Qazirgi Tәjikstan aimaghynda Shynjannan (Sinizyan) barghan oshaq-iechjiyler ornatqan Toharstan memleketi bolghanyn aittyq. Qyrghyz tarihshylary Toharstandy yuechjiylerding Taz degen ruy (jigi) ornatqan dep tújyrymdaydy jәne qyrghyzdaghy Tazly ruy solardan taraydy dep sanaydy. Toharstandy biylegen «taz jigi» qol astyndaghy parsy tildilerge sinip, tazjik atauymen jeke últ qalyptastyrdy. Tәjik tilining parsylyq jәne týrkilik sózderden túratyny da sonyng dәleli. Ol zamanda «ru» sózi ornynda «jik» sózi qoldanylghan. Yaghni, Toharstan halqy ózderin biylegen «Taz jigi» dinastiyasy atauymen «tazjik» (tadjiyk) degen jeke últ bolyp ornyqty. Parsyda joq kókpar oiynynyng tәjikterde boluy olardy jeke últ qylyp qalyptastyrghan taz jigi oshaq (ngechji) taypasynan ekenine dәlel. Olargha sinbey, Alatauda qalghan taz jigi ókilderi keyin Taraz qalasy men Shymkent qalalarynyng aumaghyna ornyghyp, ondaghy ózbekterge singen. Al tauda qalghandary XVI ghasyrda kelgen qyrghyzdargha «tazly» atauymen kirikken.

Ózbek últynyng shejiresi qalay órbiydi?

Sol IV ghasyrdyng sonynda «ejelgi ýisýn aimaghyn» qazirgi Týrkimenstannan shyqqan eftalit eli basyp aldy. Dúrysynda, olar «ýz» dep atalghan taypa-el bolatyn (alabay iytine baylanysty «epti alyp iyt» eli dep te atalghandyqtan, tariyhqa «eftaliyt» bolyp engen). Tarihshy Jambyl Artyqbaev skiyf atauy anyghynda ejelgi grek jazbalarynda «skuz» dep jazylghanyn aitady. Al irandyqtar ol eldi «sak» dep ataghany mәlim. Ejelgi grek jazbasy sak-skif halqynyng bir toby búrmalanghan sak-skif tilinde sóileytinin kórsetken. Shamasy, ol sak-sarmat elining «yazygiy» degen taypasy boluy kәdik, onyng dúrys atauy «ýzikýi» degen oryndy. Atalghan taypa qazirgi Týrkimenstan aumaghynda bolghandyqtan, kórshi jatqan iran halqymen tyghyz qarym-qatynas jasady. Sondyqtan tilderi irandyq kirme sózder arqyly sәl búrmalanghan (oghyzdyq dialektidegi «abad», «kurt», «gush», «djiyger» tәrizdi kóptegen iran sózderi sol zamanda engen). Osylaysha ol taypada sak tilining ózindik dialektisi payda bolghan. Sol sebepten qalghan sak eli taypalary ol taypany «ýzikýi» dep atap ketken (maghynasy: sak elinen ýzilgen, bólektengen ýi-taypa).

Barsha dalalyqtardy «sak» deytin iran eli «ýzikýi» taypasyn «sakuz» dep atauy, osy ataudyng ejelgi grek jazbasyna «skuz» bolyp enui zandylyq. Ejelgi grek jazbasyndaghy «skuz» atauy artynsha jalpy sak elining «skiyf» degen grektik ortaq atauyna ainalghan (nege «skuz» atauy «skiyf» bolyp ózgergenin ghalymdar anyqtay jatar). Demek, sak halqynyng qazirgi Týrkimenstan aumaghyndaghy bóligi ýzik degen taypa-el bolghan. Olardyng atauy b.z. III ghasyrynda «ýz» bolyp qysqaryp qalyptasqan.

Ýz taypasyn biylegen ru «aqýz» dep ataldy, arab әripti jazbalarda kezdesetin osy ataudy «okuz» dep búrmalaghan. Osylaysha tariyhqa «oguz» degen jalghan atau engizgen Resey imperiyasynyng ghalymdary (mysaly: Oghyz-name jazbasynyng ózi «Rashid ad din jazdy» delinetin jazbanyng týrkimendik núsqasy deu oryndy, osy eki jazba Resey iyezuidteri dayyndatqan jalghan dýniyeler). Osy «ýz» dep atalghan taypa-el (alabay iytine baylanysty «epti alyp iyt» eli dep te atalghandyqtan, tariyhqa «eftaliyt» bolyp engen). Olar IV ghasyrdyng sonynda «ejelgi ýisýn aimaghyn» basyp alghanyn aittyq. Ýz taypasy ýisýnderding otyryqshy bóligin ghana baghyndyrugha qol jetkizdi, al kóshpendi ýisýnderdi bodandyqta ústap otyru mýmkin bolmaghan (olar Jujan qaghanaty qúramynda qaldy). Sondyqtan qazirgi Ózbekstan, Shynjan, Aughanstan jәne Ontýstik Qazaqstandaghy ýisýndik qalalar tolyqtay ýz taypasy biyligine kóshti.

Ýisýnder bay-baghlandary men kósemderin «bek» deytin әdetterimen ýz adamdaryn «ýz bek» dep atap ketti (6). Keyin osy atau barsha otyryqshylargha ortaq «ýzbek» atauyna ainaldy. Otyryqshy ýisýnder men kóshpeli ýz taypasy adamdary aralasyp, ýzbek últyn qalyptastyrdy. Olardyng tilderi aralasuynan ýzbek tili payda boldy. Osy sebepten ózbek tili týrkimen-әzerbayjan tilderi men qazaq tili ortasynda ornalasqan. Otyryqshy ýisýnder men kóshpeli ýzder ýzbek (ózbek) halqyn qalyptastyrdy (keyin olargha otyryqshylyqqa kóshken kóptegen ózge taypa-ru adamdary qosyldy, ózbekter qúramyna 92 rudyng ókilderi singen).

Ýz atauly ru ózbekter qúramyndaghy rular tiziminde bar, ózbek ghalymdary óz ataularynyng sol rumen baylanysty ekenin ertede aityp ótken (ýz taypasynyng az ghana toby Syrdariya aimaghynda keyingi XV ghasyrgha deyin bolghanyn tarihy derekter dәleldeydi). Al ýisýnderding kóshpendileri ózderine dәstýr-salty jaqyn qazaq halqyna qosyldy.

Búdan ejelgi oshaq (ngechji) taypasynyng otyryqshy bóligi ózbek halqyn qalyptastyryp joyylghanyn, olardan tek kóshpeli bóligi oshaqty taypasy bolyp qazaq halqy qúramynda saqtalyp qalghanyn kóremiz. Ýisýn imperiyasy joyylghanda ony biylegen oshaq taypasy qyrylghany, sosyn Týrki qaghanaty jaulaghan zamanda da olardyng qyrghyngha úshyraghany jәne keshegi jonghar-qyrghyz shapqynshylyghyda oshaqty taypasyn oisyratyp ketkeni týsinikti. Osynday sebepterden oshaqty taypasy qazir sany az taypalardyng biri bolyp qaldy.

Qazaq dalasyna Islam dinin jetkizgen alghashqy arabtar

Islam dini «Ejelgi ýisýn aimaghyna» VIII ghasyrdyng birinshi jartysynda ornyghyp ýlgerdi. Islam dini aq pen qara taypalardyng qúdalasyp, aralasuyna yqpal etti. Qonyr ruy da, shapyrashty men ysty taypalary da qara taypalarmen qúdalasyp, aralasyp, qarapayym taypalardyng birine ainaldy.  Islam dinin qabyldaghan qazaq taypalary týgeldey óz tanbalaryn jansyz beynelerge auystyrugha mәjbýr boldy. Óitkeni, Islam dinining talaby solay. Osy sebepten oshaq men shapyrash taypalary tazqara beyneli tanbalaryn túmar beynesine auystyrdy.

Sol zamanda Islam dinin әkelgen arabtar qazaq halqynan qyz alyp, derbes ru men taypalardy qalyptastyrdy. Kishi jýzdegi ramadan taypasy әuelde Tashkent manynda mekendegeni belgili. Taypa tanbasy dulattarmen birdey boluy onyng dulat taypasy qyzdaryn alghan arabtardan qalyptasqanyn bayqatady. Dulat taypasyndaghy nókis ruy da óz tegin arabtardan taratady. Olardyng әuelgi orny Qaraqalpaqstandaghy Nókis qalasy ekeni anyq. Yaghni, olar – sol mangha Islam dinin jetkizen arabtardyng úrpaqtary.

Islam dinin jetkizgen arabtarmen oshaqty taypasynyng da aralasuy zandylyq, tasjýrekting seyit ruy sol arabtardan qalyptasuy mýmkin. Seyit – taza arabtyq atau jәne Seyit dep payghambar (s.gh.s.) ruynan taraghandardy ataydy (hoshimidter). Demek, Islam dinin bizge jetkizgen arabtardy bastaghan Seyit toby oshaqty taypasynan qyz alysyp, sinisken degen jón. Qonyr ruyna «momyn» degen janama atau bergen osy arabtyq seyit toby boluy mýmkin. Arabsha «mýmin» sózi «dindar músylman» degen maghynada qoldanylady. Qonyr ruynda músylmanshylyq myqty bolghandyqtan, olardy «mýmin qonyr» dep ataghanyn, osy atau keyin qazaqsha «momyn qonyr» dep ózgergenin bayqaymyz.

Arghy teginde Payghambarymyzgha (s.gh.s.) tuys hojalar bizge XI ghasyrda keldi. Al Islam dini bizge olardan 400 jyl búryn jetip qoyghan bolatyn. Resey imperiyasynyng ghalymdary: «Sol zamanda kelgen arabtar qaytadan elderine ketken bolar» degen boljam aitady. Al key qazaq ghalymdary osy boljamdy tújyrym retinde qabyldap ketti. Ol zamandaghy jerjahangha Islam dinin taratqan músylman arabtar barghan jerlerinde din taratyp ornyghyp qalghan. Sondyqtan bizge kelgen arabtar da qazaq halqy qúramyna singeni anyq. Seyit, ramadan jәne nókis – taza arabtyq ataular, sol sebepten osy ru-taypalardy sol arabtardan qalyptasqan desek, qatelespeymiz. Demek, seyit ruy arghy teginde ardaqty Payghambarymyzgha (s.gh.s.) tuys bolyp shyghuy kәdik. Múny qazaq ghalymdary gendik zertteuler arqyly anyqtauy kerek. Biz tarihy derekter negizinde mýmkin jayttardy bayandaymyz, anyghy Allagha ayan.

 QOSYMShA:

1. 1. «Usuny iymely shirokie diplomaticheskie y rodstvennye svyazy s Kitaem. V I v. do n. e. ih chislennosti dostigala 630 tys. chelovek. Istochniky upominait gorod Usuni. Gosudarstvo usuney delilosi na try chasti: vostochnui, zapadnui, sentralinui. Tamga usuney izobrajala vorona. Titul glavy gosudarstva – gunimo; Plemennaya y rodovaya znati – bekiy. Osedlye usuny jily v postoyannyh jilishah, postroennyh iz syrsovogo kirpicha y kamnya, a kochevye v yurtah. Usuny razrabatyvaly mestorojdenie svinsa, mediy, olova, zolota. Iz jeleza izgotovlyaliy — serpy, nojiy, mechiy, kinjaly, nakonechniky strel. Iz svetnogo kamnya y blagorodnyh metallov delaly busy, serigiy, ukrasheniya dlya odejdy. Keramicheskui posudu izgotovlyaly v bolishem kolichestve. Yarkim pamyatnikom yuvelirnogo iskusstva usuney yavlyalasi – Kargalinskaya diadema». (Usuniy)

Bekjan Ádenúly

Abai.kz