قر پرەزيدەنتى

قاسىم-جومارت توقاەۆقا:

قازاق ەلى قايتسەك كوگەرەدى؟..

قۇرمەتتى پرەزيدەنت مىرزا!

ءبىر جىلدان استى، شاماڭىزدىڭ كەلگەنىنشە قازاق مەملەكەتىن دۇرىس باسقارۋعا تىرىسۋداسىز. «كوروناۆيرۋس داعدارىسى» باستالعالى دا ايانىپ جاتقان جوقسىز. شۆەتسيا، بەلارۋسسيا سەكىلدى كارانتين ەنگىزبەگەن ەلدەر دە بار ەكەندىگىن ەسكەرسەك، جۇرت قاتارلى ءبىزدىڭ دە ودان شىعارىمىز حاق.

داعدارىستاردىڭ جاقسى جاعى دا بار – ول ەرەكشە (نەوردينارنىي) شەشىم قابىلداۋعا مۇمكىندىك بەرەتىندىگى. سونىڭ ۇلگىسى رەتىندە ادەتتە ف.رۋزۆەلتتىڭ اقش-تى «ۇلى دەپرەسسيادان» شىعارۋ ءۇشىن سوتسياليزم يدەيالارىن قولدانعانى ايتىلادى. ال، 30 جىلدا «كۋۆەيتتەن دە باي تۇراتىن» ەل بولۋدىڭ ورنىنا، كوبى كرەديتكە كىرىپ كەتكەن، كۇنى سول «كرەديتكە الاتىن ەكى سيىرعا» قاراپ قالعانداي كۇي كەشىپ وتىرعان ۇلتىمىزعا سونى شەشىم، شالت قيمىل وتە-موتە قاجەت. سول تۇرعىدان كەلگەندە ءسىزدىڭ ءاربىر ءىسىڭىز ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە ءوز ەلىندە ەكىنشى سۇرىپتى ۇلتقا اينالعان قازاقتىڭ رۋحىن كوتەرۋگە، سول ارقىلى ونى جۇدىرىقتاي جۇمىلدىرۋعا، ەلدىڭ حالقىن قازاقتىڭ اينالاسىندا ۇيىستىرۋعا، ءدال سونىمەن ءبىر مەزگىلدە ەكونوميكادا تۇبەگەيلى وزگەرىس جاساۋعا باعىتتالسا ەكەن. بۇنى قاراپايىم قالىڭ قازاقتىڭ سىزگە دەگەن تىلەگى دە، قويار تالابى دا، بيلىككە دەگەن سوڭعى ءۇمىتى دە دەۋگە بولادى. سوعان سەپتىگى تيەر دەگەن ويمەن بىرنەشە ۇسىنىس جاساۋعا رۇقسات ەتىڭىز.

ءبىرىنشى. قازاق ءتىلىن شىن مانىندە مەملەكەتتىك تىلگە اينالدىرىڭىز. ول ءۇشىن ءتىپتى ەشقانداي ءسوزدىڭ قاجەتى جوق – الدىڭىزعا كەلگەن قۇجاتتى قازاقشا دايىنداپ اكەلمەسە، ءۇن-ءتۇنسىز كەيىن قايتارا بەرىڭىز. جانە بارلىق جيىندا تەك قازاقشا سويلەڭىز. قىسىلماڭىز، ەشكىم سىزگە كۇلمەيدى (كۇلگەندەر كۇمىرا بولسىن!). ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ءوزىڭىز دە، باس ماماننان باستاپ باس مينيسترگە دەيىن بارلىق اكىم-قاراڭىز دا، بانكير مەنەن سوتتارىڭىز دا قازاقشا ماقالداپ سويلەيتىن بولادى.

ەكىنشى. اۋىر قىلمىس ىستەگەن كانىگى (رەتسيديۆيست) قىلمىسكەرلەردەن باسقانىڭ بارىنە (ويتكەنى، ولاردىڭ 75-80 پايىزى قوساق اراسىندا كەتكەن نەمەسە بولماشىعا بولا وتىرعاندار), ونىڭ ىشىندە ساياسي سەبەپپەن سوتتالعان ارون اتابەكتەن باستاپ، اكەجان قاجىگەلدينگە دەيىن جاپپاي امنيستيا جاريالاۋ. ولار تالانتىن، تاجىريبەسىن، ءبىلىمى مەن قارجىسىن، قىسقاسى، ءبارىن-ءبارىن قازاقستاننىڭ يگىلىگىنە جۇمساۋىنا مۇمكىندىك السىن جانە مىندەتتى تۇردە ديسپانسەردە تەكسەرىلىپ، تۋبەركۋلەزبەن، باسقامەن اۋىرعاندارى ءۇش اي دەنساۋلىعىنىڭ كەم-كەتىگىن جونگە كەلتىرىپ شىقسىن.

ءۇشىنشى. ارنايى ۇندەۋ جاريالاپ، شەتەلدە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن عالىمدار، بيزنەسمەندەر مەن بىلىكتى مامانداردىڭ ءبارىن ەلگە شاقىرۋ كەرەك. ولارعا ءدال سول شەتەلدەگىدەي جاعداي جاسالىناتىن بولۋى ءتيىس. كەزىندە ستالين انگلياداعى پەتر كاپيتسانى سسسر-گە شاقىرعاندا، اتاقتى اكادەميك: «مەن بارسام لابوراتورياممەن (بىزدەگى ينستيتۋت دەڭگەيىندە) بارۋىم كەرەك، ءبىر ءوزىم بارعاندا نە بىتىرەم؟» دەگەن سوڭ، كەڭەس وكىمەتى ونىڭ لابوراتورياسىن دا ساتىپ العان. بۇل رەتتە سونداي-اق 1982 جىلى كونستيتۋتسياسىنا ارنايى وزگەرىس (50-باپ) ەنگىزگەن قىتاي تاجىريبەسىنەن دە ۇلگى الساق بولادى.

ءتورتىنشى. ەلىمىزدىڭ اۋماقتىق قۇرىلىمى مەن ولاردىڭ اتاۋى وزگەرتىلسىن. ەندى وندا 17 ايماق:1.جەتىسۋ، 2.ءور التاي، 3.سەمەي، 4.باياناۋىل، 5.كوكشەتاۋ،  6.سارى-ارقا، 7.ۇلىتاۋ، 8.سولت.قازاقستان، 9.قوستاناي، 10.اقتوبە، 11.اق جايىق، 12.اتىراۋ، 13.ماڭعىستاۋ، 14.اقمەشىت، 15. تورعاي، 16.تۇركىستان، 17.تاراز ايماعى جانە استانا، الماتى جانە شىمكەنت قالاسىنىڭ اكىمدىگى، بارلىعى 20 اكىمدىك  قۇرىلسىن. قازاقي مايەكتى ءۇش ايماقپەن قاتار، 1990-جىلدارى ەكى جەلەۋ، ءبىر سىلتاۋمەن تاراتىلىپ جىبەرىلگەن بارلىق شەكارالىق اۋداندار دا شۇعىل تۇردە تۇگەل قالپىنا كەلتىرىلسىن.

مۇنداي يگى شارا سونداعى قالىڭ ەلدىڭ رۋحىن كوتەرەرى ءسوزسىز! ال، رۋحى كوتەرىلگەن ەل، «جاۋدى كورگەن سارجان مەنىڭ كوز الدىمدا رۋحتانىپ، دەنەسى زورايىپ بارا جاتتى، ونىڭ وزىمنەن ارۋاعى زور ەر ەكەنىن مويىنداماسقا امالىم قالمادى» دەپ اقجولتاي اعىباي باتىر ەسكە العانداي، رۋحى جوعارى ەلدى جەڭە الار كۇش جوق.

بەسىنشى. سىرتتاعى 10 ملن-عا جۋىق قانداسىمىزدىڭ جاعداي جاساساق ەرتەڭ كەلۋگە دايىن 5 ميلليونىن الداعى 5 جىلدا اكەلىپ ورنالاستىرۋ – بۇگىنگى بيلىكتىڭ تىكەلەي مىندەتى دە، وتەلمەس بورىشى دا!  مەن 2005 جىلى وراز جاندوسوۆتان سۇحبات العانىمدا، ول سول كەزدىڭ وزىندە: «ومەكە، دليا پراۆيتەلستۆا ەتو نە پروبلەما، نۋجنا تولكو پوليتيچەسكايا ۆوليا!» دەگەن بولاتىن...

ءاربىر ىستە شەشۋگە كىرىسەردە الەمدىك تاجىريبەنى شولىپ شىققاننان دۇرىسى جوق. بۇل جەردە تاۋەلسىزدىك العان الجيردە قالىپ كەتكەن 6 ملن. فرانتسۋز ازاماتىن ەلگە اكەلۋ ءۇشىن پرەزيدەنت شارل دە گولل 1968 جىلى ارنايى مينيسترلىك قۇرىپ، 2 جىلدىڭ ىشىندە ولاردى اكەلىپ، باسپانامەن دە، جۇمىسپەن دە قامتاماسىز ەتكەنىن ايتا كەتۋ كەرەك. سونداي-اق اتاتۇرىك تە بيلىك باسىنا كەلگەن سوڭ 1,5 ملن. گرەك پەن جارتى ميلليونداي ارمياندى ءوز ەلىنە جىبەرىپ، ولاردىڭ ورنىنا سول ەكى ەلدەن سونشاما مۇسىلماندى تۇركياعا كوشىرىپ اكەلگەن بولاتىن. ءبىز دە ماسەلەنىڭ شەشۋىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن رەسەي جانە وزبەكستانمەن دياسپورا الماسۋىمىزعا ابدەن بولادى.

ءبىز وسىلاي جۇرە بەرسەك 30 جىلدان كەيىن رەسەي تۇگىلى وزبەكستان مەن قىتايدان «توبەڭنەن التىن قۇيامىن» دەسەڭ كەلەتىن قازاق تاپپاي قالامىز. سەبەبى بىرەۋى وزبەككە، ەكىنشىسى قىتايعا اينالىپ ۇلگەرەدى. كازىردىڭ وزىندە قىتايداعى قازاق مەكتەپتەرى جابىلعان ون جىلدا اكەسىنىڭ ءتىلىن تۇسىنبەيتىن ۇرپاق ءوسىپ شىعىپ جاتىر. «ولار – كەزىندە ەلىن ساتىپ كەتكەندەر» دەيتىندەر، «كەرەگى جوق، نەسىبەمىزگە ورتاق بولادى» دەيتىندەر از قازاقتىڭ اراسىنا ىرىتكى سالۋشىلار، ارانداتۋشىلار رەتىندە قىلمىستىق جازاعا تارتىلاتىن بولۋى ءتيىس. «ءار قازاق – مەنىڭ جالعىزىم!» دەگەن اقىننىڭ ءسوزىن مەملەكەتتىك ۇرانعا اينالدىرا الماساق، وندا ءبىزدىڭ مەملەكەت رەتىندە قۇنىمىز كوك تيىن!

التىنشى. الىپپە – وركەنيەت دامۋىنىڭ ەڭ نەگىزگى كورسەتكىشىنىڭ ءبىرى! الەمدە بار-جوعى 15 شاقتى عانا الىپپە بار. ەندەشە، بۇدان 2-3 مىڭ جىل بۇرىن اتا-بابالارىمىزدىڭ ءوز جازۋى بولۋى - ولاردىڭ دامۋ دەڭگەيى قانداي بيىكتە بولعانىنىڭ بۇلتارتپاس دالەلى. سوندىقتان، ۇلتتىڭ ەزىلگەن ەڭسەسىن تىكتەپ، جانشىلعان رۋحىن كوتەرگىمىز، وتانسۇيگىشتىگىن وياتىپ، جاس ۇرپاقتى پاتريوتيزمگە باۋلىعىمىز كەلەتىنى شىن بولسا - ءتول جازۋىمىزعا، ويما (رۋنا) الىپپەسىنە 2023–جىلدىڭ 1-قىركۇيەگىنەن قالماي كوشكەنىمىز ءجون. «ءولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى»، ءتول جازۋدى تىرىلتسەك ارۋاقتار بىزگە ريزا بولىپ، ءاربىر ءىسىمىزدى قولداپ، جەبەپ وتىرار ەدى! «كەنەسارىنىڭ باسىن قايتارىڭدار!» دەپ رەسەيگە جالىنىپ ءجۇرمىز. ولار قايتارا ما، جوق پا، بەلگىسىز. مۇمكىن، ەندىگى جويىپ تا جىبەرگەن شىعار. ال، الىپپەنى ءتىرىلتۋ ءوز قولىمىزدا عوي! ناعىز «رۋحاني جاڭعىرۋ» دەگەنىمىز -  وسى! ءيزرايلدىڭ بۇگىنگى دەڭگەيگە جەتكەنىنە 1948-جىلى ءولى يۆريت تىلىنە قايتا جان كىرگىزگەنى دە سەبەپكەر بولعانى ءسوزسىز. پرەمەر-مينيستر بەن-گۋريون باستاپ، بارلىق ەۆرەي كۇنىگە جۇمىستان سوڭ ەكى ساعات ءيۆريتتى وقۋمەن، ۇيرەنۋمەن بولدى.

ءبىزدىڭ، قازاقتىڭ، 2018 جىلى «يزرايل – ەۆرەيلەردىڭ ۇلتتىق مەملەكەتى» دەپ باستالاتىن جاڭا كونستيتۋتسياسىن قابىلداعان ەۆرەيدەن، قاي جەرى كەم؟  دۇرىس  – ۇلتشىلدىعى. بىراق، ول جوندەۋگە بولاتىن نارسە. بيلىك قولداسا - ەرتەرەك، قولداماسا – كەشىرەك. بىزدە باسقا جول جوق!  ۇلتشىلدار بيلىككە كەلمەسە جارتىسى ورىسقا، جارتىسى قىتايعا بۇيرەگى بۇرىپ تۇرعان بيلىكپەن ءبىز ەشقاشان شىن مانىندە تاۋەلسىز، دەربەس ەل بولا المايمىز. ءتۇپتىڭ تۇبىندە ىدىراپ كەتۋىمىز ابدەن مۇمكىن...

ويما جازۋعا قايتا ورالۋ نەگىزى 2000-جىلداردىڭ باسىندا ءبىلىم مينيسترلىگى تاراپىنان قولعا الىنعان دا ەدى. تۇركىستان وبلىسى، ورداباسى اۋدانى، شۇبارسۋ اۋلىنداعى ب.نۇرلىبەكوۆ ات.مەكتەپتىڭ ۇستازى بوتاكوز موشقالوۆادا ءتول الىپپەمىزدىڭ ءبىر ىزگە تۇسكەن جۇيەسى، قالاي وقىتۋدىڭ ادىستەمەسى، شاكىرتتەرىنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرى دە تۇر.

لاتىن قارپىنىڭ رۋحىمىزدى كوتەرۋ جاعىنان بىزگە بەرەر تۇگى جوق! سولاي ەكەنىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن اعىلشىن ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىلى بولىپ سانالاتىن ەلدىڭ سانى الەمدە 16, رەسمي ءتىلى بولىپ سانالاتىنى 26, ال، دامىپ كەتكەنى 5-6-اق ەكەنىن ەسكە الساق تا جەتەر.

جەتىنشى. «قازاقمىس» سەكىلدى جەكەشەلەندىرىلىپ كەتكەن بارلىق قازبا بايلىق ءوندىرۋشى ءوندىرىس وشاقتارىن مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارىپ الۋ، سونىمەن قاتار مۇناي وندىرەتىن قىتاي كومپانيالارىمەن جانە ەلىمىزدەگى مۇنايدىڭ 60 پايىزىن ءوندىرىپ وتىرعان تەڭىز، قاراشىعاناق جانە قاشاعان كەن ورىندارىندا «ءونىمدى ءبولۋ تۋرالى كەلىسىمىنە» (وبك) سايكەس بىزبەن وزدەرى عانا ەمەس، مەردىگەر كومپانيالارى دا قوسىمشا قۇن سالىعى مەن كەدەندىك باجدى تولەمەۋ (ت.ب.) سەكىلدى اقىلعا سىيمايتىن، ناعىز قاراقشىلىق شارتتارمەن جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان وسى ءۇش كومپانيامەن كەلىسىمدى قايتا جاساۋ قاجەت. بۇل وتە قيىن شارۋا، بىراق، ىقىلاس-ىنتا بولسا، ادام بالاسىنىڭ المايتىن قامالى جوق. (رەسەي «شەللمەن» كەلىسىمدى قايتا جاساماي-اق، زاڭنامالىق جانە ۇيىمداستىرۋشىلىق شارالاردى ىسكە اسىرعانىنىڭ ارقاسىندا ساحاليندەگى كەن ورىنىن ءوزى قويعان شارت بويىنشا قايتارىپ الدى). كەلىسىمگە كونبەسە، مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارۋ قالادى.

سەگىزىنشى. مەملەكەت بيىل اۋىلداعى شامامەن 1 ميلليونعا جۋىق قازاق وتباسىنىڭ ىشىندەگى ەڭ الەۋمەتتىك جاعدايى ناشار 40 مىڭ وتباسىنىڭ ارقايسىسىنا ارنايى ماقساتپەن 50 ساۋلىق قويدى (نەمەسە 50 مىڭ وتباسىعا 40 قويدان) ورتاشا ەسەپپەن 50 مىڭ تەڭگەدەن ساتىپ الۋ ءۇشىن، بارلىعى 2 ملن.ساۋلىققا 100 ملرد.تەڭگە نەمەسە بۇگىنگى  باعاممەن 227 ملن.دوللار ءبولسىن. شارت مىناۋ. «قويشىباي (شارتتى تۇردە), 3 جىلدا مىنا 50 قويعا (ەگىز تۋاتىنى بار، كۇتىمى جاقسى قويدىڭ ەكى جىلدا ءۇش رەت قوزىلاي الاتىنى بار), كەم دەگەندە 150 باس قوسىلادى. سەن سول كەزدە مەملەكەت بەرگەن 50 قويعا تاعى 50 باس قوسىپ، ونى سول اۋىلداعى باسقا ءبىر حال-جاعدايى تومەندەۋ 2 وتباسىعا بەرەسىڭ. ال، 3 جىلعى ءتولدىڭ قالعانىنىڭ ءبارى - 100 بە، ودان كوپ پە - وزىڭدە قالادى.  ەندى سەن ماعان قارىز ەمەسسىڭ!»

50 قويدان العان ەكى وتباسى دا ءوز كەزەگىندە ءۇش جىلدان سوڭ تاعى ەكى وتباسىعا 100 قوي بەرۋىن قاداعالاپ، ىسكە اسىرساق، ءبىزدىڭ 2 ملن. قويىمىزعا 2029 جىلى تاعى 28 ملن. قوي قوسىلار ەدى. شىن مانىندە ودان كوپ بولاتىنىن كورىپ وتىرسىزدار. بۇل – جالاڭ فانتازيا ەمەس، اقىن ەسەنعالي راۋشانوۆ وسىدان 10 جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن قىتايدان كوشىپ كەلگەن سەرىك ەسىمدى جىگىتكە 50 قوي ساتىپ اپەرىپ، ودان بەرى ءار ءۇش جىل سايىن جوعارىداعى نوبايمەن كوبەيىپ جاتقان، سىناقتان وتكەن جوبا. ەندى تەك وسىنى قولعا الاتىن ۇكىمەت بولسا دەڭىز!..

ودان بولەك «ءوزىڭنىڭ اۋىلداسىڭ، باۋىرىڭ عوي، ءبىر (ەكى، ءۇش) وتار قويىڭنىڭ ەلۋىن ء(جۇزىن، ەكى ءجۇزىن) سولارعا 3 جىلعا بەرە تۇرساڭ قايتەدى، ەسەسىنە سولاردىڭ بەرگەن باتاسىمەن ءوزىڭ دە كوبەيىپ-كوگەرەسىڭ، بيزنەسىڭ دە كوككە ورلەيدى» دەپ، جەرگىلىكتى «جاڭا قازاقتى» دا بۇل يگى ىسكە جەگۋىمىزگە ابدەن بولادى. ال ول قازاقتىڭ بىرىگۋىنە، قايىرىمدىلىق، مەيىرىمدىلىك، باۋىرماشىلدىق، قانداي قيىندىقتى دا اۋىزبىرشىلىكپەن شەشەتىن كوپشىلدىك قاسيەتتەرىنىڭ قايتا ورالۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى. سوعىستان كەيىن نۇرتاس وڭداسىنوۆ ءوزىنىڭ تىكەلەي باستىعى، كسرو مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ستالينگە شۋ-مويىنتى تەمىر جولىن سالۋعا رۇقسات ەتىڭىز دەپ بارعاندا «قارجى جوق» دەگەن كوسەمگە «قارجى كەرەك ەمەس، ءبىز ونى «اسارمەن» سالامىز» دەپ، تاڭ قالدىرعان ەكەن. ريزا بولعان ستالين «سوندا دا باستاۋىڭ ءۇشىن» دەپ ازىراق اقشا بولدىرگەن...

توعىزىنشى. ۇكىمەت قۇرىلىمى دا تومەندەگىشە وزگەرتىلسە دۇرىس بولار ەدى:

1.مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ، 2.سىرتقى قارىم-قاتىناس جانە ساۋدا، 3.ىشكى ىستەر، 4.اۋىر ونەركاسىپ. 5.جەڭىل جانە جەرگىلىكتى ونەركاسىپ، 6. جوعارعى ءبىلىم، سپورت جانە تۋريزم. 7.اۋىل، ورمان جانە سۋ شارۋاشىلىعى، 8.قورعانىس، 9.قارجى جانە سالىق، 10.قۇرىلىس، كولىك جانە جول. 11.اقپاراتتاندىرۋ، رۋحانيات پەن مادەنيەت، 12.كوشى-قون; 13. باقىت پەن بايلىق (دەنساۋلىق ساقتاۋ، وتباسى جانە دەموگرافيا، ەڭبەك جانە الەۋمەتتىك قامتاماسىزداندىرۋ كوميتەتى) 14. عىلىم  جانە يننوۆاتسيانى ەندىرۋ، 15. ورتا جانە ارنايى ورتا ءبىلىم، 16. ەنەرگەتيكا، مۇناي جانە گاز، 17.ادىلەت مينيسترلىگى، 18. پروكۋراتۋرا، 19. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى، 20. جوعارعى سوت.

ءبىز 5 يا 10 جىل مەرزىمگە ارناپ قۇرىلار جوسپارلاۋ مينيسترلىگىنە 2021-جىلعى 1-قازانعا دەيىن 2021-2025 جىلدارعا ارنالعان بەسجىلدىق جوسپاردى دايىنداپ، پارلامەنت قاراۋىنا ۇسىنىپ، پرەزيدەنت بەكىتىپ،  2021- جىلدىڭ 1-قاڭتارىنان كۇشىنە كىرەتىن ەتۋىمىز كەرەك. (ايتپاقشى، «كەلمەسكە كەتكەن كەڭەستىڭ جوسپارىن نەسىنە ەسكە الىپ وتىرسىز؟» دەيتىندەرگە: الەم الپاۋىتتارى - ترانسۇلتتىق كومپانيالار - بۇگىنگى دارەجەسىنە ناق سول جوسپارلى ەكونوميكانى جۇيەلى تۇردە قولدانعاندىقتان جەتىپ وتىر, 1-جىلدىق، 5-جىلدىق جوسپارلاردىڭ كوكەسى سولاردا!) بەسجىلدىق جوسپاردىڭ ىشىنە تولىق ورىندالۋ مەرزىمى ءبىر جىلدان بەس جىلعا دەيىن ناقتى كورسەتىلىپ، تومەندەگى سالالارعا:

1. جالپى ىشكى ءونىمنىڭ ء(جىو) عىلىم سالاسىنا بولىنەر ۇلەسى 3 پايىزدان كەم بولعان جاعدايدا مەملەكەت دامي المايتىنىن، ءبىزدىڭ ەلدە 2001-2008 جىلدارى مۇنايدىڭ باعاسى جىل سايىن كوتەرىلىپ، سونىڭ ارقاسىندا بيۋدجەتتىك جالاقى مەن زەينەتاقى جىل سايىن ءوسىپ وتىرعان كەزەڭدە دە 0,3%-عا جەتە الماي قويعان بۇل كورسەتكىش بۇكىل الەمدە ءوسىپ جاتقاندا، تەك بىزدە عانا كەيىنگى 5 جىل بويى تەك كەمىپ، بۇگىنگى وشۋگە تاياپ كەلگەن – اۋىزعا الۋعا ۇيات 0,12 پايىزدان(؟!) - 2025 جىلى 3 پايىزعا دەيىن كوتەرۋدىڭ ناقتى باعدارلاماسىن جاساۋعا;

2. ءوزىمىزدىڭ ءىس جۇزىندە ەڭ جوعارى دەڭگەيدەگى قورعانىس ونەركاسىبىمىزدى قۇرۋ ءۇشىن 2022-جىلدىڭ 1-قاڭتارىنا دەيىن قاراعاندىلىق عالىم س.جانتاسوۆتىڭ پۋلەمەت-پيستولەتىن، زەڭبىرەگى مەن تانكىسىن، ولاردىڭ وق-سناريادىن جاساپ شىعاراتىن زاۋىتتى ىسكە قوسۋعا.

3. 2021-جىلدىڭ 1-قاڭتارىنا دەيىن وتاندىق عىلىمي-تەحنيكالىق جاڭالىقتاردى عىلىم مينيسترلىگىمەن بىرلەسە وتىرىپ تۇگەندەپ (ينۆەنتاريزاتسيا), ولاردى وندىرىسكە ەنگىزۋگە دايارلايتىن 3 ۆەنچۋرلىق كومپانيا قۇرۋعا;

4.اۋىل شارۋاشىلىق ماشينالارىن شىعاراتىن وتاندىق زاۋىتتاردى شەتەلدىك ليتسەنزيالى تەحنيكا نەگىزىندە قايتا تىرىلتۋگە، جاڭا تەحنيكا ساتىپ الۋعا;

5.جاپوندارمەن بىرلەسكەن بەنزينمەن، ۋرانمەن، سۋتەگىمەن جانە ەلەكتر قۋاتىمەن جۇرەتىن اۆتوموبيلدەر زاۋىتىن سالۋعا;

6.الەمدىك دەڭگەيدەگى وتاندىق قۇرىلىس زاتتارى يندۋسترياسىن قۇرۋعا قاجەتتى زاۋىتتار سالۋعا;

7. رەسپۋبليكانىڭ جوعارىدا كورسەتىلگەن بارلىق ايماق ورتالىقتارىن ءبىر-بىرىمەن جالعاستىراتىن جاڭا، حالىقارالىق ستاندارتتارعا ساي جاڭا اۆتوموبيل جولدارىن سالۋعا، جالپى، وسى 7 سالاعا كەمى 200 ملرد.دوللار قارجى ءبولىنۋى ءتيىس.

ونىنشى. ەلىمىزدەگى قىتايلىق تاۋار ەكسپانسياسىن توقتاتۋ، بەلەڭ الىپ بارا جاتقان «قىتايلانۋ» ۇدەرىسىنەن تازارتۋ جانە «سيليكون جازىعىنىڭ» ءرولىن اتقارىپ، ەكونوميكالىق سەكىرىس جاساۋ ءۇشىن قورعاس ەركىن ەكونوميكالىق ايماعىنىڭ ماڭايىندا جوعارى تەحنولوگيالىق ونىمدەر شىعاراتىن ونداعان جاپون-قازاق قالاشىقتارىن سالۋ، ول ءۇشىن 1 ميلليوننان 5 ميلليونعا دەيىن جاپون مامانىن ۇزاق مەرزىمدىك كەلىسىم-شارتپەن اكەلۋ جايلى جوبانى ىسكە اسىرۋ. بۇل شىنىندا دا الەمدە تەڭدەسى جوق مەگا-جوبا بولعاندىقتان، ول جايلى مەنىڭ «جاۋعاشتى نابيەۆ – ءىستىڭ ادامى» دەگەن ەڭبەگىمدە كەڭىرەك تانىسۋعا بولادى (https://kitap/kz/author/1987, 415-424بەت)...

ون ءبىرىنشى. ۇكىمەت ءوزى باستاماشىلىق جاساپ، قازاقستاندىق جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ شەتەلگە تىققان ميللياردتاعان قارجىسىن 2021 جىلدىڭ 31 جەلتوقسانىنا دەيىن «بەرسە – قولىنان، بەرمەسە – جولىنان» الىپ، ەلىمىزگە قايتارۋ، ءسويتىپ سىرتقى قارىزداردان تەزىرەك قۇتىلۋ قاجەت. ول ءۇشىن ارنايى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىپ، ونىڭ توراعالىعىنا ءا.قاجىگەلديندى قويۋعا بولادى. بىردەن ايتا كەتۋ كەرەك، كەزىندە «شاش ال دەسە باس العان»، «ەكونوميكالىق تۇرعىدان مال باعۋ بىزگە ءتيىمسىز بولسا، ءبىز ەتتى اۆستراليادان  ساتىپ الاتىن بولامىز (سوعان جەتتىك، شۇكىر – ءو.ا.)»، «قۇزدىڭ ارعى جاعىنا ءبىر-اق سەكىرىپ شىعاسىڭ، ەكى سەكىرە المايسىڭ»، «جارتىلاي جۇكتى بولۋعا بولمايدى» دەگەن سەكىلدى نەبىر جىپ-جىلتىر، دوپ-دومالاق افوريزمدەردىڭ اۆتورى، «ۇلى ەكونوميست-رەفورماتور» دامۋشى ەلدەرگە ارمان بولعان، چيلي، ينديا، مالايزيا سەكىلدى كوپ ەلدىڭ دامۋىنا ۇلكەن ىقپال ەتكەن، حالىقارالىق ءوزارا ينۆەستيتسيالى قور قۇرۋ ءىسى دايىن بولعان كەزدە قوس قاناتىن قيىپ تۇسىرگەن كۇناسىن (https://kitap/kz/author/1987, «وزەگىمدى ورتەگەن ەڭ ۇلكەن وكىنىش»،194-207بەت)  ەڭ بولماسا وسىلايشا  ءسال دە بولسا جوندەسىن. ەلدەگى ءبىرىنشى باسشى بولماعاندىعىن دا ەسكەرەيىك...

كىم ىستەيدى؟

ۇكىمەتتەگى اۋىر ونەركاسىپ پەن جەڭىل جانە جەرگىلىكتى ونەركاسىپ مينيسترلىكتەرى وسى  7 جانە ودان باسقا دا باعىتتاردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن قۇرىلادى. سونىڭ ىشىندە اسىرەسە، ءبىرىنشى كەزەكتە اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ونىمدەرىن وزىق تەحنولوگيا مەن ميني-تەحنيكانىڭ بارىنشا كەڭىنەن قولدانىپ، بارىنشا تەرەڭدەتىپ وڭدەپ، «ءبىر اۋىل – ءبىر ءونىم» دەگەن ۇستانىم بويىنشا جۇمىس ىستەۋگە قول جەتكىزۋىمىز كەرەك. ەۆروپا ەلدەرى دە، ودان كورىپ سوعىستان سوڭ جاپونيا مەن كەشە قىتاي دا وسى ءادىس ارقىلى دامىدى.

جالپى، ءبىز جوعارىدا اتالعان جانە باسقادا ادىستەردى قولدانا وتىرىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتقاندا «قالدىقسىز تەحنولوگيا» قاعيداتىنا سايكەس مالدىڭ تەزەگىن دە تولىعىمەن ورگانيكالىق تىڭايتقىشقا اينالدىرۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن اسقان اقىل مەن ءتۇپسىز تەرەڭ ءبىلىم ەمەس، ىجداھاتتىلىق بولسا جەتىپ جاتىر.

اتاپ ايتار نارسە، ەكولوگيالىق تۇرعىدان تازا ءارى وندىرىلگەن جەردە وڭدەلگەندىكتەن وزىندىك قۇنى ارزان ءونىم دامىعان ەلدەردە – باعاسى جوعارى بولسا دا - ۇلكەن سۇرانىسقا يە.

وسى جەردە، «دۇرىس، بىراق، بۇنىڭ ءبارىن كىم ىستەيدى؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋى مۇمكىن. «مۇنشاما امەريكالىقتى قايدان تابامىز؟» دەپ، الاقاندى جايىپ قاراپ وتىرۋعا نەمەسە ءوز حالقىنىڭ رۋحىن كوتەرىپ، مۇمكىن ەمەستەي كورىنگەن ءومىردى دە جاساۋعا بولادى. تاعى دا الەمدىك تاجىريبەگە سۇيەنسەك، سوعىستا جەڭىلگەن، اتومدىق بومبانىڭ زاردابىن شەككەن جاپوندار وزدەرىن «الەمنىڭ الدىنا نامىسقويلىق پەن جاڭالىققا قۇشتارلىق قانا الىپ شىعادى» دەگەن قورىتىندى جاسايدى جانە سونى ەرەكشە تاباندىلىقپەن ىسكە اسىرىپ كەلەدى. ساپانى باسقارۋ يدەياسى ءوز ەلىندە، اقش-تا قولداۋ تاپپاي، كۇلكىگە ۇشىراعان ەدگار دەمينگ 1950 جىلى جاپوندىق ەڭ ءىرى 45 كومپانيا باسشىلارىنىڭ الدىندا: «مەنى تىڭداساڭىزدار 5 جىلدان سوڭ باتىسپەن باسەكەلەس بولا الاسىزدار، ارى قاراي تىڭداي تۇسسەڭىزدەر، تاعى 5 جىلدان سوڭ ولار سىزدەردىڭ الدارىڭىزعا جىلاپ كەلەتىن بولادى» دەيدى. عالىمدى تىڭداپ، سول كەزدە ساپادان الەمنىڭ الدىنا شىعىپ العان جاپوندار ءالى كۇنگە ەشكىمدى شەنىنە جولاتار ەمەس. ويتكەنى، ءاربىر جاپون جۇمىسشىسى «اقاۋ جىبەرسەم بۇكىل ۇجىمنىڭ، كومپانيانىڭ اتىنا كىر كەلتىرەمىن، ونداي ماسقارا بولعاننان ولگەنىم ارتىق» دەپ ەسەپتەيدى.

ودان كەيىن اگرارلى ەل وڭتۇستىك كورەيانى پاك چون حي 16 (1963-1979) جىلدىڭ ىشىندە يندۋستريالدى-تەحنولوگيالى ەلگە اينالدىردى. بۇگىن كورەيا جاپونيانى باسقا كوپ ەل قۋىپ جەتۋ مۇمكىن ەمەستەي كورگەن ەكى سالادا – كەمە جاساۋ مەن ەلەكترونيكادا – باسىپ وزا باستادى. ال، سەكسەنىنشى جىلدان بەرى «قىتاي عاجايىپى» جالعاسىپ كەلەدى...

قازاقتىڭ كەزەگى قاشان كەلەدى؟ مەن قازاقتاي تالانتتى، دارىندى، العىر، يكەمدى، زەيىندى، ءتوزىمدى، بەيىمدەلگىش ۇلت جوق دەپ بىلەمىن جانە بۇل ءسوزىمنىڭ اكسيوما، اقيقات ەكەندىگىمەن مارقۇم گەرولد بەلگەر سەكىلدى ءادىلىن ايتاتىن كوپ ادام كەلىسەدى. دالەل رەتىندە قازاق ماتەماتيكا مەكتەبىنىڭ الەمدە ءوز ورنى بار ەكەنىن، وقۋشى ۇل-قىزدارىمىز بۇگىن دە كوپتەگەن حالىقارالىق وليمپيالاردىڭ جەڭىمپازى ەكەنىن ايتۋعا بولادى.

«وندا نەگە قازاقتار كەدەي؟» دەيدى ماعان. مەن «قاشان قىتايلار باي بولىپ ەدى؟» دەيمىن. مەنىڭ قىتايدان كوشىپ كەلگەن تاريحشى دوستارىم بار، سولار قىتاي ءوزىنىڭ 5000 جىلدىق تاريحىندا كازىرگىدەي قارىشتاپ دامۋ كەزەڭىن باستان كەشىرمەگەنىن ايتادى. 1979 جىلدان كەيىن دە قىتايعا اسپاننان باسقا حالىق جاۋعان جوق، قىتاي سول بۇرىنعى ەڭبەكقور قىتاي. ول ءومىر بويى ەڭبەكقور، بىراق، الەمنىڭ الدىنا شىعا باستاعى ەندى عانا. ءتىپتى 1989 جىلى، اتاقتى دەن سياوپين رەفورماسىنا ون جىل بولعان كەزدە قىتايلار «تەحنيكا – بىزدەن، قارجى – سىزدەن» دەپ، قازاقستان مەن شۇار اراسىندا پاۆلوداردا ميني-تراكتور، جەل گەنەراتورىن جاساپ شىعاراتىن بك قۇرۋ جايلى كەلىسىم-شارتقا قول قويىلعان، وعان سايكەس قازاق جاعى 10 جىلعا نەسيە بەرەتىن بولعان ( https://kitap/kz/author/1987, 21-بەت). «قىتاي عاجايىپىنىڭ» قۇپياسى ەكى-اق ماسەلەدە: وكىمەت ءوز حالقىنىڭ 1) ىشكى الەۋەتىن، ءبىلىمىن، قۋاتىن سىرتقا شىعارۋىنا، سول ارقىلى زاتتىق (جانە رۋحاني) يگىلىك جاساپ شىعارۋىنا مۇمكىندىك تۋدىردى، قولايلى جاعداي جاسادى;  2) حالىق جاساعان يگىلىكتى شاشاۋ شىعارماي، ءوزى دە جەمەي، جەمقورلارعا دا جەگىزبەي، حالىقتىڭ ءوز يگىلىگىنە بەرىپ وتىر، جىلىنا ورتا ەسەپپەن 500 جەمقوردى (العاشقى جىلدارى 2000-عا دەيىن) جەلكەسىنە مىلتىق تىرەپ اتىپ وتىر. قازاققا جاعداي جاساسا، ول قىتايدىڭ 40 جىلدا وتكەن جولىن 10 جىلدا-اق وتەدى...

«ءبارىن شەشەتىن – ماماندار» دەپتى ستالين. ءوزىنىڭ ماڭدايىنا تيگەننەن كەيىن، رەپرەسسيانىڭ قانشاما قۇربانىن (كورولەۆ، روكوسسوۆسكي،..) سوعىس باستالعان سوڭ بوساتۋعا ءماجبۇر بولعاندىقتان ايتقان... بۇگىنگى قازاقستانعا قاتىستى مەن ءوزىم 4 اي سوت پروتسەسىنە قاتىسقان جۋرناليست رەتىندە 5 جىلعا سوتتالعان، ءىسى كازىر اپەللياتسيالىق القادا جاتقان سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىنىڭ توراعاسى يسلام ابىشەۆتىڭ اتىن اتاعاندى ءجون سانادىم. ونىڭ بار جازىعى الدىمەن 304 ملرد.تەڭگە، كەيىن 964 ملرد.تەڭگە قازىنا قارجىسىن ۇنەمدەگەنى ەكەنىن ءبارىمىزدىڭ ءىشىمىز سەزىپ وتىر. ءسىزدىڭ پرەزيدەنت رەتىندە وعان امنيستيا جاساعانىڭىزدىڭ ءوزى از، ي.ابىشەۆتى پرەمەر-مينيستر ەتىپ تاعايىنداساڭىز، ءىستىڭ دۇرىسى سول بولار ەدى. ويتكەنى، ول ەرتەلى-كەش ءبارىبىر اقتالادى، سەبەبى، سۋديا ق.مەكەمتاس ءوز ۇكىمىندە قورعاۋشىلاردىڭ «كەيىن ۇكىم شىعارعاندا قارايمىن» دەپ اشىق قالدىرعان 30-دان اسا تالاپ-ءوتىنىشىنىڭ ءبىر دە بىرەۋىن - زاڭ بويىنشا مىندەتتى بولسا دا! - نەگىزدەپ تەرىسكە شىعارا العان جوق!

نەگە ابىشەۆ؟ بىرىنشىدەن، ورداباسى اۋدانىنا 2000-جىلى اكىم بوپ كەلگەندە، كرەديتتىڭ اۋرەسىنەن قۇتقارۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ ءۇي-جايىن، كومپانياسىنىڭ عيماراتىن، مۇلكىن كەپىلگە قويىپ، 3 مىڭنان اسا شارۋاعا 1 ملرد.تەڭگەگە جۋىق نەسيە الىپ بەرگەن (بۇنداي مارتتىك قازاقستاندا قايتالانعان جوق), قيىننان قيىستىرىپ جول تابار قاسيەتى ءۇشىن. ەكىنشىدەن، 2013 ج. 304 ملرد.تەڭگە ۇنەمدەگەندە قىزمەتتەن قۋىلىپ، ءبىر جىل تەرگەلسە دە، سانالى تۇردە 964 ملرد.تەڭگەنى تاعى ۇنەمدەپ، باسىن بايگەگە تىككەن ەرجۇرەكتىگى ءۇشىن.

شىنايى رەفورما، ۇلكەن وزگەرىس جاساۋعا قاۋقارلى دەپ ي.ابىشەۆتەن بولەك «الدىڭعى بۋىننان» ءوزىڭىز جاقسى بىلەتىن قۋانىش ايتاحانوۆتى، امالبەك تشانوۆتى جانە جاۋعاشتى نابيەۆتى ايتۋعا بولادى. ولاردىڭ قۇجاتتاعى جاسى ەشكىمدى شوشىتپاي-اق قويسىن، ولار «نان بەرمەسەڭ بەرمە، ىستەيتىن جۇمىس بەر» دەيتىن، سىردىڭ قىزىل جىڭعىلىنداي، قايرات-كۇشى بويىندا، قازاقى تىلمەن ايتقاندا «ءالى ءبىر قىزدى قارتايتاتىن» «جەتپىستەگى جىگىتتەر». ءوندىرىستىڭ ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭىپ ابدەن شىنىققان، شىڭدالعان بۇل ءۇش ازامات تا «جاستىقتىڭ سوڭى، كارىلىكتىڭ الدى» دەپ، اۋىل شارۋاشىلىعىن، قۇرىلىس پەن جولدى، اۋىر جانە جەڭىل ونەركاسىپتى رەلسكە سالىپ جىبەرۋ ءۇشىن 1-2 جىل  ءومىرىن ارناۋعا دايىن دەپ ويلايمىن.

كوشى-قون مينيسترلىگىن وزبەكستاندا (بۇرىنعى ءوڭتۇستى قازاقستان وبلىسىنىڭ اۋماعىندا) تۋىپ-وسكەن، مينيستر، ۆيتسە-پرەمەرگە دەيىن كوتەرىلگەن، سول لاۋازىمدى قىزمەتتى تاستاپ، ءتورت ىنىسىمەن بىرگە شىمكەنتتىڭ ىرگەسىندە اسارلاتىپ سالعان «اسار» اتتى، 90 پايىزى 2-قاباتتى كوتتەدجدەر قالاشىعىن سالىپ، سوعان وزدەرى وسكەن اۋدانداعى 25 مىڭ قازاقتىڭ ءبىر دە بىرەۋىن قالدىرماي كوشىرىپ اكەلگەن، ەردىڭ جاسى ەلۋ بەسكە ەندى كەلگەن، «5 ملن.قازاقتى قازاقستانعا قالاي قونىستاندىرۋ باعدارلاماسى» قولىندا تۇرعان يبادۋللا قالىبەكوۆ باسشىلىق ەتۋى سۇرانىپ تۇرعان نارسە ەمەس پە؟

«ارىلۋ» وپەراتسياسى

قۇرمەتتى پرەزيدەنت!

ءسىز بەن ءبىز مەكتەپ بىتىرگەن 1970 جىلى قىتاي ستۋدەنتتەرى بىزگە كەلىپ وقيتىن! ول كەزدە ءبىز قايدا ەدىك، اراب امىرلىكتەرى قايدا ەدى؟ 1980 ج. ءبىز قايدا ەدىك،  مالايزيا قايدا ەدى؟ ارابتاردا بار مۇناي بىزدە دە بار، ەسەسىنە ولاردا بىزدە بار باسقا بايلىقتىڭ ەشقايسىسى جوق. بىراق، بۇگىن ارابتار جەرگە جۇماق ورناتىپ قويدى، بەرگەن ۋادەسىنىڭ ءبارىنىڭ ۇدەسىنەن شىعىپ كەلەدى، دەربەس عارىشتىق كوميتەت قۇردى، مارسقا ادام ۇشىرۋعا، مۇنايدى ەكسپورت جاساۋدى ءبىرجولاتا توقتاتۋعا دايىندالىپ جاتىر، ال، ءبىز نەمەرەمىزدى قىتاي تۇرماق مالايزياعا وقىتقانىمىزعا ءماز بولاتىن، سونى دارەجە كورەتىن دەڭگەيگە تۇستىك. نامىستان ايرىلدىق، وزىمىزدەن كەيىن تۇرعانداردىڭ الدىمىزعا شىعىپ كەتكەنىن، قاتارىمىزدان ارتتان قالىپ جاتقانىمىزدى ار كورمەيتىن بولدىق...

نەنىڭ كەسىرىنەن ەكەنى بارىمىزگە بەلگىلى – بيلەۋشى ەليتا ۇلتتىق مۇددەنى ۇمىتتى، الدىڭعى ورىنعا حالىقتىڭ بايىعانىن ەمەس، وزدەرىنىڭ بايىعانىن قويدى. «ارابتار ءار جاڭا تۋعان بالانىڭ ەسەپشوتىنا 20 مىڭ دوللار قۇيسا، ءبىز ودان 20 ەسە كوپ قۇياتىن بولامىز» دەگەن ۋادە جايىنا قالدى. اراب ەلدەرىندە كورولدار، شەيحتار مەن امىرلەر اللانىڭ حالقىنا بەرگەن نەسىبەسىن سول حالىقپەن بولىسپەۋگە قۇدايدان قورقادى، ال، بىزدەگى اتەيستەر قۇدايدان دا قورىقپايدى. قورىقپايتىننان قورقۋعا ءتيىسپىز... استانادا 10 ميلليون تەڭگەگە اۆتوبۋس ايالداماسىن سالامىز، تالدىقورعاندا 934 ملن.تەڭگەگە قالا قاقپاسىن قويامىز، نۇر-سۇلتانداعى تۇرعىزىلعانىنا 10 جىل بولماعان سالتانات اركاسىن جوندەۋگە 400 ملن.تەڭگە سۇرايمىز. سۋ رەسۋرستارى كوميتەتىنىڭ 2012 جىلعى اتقارار جۇمىسىنا بيۋدجەتتەن 397 ملرد.تەڭگە بولەمىز، سول جىلى ناۋرىزدا توراعا بولىپ كەلگەن ي.ابىشەۆ ونى 94 ملرد.تەڭگەگە ورىنداپ شىعادى-داعى، كەلەسى جىلى قىزمەتسىز قالادى...

جالپى، بىزگە  بيلىكتەگىلەر مەن بيزنەسمەندەردىڭ ءبارىنىڭ قانشا بايلىعى ادال جولمەن كەلگەنىن انىقتاپ الاتىن ۋاقىت جەتكەن سياقتى. كىرىس دەكلاراتسياسىن تولتىرعان سوڭ ولارعا ءبىر عانا تالاپ قويىلۋى ءتيىس: «جازعانىڭىزدىڭ ءبارى شىندىق دەسەڭىز، داۋىستاپ، «جازعانىمنىڭ راستىعىنا اللا-تاعالاعا جانىمدى بەرۋگە دايىنمىن» دەڭىز». تابىلا قويۋى وتە قيىن بولار دەپ ويلايمىن. تابىلا قالسا، تىنىش قالدىرىپ، ارى قاراي اسىقپاي تەكسەرە بەرۋ كەرەكز. جاسىرعانى تابىلعان كەزدە ءبارىن تۇگەل تاركىلەپ، تاعدىرىن سوت ارقىلى شەشۋ كەرەك. ال، تۋعان-تۋىسقاندارىنىڭ اتىنا جازعانىن تابۋ ودان دا وڭاي – ولارعا دا جاڭاعى سۇراقتى قويامىز. سول كەزدە ولار شىنىن ايتۋعا ءماجبۇر بولادى – مال قانشا قىمبات بولعانمەن جان ودان دا قىمبات قوي!

ال، مال-مۇلكىن جاسىرماي جاريالاعان:  ا) بيزنەسمەندەردىڭ بايلىعىنىڭ 50 پايىزىن مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارۋ، 25 پايىزىن وعان زاەم ساتۋ ارقىلى 25 جىلعا قارىزعا الىپ، 25 پايىزىن وزىندە قالدىرۋ قاجەت; ب) بيلىكتەگىلەردىڭ بايلىعىنىڭ 50 پايىزىن مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارۋ، 40 پايىزىن وعان زاەم ساتۋ ارقىلى 25 جىلعا قارىزعا الىپ، 10 پايىزىن وزىندە قالدىرۋ قاجەت.

نەگە «جەمقورلاردىڭ جەگەنىن تولىق قۇستىرىپ، وزدەرىن تەگىس اتىپ تاستاۋدىڭ ورنىنا 10 پايىزىن وزىندە قالدىرۋ، 40 پايىزىن قارىزعا الۋىمىز كەرەك» دەپ وتىرمىز؟ جەمقور دا بولسا ءوز قازاعىمىز، جىلاننىڭ باسىنا اق قۇيىپ شىعارۋ سەكىلدى، شىنىن ايتقانى ءۇشىن 10 پايىزىن وزىنە قالدىرىپ، بۇگىنگى جاڭارۋ كوشىنە قوسىلۋعا مۇمكىندىك بەرەيىك. ونسىز دا جاسىرعانى تابىلسا جازالايمىز عوي. بۇل ءارى قالىڭ بۇقاراعا ساباق بولادى، سولاردى وسى كەزگە دەيىن باسىمىزعا شىعارىپ تايراڭداتىپ، بىلگەنىن ىستەتىپ قويعان ءوزىمىز،  وسى حالقىمىز عوي، ەندەشە ءبىز دە وسىلاي ءوز جازامىزدى تارتايىق، سوندا بۇدان بىلاي بۇنداي باسسىزدىققا جول بەرمەيتىن، زاڭسىزدىققا توزبەيتىن بولامىز.

«بيزنەسمەندەردىڭ بايلىعىنىڭ 50 پايىزىن مەملەكەتكە قايتارۋ» - ولارعا جاسالعان قيانات ەمەس. ويتكەنى، ولاردىڭ ەشقايسىسى جاڭالىق اشىپ بايىعان، ماتەريالدىق يگىلىك قۇرىپ بايىعان جوق، مەملەكەتتىڭ بايلىعىن يەلەنىپ، دۇنيە-مۇلكىن سۋ تەگىنگە ساتىپ الىپ بايىدى.

سونداي-اق، مەملەكەتتىك قىزمەتتە دە، اسكەردە دە، قىسقاسى، انت بەرىلۋى ءتيىس جەردىڭ بارىندە ونىڭ مىنا ماتىندە بەرىلگەنى دۇرىس بولار: ««...مەن قازاق حالقىنا اقىلىم، ءبىلىمىم، قۋاتىم جەتكەنىنشە ادال قىزمەت ەتەمىن دەپ انت بەرەمىن. انتىمدى بۇزىپ،  جەمقورلىق پەن پاراقورلىققا بارسام، قازاق مەملەكەتىنىڭ  زاڭىنا ساي بارىنشا قاتال جازامدى الۋعا، ودان دا بۇرىن اللا-تاعالاعا جانىمدى بەرۋگە دايىنمىن».

ايتپەسە، تەك اسكەري انتتا عانا انتىن بۇزسا نە بولاتىنى جازىلعان، باسقا انتتىڭ ەشقايسىسىندا ونداي جاۋاپكەرشىلىكتى موينىنا العان ءسوز جوق. جاۋاپكەرشىلىك جايلى ەشنارسە ايتىلماعان انت اشەيىن بوس ءسوز بولىپ قالادى عوي!.

كىم «مىقتىمىن» دەسە، وسى انتتى بۇزىپ كورسىن!.. بۇزعان ادامدى ءبىز پەندەلىككە سالىنىپ سوتتايمىز با، جوق پا دەپ جۇرگەنىمىزدە، اللانىڭ ءادىل سوتى ونىڭ ءبىر جىلعا جەتكىزبەي-اق جەلكەسىن ۇزەدى!.. ءبىز سوندىقتان جەمقورلارمەن بۇدان بىلاي ۇزاق جىرعاسىپ، ايلاپ-جىلداپ سوتتاسىپ جاتپايمىز. وعان شىعىن قىلاتىن ارتىق ۋاقىت جوق بىزدە.

داعدارىستىڭ تاعى ءبىر جاقسى جاعى – ول ءبىزدىڭ قاي جەرگە كەلىپ تۇرعانىمىزدى، ۇكىمەتىمىزدىڭ بۇگىنگى قاۋقارى قانداي ەكەنىن، دالىرەگى سەرگەي ەسيننىڭ كەيىپكەرى سەكىلدى،  «يميتاتور» ەكەنىنى ايدان انىق كورسەتىپ بەردى. كوپ بالالى انالارعا بەرەتىن 21 مىڭ تەڭگە بىلتىر جىرعا اينالىپ ەدى، بيىل داعدارىستا بەرگەن 42500 تەڭگەنىڭ جىرى ودان ون ەسە اسىپ كەتتى. ايتا بەرسەك اڭگىمە كوپ، بىراق، ودان پايدا جوق،  سوندىقتان الداعىنى ايتالىق.

ءبىز كورەيالىق پاك چون ءحيدىڭ ەلىن 16 جىلدا، كەڭەستىك يوسيف ءستاليننىڭ ەلىن 11 جىلدا يندۋستريالى ەلگە اينالدىرعان ۇلگىسىمەن ەلىمىزدى 3 جىلدا جوعارى تەحنولوگيا ەلدەر قاتارىنا قوسۋىمىز كەرەك. 30 جىلىمىز جەلگە ۇشتى، 30 جىلدا ءبىز عىلىم مەن تەحنيكادان 60 جىل ارتقا كەتتىك! ەندى سونىڭ ءبارىن 3 جىلدا ىستەۋدەن باسقا امالىمىز جوق. «بىرتىندەپ قالىپقا كەلتىرەرمىز، اسىقپاي ءجۇرىپ انىق باسايىقتى» بۇگىنگى زامان تالابى كوتەرمەيدى، قاسەكە! ءبىز ءالى ورىستىڭ ەسكى-قۇسقى ءاۆتوموبيلىن قۇراستىرۋمەن ءجۇرمىز، سلوۆەندەر ۇشاتىن اۆتوموبيل، جاپوندار جۇرگىزۋشىسى جوق اۆتوبۋستار شىعارىپ، ەلەكتر قۋاتىن سىممەن بەرمەي، وپتيكالىق تالشىقتارمەن جەتكىزىپ جاتىر.

«ءۇش جىل دەگەن مىيعا سىيمايتىن اڭگىمە!» دەمەڭىز. ستالين ەكونوميكالىق بلوكادا زامانىندا 11 جىلدا ىسكە اسىرعان جوبانى بۇگىن 3 جىلدا اسىرۋعا قازاقتىڭ اقىلى دا، ءبىلىمى دە، كۇش-قۋاتى دا جەتەدى. تەك سىزدەر، بيلىكتەگىلەر سوعان مۇمكىندىك بەرمەي كەلدىڭىزدەر، ەندى بەرىڭىزدەر. ءسىزدىڭ ماڭدايىڭىزعا ءار ازاماتقا ءوز عۇمىرىندا ءبىر-اق رەت كەزدەسەتىن ەرەكشە ساتتە قىزمەت ەتۋ باقىتى بۇيىرىپ تۇر، كەشە ساتقىن قوسانوۆ ءبىز ايتىپ تۇرساق تا پايدالانبادى، ەندى، ءسىز پايدالانىڭىز. «كەشە ەرتە ەدى، ەرتەڭ كەش بولادى!».

الداعى ءبىر جىلدى «جاڭا قوعام قۇرۋعا دايىندىق مەرزىمى» دەپ جاريالاڭىز. وسى ءبىر جىلدا: 1) رەفەرەندۋم جاريالانىپ، 1990 جىلعى 25-قازاندا قابىلدانعان قازاق سسر-ءنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى  تۋرالى دەكلاراتسيا مەن 1993 جىلى قابىلدانعان كونستيتۋتسيا نەگىزىندە جاڭا كونستيتۋتسيا قابىلدانسىن، كونستيتۋتسيالىق سوت قۇرىلسىن; 2) جاڭا كونستيتۋتسيادا پارلامەنت ءبىر پالاتالى بولاتىنىن كورسەتىلىپ، ءبىر مانداتتىق وكرۋگتاردان تىكەلەي سايلاۋ ارقىلى ونىڭ جاڭا قۇرامى قۇرىلسىن; 3)كونستيتۋتسيادا اتقارۋشى بيلىك پرەزيدەنت پەن ۆيتسە-پرەزيدەنت، ەشقانداي «سامۇرىق-قازىناسىز»، مينيسترلەر كابينەتىنسىز، 20 مينيسترلىكتەن، 20 اكىمدىكتەن  تۇراتىنى، ەلدىڭ پرەزيدەنتى بۇگىنگىدەي «...ءوزىنىڭ مىندەتتەرىن اتقارۋ كەزىندەگى ءىس-ارەكەتى ءۇشىن تەك قانا مەملەكەتكە وپاسىزدىق جاساعان جاعدايدا جاۋاپ بەرەتىن» ەمەس، كەرىسىنشە «مەن بۇگىن حاليفا بولدىم، ەندى ەكى جىلدان كەيىن ەلدە بىرەۋدىڭ مالى كوتەرەم بولسا، سوعان دا ەڭ ءبىرىنشى كىنالى مەن بولامىن» دەگەن حازىرەتى ومار سەكىلدى، پرەزيدەنتتىڭ جارلىعى مەن زاڭدارى قوعامعا تۇگەل تارايتىندىقتان، ەلدەگى جاۋاپكەرشىلىگى ەڭ كۇشتى تۇلعا دا سول ەكەندىگى اتاپ كورسەتىلسىن. كەلەسى، 2021-جىلدىڭ 1-شىلدەسى بۇكىلحالىقتىق پرەزيدەنت پەن پارلامەنت  سايلاۋ كۇنى، سايلاۋالدى مەرزىمى ءۇش اي بولىپ بەلگىلەنسىن. قوعامدا قانشا ساياسي پارتيا بولۋى جايلى ماسەلە جاڭا پارلامەنتتە قارالىپ، شەشىلسىن.

وعان دەيىن بارلىق كۇشتى بۇعان دەيىن تەك ءسوز جۇزىندە ايتىلىپ كەلگەن ەكونوميكاعا جۇمسايىق. جاپون يمپەراتورى ەڭ قۇرمەتتى شەتەلدىك قوناقتارىمەن داستارحانداس بولۋعا عالىمدار مەن ونەرتاپقىشتاردى شاقىرادى. مىنە، ولاردىڭ مارتەبەسى قانداي بيىك! ءبىز دە وسى جولمەن جۇرسەك اداسپايمىز. «جاڭالىق ويلاپ تابۋ» - بۇكىلحالىقتىق قوزعالىسقا اينالۋى ءتيىس. دامىعان ەلدەر ۆەنچۋرلىق كومپانيالاردان اقشانى ايامايدى، سەبەبى، 10 جاڭا جوبانىڭ 1-ەۋى عانا شىن مانىندە جاڭالىق بولىپ شىقسا، سونىڭ ءوزى قالعان 9-ىنا كەتكەن شىعىندى ەسەلەپ جابادى. ونەركاسىپ، ونەركاسىپ، تاعى دا ونەركاسىپ!

ەندەشە، ءبىلىمدى، بىلىكتى، ىسكەر، ەڭ باستىسى شىن مانىندە «ۇلتىم!» دەگەن 20 دارا تۇلعا مينيسترلەر ۇيىندە وتىرسا، 20 دارا تۇلعا ايماقتىق اكىمدىكتەردە وتىرسا، ءسويتىپ، ماناستىڭ 40 شوراسىنداي، «سەن تۇر، مەن اتايىن!» جىگىتتەر  «الەمنىڭ الدىنا شىعامىز!» دەگەن ۇلى ماقساتتىڭ جولىندا ءبىر كىسىدەي قيمىلداسا، ءبىز ارشىنداپ دامىمايمىز با؟ ۇرانىمىز: «قازاقتىڭ جاسايتىنى  – ەڭ جاقسىسى!» بولسا، ساپا بەلگىمىزدىڭ ءبىر بەتىندە ۇرپاقتار ساباقتاستىعىنىڭ سيمۆولى رەتىندە ساق داۋىرىنەن جەتكەن «التىن ادامنىڭ ساۋىتىنىڭ» سۋرەتى، ەكىنشى بەتىندە «ۇيات» دەگەن ءسوز تۇرسا، كارىستەر وزعان جاپوننىڭ الدىنا شىعا المايتىنداي ءبىزدىڭ اۋرۋىمىز بار ما؟..

ء(ادىلىن ايتۋ كەرەك، تاۋەلسىزدىكتىڭ باس جاعىندا ەلباسى ن.نازارباەۆ: «ءبىز الەمدەگى ەڭ جاقسى زاتتاردى شىعاراتىن ەل بولۋىمىز كەرەك!» دەيتىن. بىراق، كەيىنىرەك تەرەششەنكو سەكىلدى «اۋزى دۋالى» كەڭەسشىلەرىنىڭ ايتۋىمەن «ءبىز ءبارىبىر اۆتوكولىكتى نەمىستىڭ «مەرسەدەسىنەن» ارتىق ەتىپ جاساي المايمىز، تەلەۆيزوردى جاپوننان جاقسى ەتە المايمىز، سوندىقتان ءبىز ءالىمىزدى بىلەيىك، مۇناي سالاسىنا قاجەتتى اگرەگات، قوندىرعى، ت.س.س. شىعارايىق» دەيتىن بولدى. ونىڭ وسى ءسوزى اكىم-قارالار ءۇشىن تاپتىرمايتىن ولجاعا اينالدى، ولار ونى يندۋستاردىڭ مانتراسى سەكىلدى قايتالاۋمەن كەلەدى).

بۇل جەردە تاعى دا «مەن ەلدەگى ەڭ اقىلدى جىگىت ەمەسپىن، بىراق، اقىلدىلاردى كومانداما جيناپ الا الامىن» دەگەن جانە ايتقانىن ىستەگەن، كومانداسىنا سىيماعاندار مەن بيلىككە ىنتاسى جوق عالىمداردان، ءىرى جەتەكشىلەردەن «اقىلماندار ترەستىن» («موزگوۆوي ترەست») قۇرعان ايگىلى ف.رۋزۆەلتتەن ۇلگى الساق ارتىق بولماس. ءبىز اقىلدىنىڭ بىرنەشەۋىن اتادىق. زارىمىز – بار، زورىمىز – جوق. ال، ءسىز «40 شورانى» وزدەرىنىڭ 1 جىلدان 5 جىلعا دەيىنگى جۇمىسىنىڭ جوسپار-باعدارلاماسىن ۇسىنعان كوپ ۇمىتكەردىڭ اراسىنان ىرىكتەپ، قارتتىقتىڭ دانالىعى مەن جاستىقتىڭ جالىنى ادەمى سينتەز قۇرعان كوماندا قۇرىپ الىڭىز. كەيىن ولاردىڭ قىزمەتىنىڭ بارىسىن ءوزىڭىز دە، حالىق تا قاداعالاپ، باقىلاپ وتىرىن. وسى جاعىن قامتاماسىز ەتۋ ءسىزدىڭ مىندەتىڭىز دەپ بىلەمىن. بيلىكتە جۇرگەندەرىنە 18 جىلدان 29 جىلعا جەتكەن بۇگىنگى مينيسترلەرىمىزدىڭ جەتكىزگەن جەرىن كورىپ وتىرمىز. ءبىر جاعىنان وعان ءوندىرىستىڭ مەكتەبىن وتكەندەردى ەمەس، جالاڭ تەورياشىلاردى كوتەرمەلەيتىن، مامانداردى دۇرىس تاڭدامايتىن جۇيەمىز دە كىنالى.

جاڭا، جاس بۋىنعا كەزەك بەرۋ كەرەك! سوندا لەنيننىڭ ناركومدارى، اقشا رەفورماسىن جاساعان گ.سوكولنيكوۆ پەن الەمنىڭ الپاۋىت ەلدەرىن رەۆوليۋتسيالىق جاڭا رەسەيدى تانۋعا ءماجبۇر ەتكەن گ.چيچەرين سەكىلدى، قىتايدىڭ ءبىزدىڭ ەلدەگى شولجاڭداعان ەلشىسىن ساباسىنا تۇسىرەتىن ازۋلى ءوز ازاماتتارىمىز – ازۋسىز ءبىلىم مەن اقىلدان پايدا جوق! - ەل ىشىنەن تابىلارى ءسوزسىز.

ارتىق كەتكەن، كەم سوققان جەرىمىز بولسا، الدىن الا كەشىرىم سۇرايمىز، قۇرمەتتى پرەزيدەنت! ءبارىمىز يلەيتىن تەرىنىڭ پۇشپاعى عوي. ءسىزدى حالىق تازا ادام دەپ بىلەدى. ال، تازا ادام ادەتتە باتىر كەلەدى. ءسىز دە ەشنارسەدەن قايمىقپاڭىز. «قازاقستان - 2030»، «قازاقستان – 2050» سەكىلدى «ساعىمداردىڭ» ورنىنا 1 جىلدان 5 جىلعا دەيىن ورىندالار مەرزىمى، كىمدەر جاۋاپتى ەكەندىگى، قانداي ناتيجەگە جەتەتىنىمىز ءار جىلدا كەزەڭ-كەزەڭىمەن انىق كورسەتىلگەن، ەل كوپتەن كۇتكەن ناقتى جوسپارلى قادامداردى ەشكىمنەن جاسقانباي نەعۇرلىم باتىل دا جىلدام جاساساڭىز، حالىق تا سوعۇرلىم ءسىزدى قوس قولداپ قولدايتىن بولادى. ونداي ءىستىڭ ناتيجەسى دە تەز كورىنەدى.

اللا تاعالا جار بولسىن وزىڭىزگە!

قۇرمەتپەن ومىرزاق اقجىگىت،

ينجەنەر-مەحانيك، تاۋەلسىز جۋرناليست.

Abai.kz