قازىرگى تاجىكستان ايماعىندا شىڭجاننان (سينزيان) بارعان وشاق-يۋەچجيلەر ورناتقان توحارستان مەملەكەتى بولعانىن ايتتىق. قىرعىز تاريحشىلارى توحارستاندى يۋەچجيلەردىڭ تاز دەگەن رۋى (جىگى) ورناتقان دەپ تۇجىرىمدايدى جانە قىرعىزداعى تازلى رۋى سولاردان تارايدى دەپ سانايدى. توحارستاندى بيلەگەن «تاز جىگى» قول استىنداعى پارسى تىلدىلەرگە ءسىڭىپ، تازجىك اتاۋىمەن جەكە ۇلت قالىپتاستىردى. تاجىك ءتىلىنىڭ پارسىلىق جانە تۇركىلىك سوزدەردەن تۇراتىنى دا سونىڭ دالەلى. ول زاماندا «رۋ» ءسوزى ورنىندا «جىك» ءسوزى قولدانىلعان. ياعني، توحارستان حالقى وزدەرىن بيلەگەن «تاز جىگى» ديناستياسى اتاۋىمەن «تازجىك» (تادجيك) دەگەن جەكە ۇلت بولىپ ورنىقتى. پارسىدا جوق كوكپار ويىنىنىڭ تاجىكتەردە بولۋى ولاردى جەكە ۇلت قىلىپ قالىپتاستىرعان تاز جىگى وشاق (يۋەچجي) تايپاسىنان ەكەنىنە دالەل. ولارعا سىڭبەي، الاتاۋدا قالعان تاز جىگى وكىلدەرى كەيىن تاراز قالاسى مەن شىمكەنت قالالارىنىڭ اۋماعىنا ورنىعىپ، ونداعى وزبەكتەرگە سىڭگەن. ال تاۋدا قالعاندارى XVI عاسىردا كەلگەن قىرعىزدارعا «تازلى» اتاۋىمەن كىرىككەن.

وزبەك ۇلتىنىڭ شەجىرەسى قالاي ءوربيدى؟

سول IV عاسىردىڭ سوڭىندا «ەجەلگى ءۇيسۇن ايماعىن» قازىرگى تۇركىمەنستاننان شىققان ەفتاليت ەلى باسىپ الدى. دۇرىسىندا، ولار «ءۇز» دەپ اتالعان تايپا-ەل بولاتىن (الاباي يتىنە بايلانىستى «ەپتى الىپ يت» ەلى دەپ تە اتالعاندىقتان، تاريحقا «ەفتاليت» بولىپ ەنگەن). تاريحشى جامبىل ارتىقباەۆ سكيف اتاۋى انىعىندا ەجەلگى گرەك جازبالارىندا «سكۋز» دەپ جازىلعانىن ايتادى. ال يراندىقتار ول ەلدى «ساك» دەپ اتاعانى ءمالىم. ەجەلگى گرەك جازباسى ساك-سكيف حالقىنىڭ ءبىر توبى بۇرمالانعان ساك-سكيف تىلىندە سويلەيتىنىن كورسەتكەن. شاماسى، ول ساك-سارمات ەلىنىڭ «يازىگي» دەگەن تايپاسى بولۋى كادىك، ونىڭ دۇرىس اتاۋى «ۇزىكۇي» دەگەن ورىندى. اتالعان تايپا قازىرگى تۇركىمەنستان اۋماعىندا بولعاندىقتان، كورشى جاتقان يران حالقىمەن تىعىز قارىم-قاتىناس جاسادى. سوندىقتان تىلدەرى يراندىق كىرمە سوزدەر ارقىلى ءسال بۇرمالانعان (وعىزدىق ديالەكتىدەگى «اباد»، «كۋرت»، «گۋش»، «دجيگەر» ءتارىزدى كوپتەگەن يران سوزدەرى سول زاماندا ەنگەن). وسىلايشا ول تايپادا ساك ءتىلىنىڭ وزىندىك ديالەكتىسى پايدا بولعان. سول سەبەپتەن قالعان ساك ەلى تايپالارى ول تايپانى «ۇزىكۇي» دەپ اتاپ كەتكەن (ماعىناسى: ساك ەلىنەن ۇزىلگەن، بولەكتەنگەن ءۇي-تايپا).

بارشا دالالىقتاردى «ساك» دەيتىن يران ەلى «ۇزىكۇي» تايپاسىن «ساكۋز» دەپ اتاۋى، وسى اتاۋدىڭ ەجەلگى گرەك جازباسىنا «سكۋز» بولىپ ەنۋى زاڭدىلىق. ەجەلگى گرەك جازباسىنداعى «سكۋز» اتاۋى ارتىنشا جالپى ساك ەلىنىڭ «سكيف» دەگەن گرەكتىك ورتاق اتاۋىنا اينالعان (نەگە «سكۋز» اتاۋى «سكيف» بولىپ وزگەرگەنىن عالىمدار انىقتاي جاتار). دەمەك، ساك حالقىنىڭ قازىرگى تۇركىمەنستان اۋماعىنداعى بولىگى ۇزىك دەگەن تايپا-ەل بولعان. ولاردىڭ اتاۋى ب.ز. III عاسىرىندا «ءۇز» بولىپ قىسقارىپ قالىپتاسقان.

ءۇز تايپاسىن بيلەگەن رۋ «اقۇز» دەپ اتالدى، اراب ءارىپتى جازبالاردا كەزدەسەتىن وسى اتاۋدى «وكۋز» دەپ بۇرمالاعان. وسىلايشا تاريحقا «وگۋز» دەگەن جالعان اتاۋ ەنگىزگەن رەسەي يمپەرياسىنىڭ عالىمدارى (مىسالى: وعىز-نامە جازباسىنىڭ ءوزى «راشيد اد دين جازدى» دەلىنەتىن جازبانىڭ تۇركىمەندىك نۇسقاسى دەۋ ورىندى، وسى ەكى جازبا رەسەي يەزۋيدتەرى دايىنداتقان جالعان دۇنيەلەر). وسى «ءۇز» دەپ اتالعان تايپا-ەل (الاباي يتىنە بايلانىستى «ەپتى الىپ يت» ەلى دەپ تە اتالعاندىقتان، تاريحقا «ەفتاليت» بولىپ ەنگەن). ولار IV عاسىردىڭ سوڭىندا «ەجەلگى ءۇيسۇن ايماعىن» باسىپ العانىن ايتتىق. ءۇز تايپاسى ۇيسۇندەردىڭ وتىرىقشى بولىگىن عانا باعىندىرۋعا قول جەتكىزدى، ال كوشپەندى ۇيسۇندەردى بوداندىقتا ۇستاپ وتىرۋ مۇمكىن بولماعان (ولار جۋجان قاعاناتى قۇرامىندا قالدى). سوندىقتان قازىرگى وزبەكستان، شىڭجان، اۋعانستان جانە وڭتۇستىك قازاقستانداعى ۇيسۇندىك قالالار تولىقتاي ءۇز تايپاسى بيلىگىنە كوشتى.

ۇيسۇندەر باي-باعلاندارى مەن كوسەمدەرىن «بەك» دەيتىن ادەتتەرىمەن ءۇز ادامدارىن «ءۇز بەك» دەپ اتاپ كەتتى (6). كەيىن وسى اتاۋ بارشا وتىرىقشىلارعا ورتاق «ۇزبەك» اتاۋىنا اينالدى. وتىرىقشى ۇيسۇندەر مەن كوشپەلى ءۇز تايپاسى ادامدارى ارالاسىپ، ۇزبەك ۇلتىن قالىپتاستىردى. ولاردىڭ تىلدەرى ارالاسۋىنان ۇزبەك ءتىلى پايدا بولدى. وسى سەبەپتەن وزبەك ءتىلى تۇركىمەن-ازەربايجان تىلدەرى مەن قازاق ءتىلى ورتاسىندا ورنالاسقان. وتىرىقشى ۇيسۇندەر مەن كوشپەلى ۇزدەر ۇزبەك (وزبەك) حالقىن قالىپتاستىردى (كەيىن ولارعا وتىرىقشىلىققا كوشكەن كوپتەگەن وزگە تايپا-رۋ ادامدارى قوسىلدى، وزبەكتەر قۇرامىنا 92 رۋدىڭ وكىلدەرى سىڭگەن).

ءۇز اتاۋلى رۋ وزبەكتەر قۇرامىنداعى رۋلار تىزىمىندە بار، وزبەك عالىمدارى ءوز اتاۋلارىنىڭ سول رۋمەن بايلانىستى ەكەنىن ەرتەدە ايتىپ وتكەن ء(ۇز تايپاسىنىڭ از عانا توبى سىرداريا ايماعىندا كەيىنگى XV عاسىرعا دەيىن بولعانىن تاريحي دەرەكتەر دالەلدەيدى). ال ۇيسۇندەردىڭ كوشپەندىلەرى وزدەرىنە ءداستۇر-سالتى جاقىن قازاق حالقىنا قوسىلدى.

بۇدان ەجەلگى وشاق (يۋەچجي) تايپاسىنىڭ وتىرىقشى بولىگى وزبەك حالقىن قالىپتاستىرىپ جويىلعانىن، ولاردان تەك كوشپەلى بولىگى وشاقتى تايپاسى بولىپ قازاق حالقى قۇرامىندا ساقتالىپ قالعانىن كورەمىز. ءۇيسۇن يمپەرياسى جويىلعاندا ونى بيلەگەن وشاق تايپاسى قىرىلعانى، سوسىن تۇركى قاعاناتى جاۋلاعان زاماندا دا ولاردىڭ قىرعىنعا ۇشىراعانى جانە كەشەگى جوڭعار-قىرعىز شاپقىنشىلىعىدا وشاقتى تايپاسىن ويسىراتىپ كەتكەنى تۇسىنىكتى. وسىنداي سەبەپتەردەن وشاقتى تايپاسى قازىر سانى از تايپالاردىڭ ءبىرى بولىپ قالدى.

قازاق دالاسىنا يسلام ءدىنىن جەتكىزگەن العاشقى ارابتار

يسلام ءدىنى «ەجەلگى ءۇيسۇن ايماعىنا» VIII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ورنىعىپ ۇلگەردى. يسلام ءدىنى اق پەن قارا تايپالاردىڭ قۇدالاسىپ، ارالاسۋىنا ىقپال ەتتى. قوڭىر رۋى دا، شاپىراشتى مەن ىستى تايپالارى دا قارا تايپالارمەن قۇدالاسىپ، ارالاسىپ، قاراپايىم تايپالاردىڭ بىرىنە اينالدى.  يسلام ءدىنىن قابىلداعان قازاق تايپالارى تۇگەلدەي ءوز تاڭبالارىن جانسىز بەينەلەرگە اۋىستىرۋعا ءماجبۇر بولدى. ويتكەنى، يسلام ءدىنىنىڭ تالابى سولاي. وسى سەبەپتەن وشاق مەن شاپىراش تايپالارى تازقارا بەينەلى تاڭبالارىن تۇمار بەينەسىنە اۋىستىردى.

سول زاماندا يسلام ءدىنىن اكەلگەن ارابتار قازاق حالقىنان قىز الىپ، دەربەس رۋ مەن تايپالاردى قالىپتاستىردى. كىشى جۇزدەگى رامادان تايپاسى اۋەلدە تاشكەنت ماڭىندا مەكەندەگەنى بەلگىلى. تايپا تاڭباسى دۋلاتتارمەن بىردەي بولۋى ونىڭ دۋلات تايپاسى قىزدارىن العان ارابتاردان قالىپتاسقانىن بايقاتادى. دۋلات تايپاسىنداعى نوكىس رۋى دا ءوز تەگىن ارابتاردان تاراتادى. ولاردىڭ اۋەلگى ورنى قاراقالپاقستانداعى نوكىس قالاسى ەكەنى انىق. ياعني، ولار – سول ماڭعا يسلام ءدىنىن جەتكىزەن ارابتاردىڭ ۇرپاقتارى.

يسلام ءدىنىن جەتكىزگەن ارابتارمەن وشاقتى تايپاسىنىڭ دا ارالاسۋى زاڭدىلىق، تاسجۇرەكتىڭ سەيىت رۋى سول ارابتاردان قالىپتاسۋى مۇمكىن. سەيىت – تازا ارابتىق اتاۋ جانە سەيىت دەپ پايعامبار (س.ع.س.) رۋىنان تاراعانداردى اتايدى (حوشيميدتەر). دەمەك، يسلام ءدىنىن بىزگە جەتكىزگەن ارابتاردى باستاعان سەيىت توبى وشاقتى تايپاسىنان قىز الىسىپ، سىڭىسكەن دەگەن ءجون. قوڭىر رۋىنا «مومىن» دەگەن جاناما اتاۋ بەرگەن وسى ارابتىق سەيىت توبى بولۋى مۇمكىن. ارابشا «ءمۇمىن» ءسوزى «ءدىندار مۇسىلمان» دەگەن ماعىنادا قولدانىلادى. قوڭىر رۋىندا مۇسىلمانشىلىق مىقتى بولعاندىقتان، ولاردى «ءمۇمىن قوڭىر» دەپ اتاعانىن، وسى اتاۋ كەيىن قازاقشا «مومىن قوڭىر» دەپ وزگەرگەنىن بايقايمىز.

ارعى تەگىندە پايعامبارىمىزعا (س.ع.س.) تۋىس حوجالار بىزگە XI عاسىردا كەلدى. ال يسلام ءدىنى بىزگە ولاردان 400 جىل بۇرىن جەتىپ قويعان بولاتىن. رەسەي يمپەرياسىنىڭ عالىمدارى: «سول زاماندا كەلگەن ارابتار قايتادان ەلدەرىنە كەتكەن بولار» دەگەن بولجام ايتادى. ال كەي قازاق عالىمدارى وسى بولجامدى تۇجىرىم رەتىندە قابىلداپ كەتتى. ول زامانداعى جەرجاھانعا يسلام ءدىنىن تاراتقان مۇسىلمان ارابتار بارعان جەرلەرىندە ءدىن تاراتىپ ورنىعىپ قالعان. سوندىقتان بىزگە كەلگەن ارابتار دا قازاق حالقى قۇرامىنا سىڭگەنى انىق. سەيىت، رامادان جانە نوكىس – تازا ارابتىق اتاۋلار، سول سەبەپتەن وسى رۋ-تايپالاردى سول ارابتاردان قالىپتاسقان دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. دەمەك، سەيىت رۋى ارعى تەگىندە ارداقتى پايعامبارىمىزعا (س.ع.س.) تۋىس بولىپ شىعۋى كادىك. مۇنى قازاق عالىمدارى گەندىك زەرتتەۋلەر ارقىلى انىقتاۋى كەرەك. ءبىز تاريحي دەرەكتەر نەگىزىندە مۇمكىن جايتتاردى باياندايمىز، انىعى اللاعا ايان.

 قوسىمشا:

1. 1. «ۋسۋني يمەلي شيروكيە ديپلوماتيچەسكيە ي رودستۆەننىە سۆيازي س كيتاەم. ۆ I ۆ. دو ن. ە. يح چيسلەننوست دوستيگالا 630 تىس. چەلوۆەك. يستوچنيكي ۋپومينايۋت گورود ۋسۋن. گوسۋدارستۆو ۋسۋنەي دەليلوس نا تري چاستي: ۆوستوچنۋيۋ، زاپادنۋيۋ، تسەنترالنۋيۋ. تامگا ۋسۋنەي يزوبراجالا ۆورونا. تيتۋل گلاۆى گوسۋدارستۆا – گۋنمو; پلەمەننايا ي رودوۆايا زنات – بەكي. وسەدلىە ۋسۋني جيلي ۆ پوستوياننىح جيليششاح، پوستروەننىح يز سىرتسوۆوگو كيرپيچا ي كامنيا، ا كوچەۆىە ۆ يۋرتاح. ۋسۋني رازراباتىۆالي مەستوروجدەنيە سۆينتسا, مەدي, ولوۆا, زولوتا. يز جەلەزا يزگوتوۆليالي — سەرپى, نوجي, مەچي, كينجالى, ناكونەچنيكي سترەل. يز تسۆەتنوگو كامنيا ي بلاگورودنىح مەتاللوۆ دەلالي بۋسى, سەرگي, ۋكراشەنيا دليا ودەجدى. كەراميچەسكۋيۋ پوسۋدۋ يزگوتوۆليالي ۆ بولشەم كوليچەستۆە. ياركيم پامياتنيكوم يۋۆەليرنوگو يسكۋسستۆا ۋسۋنەي ياۆليالاس – كارگالينسكايا ديادەما». (ۋسۋني)

بەكجان ادەنۇلى

Abai.kz