaq Malayziyagha oqytqanymyzgha mәz bolatyn, sony dәreje kóretin dengeyge týstik. Namystan airyldyq, ózimizden keyin túrghandardyng aldymyzgha shyghyp ketkenin, qatarymyzdan arttan qalyp jatqanymyzdy ar kórmeytin boldyq...

Nening kesirinen ekeni bәrimizge belgili – biyleushi elita Últtyq mýddeni úmytty, aldynghy oryngha halyqtyng bayyghanyn emes, ózderining bayyghanyn qoydy. «Arabtar әr jana tughan balanyng esepshotyna 20 myng dollar qúisa, biz odan 20 ese kóp qúyatyn bolamyz» degen uәde jayyna qaldy. Arab elderinde korolidar, sheyhtar men әmirler Allanyng halqyna bergen nesibesin sol halyqpen bólispeuge Qúdaydan qorqady, al, bizdegi ateister Qúdaydan da qoryqpaydy. Qoryqpaytynnan qorqugha tiyispiz... Astanada 10 million tengege avtobus ayaldamasyn salamyz, Taldyqorghanda 934 mln.tengege qala qaqpasyn qoyamyz, Núr-Súltandaghy túrghyzylghanyna 10 jyl bolmaghan Saltanat arkasyn jóndeuge 400 mln.tenge súraymyz. Su resurstary komiytetining 2012 jylghy atqarar júmysyna budjetten 397 mlrd.tenge bólemiz, sol jyly nauryzda tóragha bolyp kelgen IY.Ábishev ony 94 mlrd.tengege oryndap shyghady-daghy, kelesi jyly qyzmetsiz qalady...

Jalpy, bizge  biyliktegiler men biznesmenderding bәrining qansha baylyghy adal jolmen kelgenin anyqtap alatyn uaqyt jetken siyaqty. Kiris deklarasiyasyn toltyrghan song olargha bir ghana talap qoyyluy tiyis: «Jazghanynyzdyng bәri shyndyq deseniz, dauystap, «jazghanymnyng rastyghyna Alla-Taghalagha janymdy beruge dayynmyn» deniz». Tabyla qony óte qiyn bolar dep oilaymyn. Tabyla qalsa, tynysh qaldyryp, ary qaray asyqpay teksere beru kerekz. Jasyrghany tabylghan kezde bәrin týgel tәrkilep, taghdyryn sot arqyly sheshu kerek. Al, tughan-tuysqandarynyng atyna jazghanyn tabu odan da onay – olargha da janaghy súraqty qoyamyz. Sol kezde olar shynyn aitugha mәjbýr bolady – mal qansha qymbat bolghanmen jan odan da qymbat qoy!

Al, mal-mýlkin jasyrmay jariyalaghan:  a) biznesmenderding baylyghynyng 50 payyzyn memleket menshigine qaytaru, 25 payyzyn oghan zaem satu arqyly 25 jylgha qaryzgha alyp, 25 payyzyn ózinde qaldyru qajet; b) biyliktegilerding baylyghynyng 50 payyzyn memleket menshigine qaytaru, 40 payyzyn oghan zaem satu arqyly 25 jylgha qaryzgha alyp, 10 payyzyn ózinde qaldyru qajet.

Nege «jemqorlardyng jegenin tolyq qústyryp, ózderin tegis atyp tastaudyng ornyna 10 payyzyn ózinde qaldyru, 40 payyzyn qaryzgha aluymyz kerek» dep otyrmyz? Jemqor da bolsa óz qazaghymyz, jylannyng basyna aq qúiyp shygharu sekildi, shynyn aitqany ýshin 10 payyzyn ózine qaldyryp, býgingi janaru kóshine qosylugha mýmkindik bereyik. Onsyz da jasyrghany tabylsa jazalaymyz ghoy. Búl әri qalyng búqaragha sabaq bolady, solardy osy kezge deyin basymyzgha shygharyp tayrandatyp, bilgenin istetip qoyghan ózimiz,  osy halqymyz ghoy, endeshe biz de osylay óz jazamyzdy tartayyq, sonda búdan bylay búnday bassyzdyqqa jol bermeytin, zansyzdyqqa tózbeytin bolamyz.

«Biznesmenderding baylyghynyng 50 payyzyn memleketke qaytaru» - olargha jasalghan qiyanat emes. Óitkeni, olardyng eshqaysysy janalyq ashyp bayyghan, materialdyq iygilik qúryp bayyghan joq, memleketting baylyghyn iyelenip, dýniye-mýlkin su teginge satyp alyp bayydy.

Sonday-aq, memlekettik qyzmette de, әskerde de, qysqasy, ant berilui tiyis jerding bәrinde onyng myna mәtinde berilgeni dúrys bolar: ««...Men qazaq halqyna aqylym, bilimim, quatym jetkeninshe adal qyzmet etemin dep ant beremin. Antymdy búzyp,  jemqorlyq pen paraqorlyqqa barsam, qazaq memleketinin  zanyna say barynsha qatal jazamdy alugha, odan da búryn Alla-Taghalagha janymdy beruge dayynmyn».

Áytpese, tek әskery antta ghana antyn búzsa ne bolatyny jazylghan, basqa anttyng eshqaysysynda onday jauapkershilikti moynyna alghan sóz joq. Jauapkershilik jayly eshnәrse aitylmaghan ant әsheyin bos sóz bolyp qalady ghoy!.

Kim «myqtymyn» dese, osy antty búzyp kórsin!.. Búzghan adamdy biz pendelikke salynyp sottaymyz ba, joq pa dep jýrgenimizde, Allanyng әdil soty onyng bir jylgha jetkizbey-aq jelkesin ýzedi!.. Biz sondyqtan jemqorlarmen búdan bylay úzaq jyrghasyp, ailap-jyldap sottasyp jatpaymyz. Oghan shyghyn qylatyn artyq uaqyt joq bizde.

Daghdarystyng taghy bir jaqsy jaghy – ol bizding qay jerge kelip túrghanymyzdy, Ýkimetimizding býgingi qauqary qanday ekenin, dәliregi Sergey Esinning keyipkeri sekildi,  «Imitator» ekenini aidan anyq kórsetip berdi. Kóp balaly analargha beretin 21 myng tenge byltyr jyrgha ainalyp edi, biyl daghdarysta bergen 42500 tengening jyry odan on ese asyp ketti. Ayta bersek әngime kóp, biraq, odan payda joq,  sondyqtan aldaghyny aitalyq.

Biz koreyalyq Pak Chon Hiyding elin 16 jylda, kenestik Iosif Stalinning elin 11 jylda industriyaly elge ainaldyrghan ýlgisimen elimizdi 3 jylda joghary tehnologiya elder qataryna qosuymyz kerek. 30 jylymyz jelge úshty, 30 jylda biz ghylym men tehnikadan 60 jyl artqa kettik! Endi sonyng bәrin 3 jylda isteuden basqa amalymyz joq. «Birtindep qalypqa keltirermiz, asyqpay jýrip anyq basayyqty» býgingi zaman talaby kótermeydi, Qaseke! Biz әli orystyng eski-qúsqy avtomobiylin qúrastyrumen jýrmiz, slovender úshatyn avtomobili, japondar jýrgizushisi joq avtobustar shygharyp, elektr quatyn symmen bermey, optikalyq talshyqtarmen jetkizip jatyr.

«Ýsh jyl degen myigha syimaytyn әngime!» demeniz. Stalin ekonomikalyq blokada zamanynda 11 jylda iske asyrghan jobany býgin 3 jylda asyrugha qazaqtyng aqyly da, bilimi de, kýsh-quaty da jetedi. Tek sizder, biyliktegiler soghan mýmkindik bermey keldinizder, endi berinizder. Sizding mandayynyzgha әr azamatqa óz ghúmyrynda bir-aq ret kezdesetin erekshe sәtte qyzmet etu baqyty búiyryp túr, keshe satqyn Qosanov biz aityp túrsaq ta paydalanbady, endi, siz paydalanynyz. «Keshe erte edi, erteng kesh bolady!».

Aldaghy bir jyldy «Jana qogham qúrugha dayyndyq merzimi» dep jariyalanyz. Osy bir jylda: 1) Referendum jariyalanyp, 1990 jylghy 25-qazanda qabyldanghan Qazaq SSr-ning Memlekettik egemendigi  turaly deklarasiya men 1993 jyly qabyldanghan Konstitusiya negizinde jana Konstitusiya qabyldansyn, Konstitusiyalyq Sot qúrylsyn; 2) Jana Konstitusiyada Parlament bir palataly bolatynyn kórsetilip, bir mandattyq okrugtardan tikeley saylau arqyly onyng jana qúramy qúrylsyn; 3)Konstitusiyada atqarushy biylik Preziydent pen viyse-preziydent, eshqanday «Samúryq-Qazynasyz», Ministrler kabiynetinsiz, 20 ministrlikten, 20 әkimdikten  túratyny, elding Preziydenti býgingidey «...ózining mindetterin atqaru kezindegi is-әreketi ýshin tek qana memleketke opasyzdyq jasaghan jaghdayda jauap beretin» emes, kerisinshe «men býgin halifa boldym, endi eki jyldan keyin elde bireuding maly kóterem bolsa, soghan da eng birinshi kinәli men bolamyn» degen Hazireti Omar sekildi, Preziydentting jarlyghy men zandary qoghamgha týgel taraytyndyqtan, eldegi jauapkershiligi eng kýshti túlgha da sol ekendigi atap kórsetilsin. Kelesi, 2021-jyldyng 1-shildesi býkilhalyqtyq Preziydent pen Parlament  saylau kýni, saylaualdy merzimi ýsh ay bolyp belgilensin. Qoghamda qansha sayasy partiya boluy jayly mәsele jana Parlamentte qaralyp, sheshilsin.

Oghan deyin barlyq kýshti búghan deyin tek sóz jýzinde aitylyp kelgen ekonomikagha júmsayyq. Japon imperatory eng qúrmetti sheteldik qonaqtarymen dastarhandas bolugha ghalymdar men ónertapqyshtardy shaqyrady. Mine, olardyng mәrtebesi qanday biyik! Biz de osy jolmen jýrsek adaspaymyz. «Janalyq oilap tabu» - býkilhalyqtyq qozghalysqa ainaluy tiyis. Damyghan elder venchurlyq kompaniyalardan aqshany ayamaydy, sebebi, 10 jana jobanyng 1-eui ghana shyn mәninde janalyq bolyp shyqsa, sonyng ózi qalghan 9-yna ketken shyghyndy eselep jabady. Ónerkәsip, ónerkәsip, taghy da ónerkәsip!

Endeshe, bilimdi, bilikti, isker, eng bastysy shyn mәninde «Últym!» degen 20 dara túlgha Ministrler ýiinde otyrsa, 20 dara túlgha aimaqtyq әkimdikterde otyrsa, sóitip, Manastyng 40 shorasynday, «sen túr, men atayyn!» jigitter  «әlemning aldyna shyghamyz!» degen Úly maqsattyng jolynda bir kisidey qimyldasa, biz arshyndap damymaymyz ba? Úranymyz: «Qazaqtyng jasaytyny  – eng jaqsysy!» bolsa, Sapa belgimizding bir betinde úrpaqtar sabaqtastyghynyng simvoly retinde saq dәuirinen jetken «Altyn adamnyng sauytynyn» sureti, ekinshi betinde «Úyat» degen sóz túrsa, kәrister ozghan japonnyng aldyna shygha almaytynday bizding auruymyz bar ma?..

(Ádilin aitu kerek, Tәuelsizdikting bas jaghynda Elbasy N.Nazarbaev: «Biz әlemdegi eng jaqsy zattardy shygharatyn el boluymyz kerek!» deytin. Biraq, keyinirek Tereshenko sekildi «auzy dualy» kenesshilerining aituymen «biz bәribir avtokólikti nemisting «Mersedesinen» artyq etip jasay almaymyz, televizordy japonnan jaqsy ete almaymyz, sondyqtan biz әlimizdi bileyik, múnay salasyna qajetti agregat, qondyrghy, t.s.s. shygharayyq» deytin boldy. Onyng osy sózi әkim-qaralar ýshin taptyrmaytyn oljagha ainaldy, olar ony industardyng mantrasy sekildi qaytalaumen keledi).

Búl jerde taghy da «men eldegi eng aqyldy jigit emespin, biraq, aqyldylardy komandama jinap ala alamyn» degen jәne aitqanyn istegen, komandasyna syimaghandar men biylikke yntasy joq ghalymdardan, iri jetekshilerden «aqylmandar trestin» («mozgovoy trest») qúrghan әigili F.Ruzvelitten ýlgi alsaq artyq bolmas. Biz aqyldynyng birnesheuin atadyq. Zarymyz – bar, zorymyz – joq. Al, siz «40 shorany» ózderining 1 jyldan 5 jylgha deyingi júmysynyng jospar-baghdarlamasyn úsynghan kóp ýmitkerding arasynan iriktep, qarttyqtyng danalyghy men jastyqtyng jalyny әdemi sintez qúrghan komanda qúryp alynyz. Keyin olardyng qyzmetining barysyn óziniz de, halyq ta qadaghalap, baqylap otyryn. Osy jaghyn qamtamasyz etu sizding mindetiniz dep bilemin. Biylikte jýrgenderine 18 jyldan 29 jylgha jetken býgingi ministrlerimizding jetkizgen jerin kórip otyrmyz. Bir jaghynan oghan óndiristing mektebin ótkenderdi emes, jalang teoriyashylardy kótermeleytin, mamandardy dúrys tandamaytyn jýiemiz de kinәli.

Jana, jas buyngha kezek beru kerek! Sonda Leninning narkomdary, aqsha reformasyn jasaghan G.Sokolinikov pen әlemning alpauyt elderin revolusiyalyq jana Reseydi tanugha mәjbýr etken G.Chicherin sekildi, Qytaydyng bizding eldegi sholjandaghan elshisin sabasyna týsiretin azuly óz azamattarymyz – azusyz bilim men aqyldan payda joq! - el ishinen tabylary sózsiz.

Artyq ketken, kem soqqan jerimiz bolsa, aldyn ala keshirim súraymyz, qúrmetti Preziydent! Bәrimiz iyleytin terining púshpaghy ghoy. Sizdi halyq taza adam dep biledi. Al, taza adam әdette batyr keledi. Siz de eshnәrseden qaymyqpanyz. «Qazaqstan - 2030», «Qazaqstan – 2050» sekildi «saghymdardyn» ornyna 1 jyldan 5 jylgha deyin oryndalar merzimi, kimder jauapty ekendigi, qanday nәtiyjege jetetinimiz әr jylda kezen-kezenimen anyq kórsetilgen, el kópten kýtken naqty josparly qadamdardy eshkimnen jasqanbay neghúrlym batyl da jyldam jasasanyz, halyq ta soghúrlym sizdi qos qoldap qoldaytyn bolady. Onday isting nәtiyjesi de tez kórinedi.

Alla Taghala jar bolsyn ózinizge!

Qúrmetpen Ómirzaq Aqjigit,

injener-mehaniyk, tәuelsiz jurnalist.

Abai.kz