Suretterde:

1. Tútqyn anketasy

2. Ýkim jayyndaghy anyqtama

3. M.Júmabaevtyng atylghany turaly aktiden kóshirme

Songhy kezderi baspasóz betterinde júrtshylyqty eleng etkizgen birer habar boldy. «Jas alash» gazeti kótergen mәselege baylanysty, Maghjan Júmabaevtyng sýiegin izdegen arnayy ekspedisiya Magadangha baryp qaytty. (Bireuler sol ónirden ótken ghasyrdyng 90-shy jyldarynda Sәken Seyfullindi de tappaq bolghan-tyn). Halyqtyq kino salasynyng belgili mamany Erkin Raqyshev Mәskeuden әigili qayratkerlerimiz Túrar Rysqúlov, Súltanbek Qojanov, Nәzir Tóreqúlovtyng atylghannan keyin jerlengen ornyn tapqanyn aityp jýr. Osylargha baylanysty Qazaqstannyng «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamy ózi shanyraq kótergeli shúghyldanyp kele jatqan key jәitterge júrtshylyq nazaryn taghy bir audarudy qajet dep tapty.

«Ádilet» tarihi-aghartu qoghamyn qúru jónindegi bastama qayta qúru jyldary Mәskeudegi «Memorial» qozghalysy ýlgisimen dýniyege kelgen bolatyn. 1988 jyly dayyndyq komiyteti qúryldy. Komiytet júmysy barysynda bastamashylar totalitarlyq biylikting óz halqyna qarsy jasaghan  qylmystaryn әshkere etudi, asharshylyqtyn, sayasy qughyn-sýrginning shyndyqtaryn ashudy maqsat etken ortaq múratqa toqaylasty. Sodan, 1989 jylghy kóktemde, respublikalyq erikti qogham derbes shanyraq kóterdi.

Suretterde:

1. Tútqyn anketasy

2. Ýkim jayyndaghy anyqtama

3. M.Júmabaevtyng atylghany turaly aktiden kóshirme

Songhy kezderi baspasóz betterinde júrtshylyqty eleng etkizgen birer habar boldy. «Jas alash» gazeti kótergen mәselege baylanysty, Maghjan Júmabaevtyng sýiegin izdegen arnayy ekspedisiya Magadangha baryp qaytty. (Bireuler sol ónirden ótken ghasyrdyng 90-shy jyldarynda Sәken Seyfullindi de tappaq bolghan-tyn). Halyqtyq kino salasynyng belgili mamany Erkin Raqyshev Mәskeuden әigili qayratkerlerimiz Túrar Rysqúlov, Súltanbek Qojanov, Nәzir Tóreqúlovtyng atylghannan keyin jerlengen ornyn tapqanyn aityp jýr. Osylargha baylanysty Qazaqstannyng «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamy ózi shanyraq kótergeli shúghyldanyp kele jatqan key jәitterge júrtshylyq nazaryn taghy bir audarudy qajet dep tapty.

«Ádilet» tarihi-aghartu qoghamyn qúru jónindegi bastama qayta qúru jyldary Mәskeudegi «Memorial» qozghalysy ýlgisimen dýniyege kelgen bolatyn. 1988 jyly dayyndyq komiyteti qúryldy. Komiytet júmysy barysynda bastamashylar totalitarlyq biylikting óz halqyna qarsy jasaghan  qylmystaryn әshkere etudi, asharshylyqtyn, sayasy qughyn-sýrginning shyndyqtaryn ashudy maqsat etken ortaq múratqa toqaylasty. Sodan, 1989 jylghy kóktemde, respublikalyq erikti qogham derbes shanyraq kóterdi.

Kóp keshikpey, «Ádilettin» oryndy talaptaryna baylanysty KSRO Memlekettik qauipsizdik komiyteti «ýlken terror» jyldary atylghan qazaqstandyqtardyng alghashqy tizimin berdi (nazar audarynyzdar: tizimning birinshi danasy «Ádiletke», ekinshi danasy Qazaq respublikasynyn   Memlekettik qauipsizdik komiytetine jiberildi! Búl - demokratiyalyq ahual ómirge әkelgen «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamynyng bedeli ósip, әmirshil jýieni  moyyndatqanynyng naqty kórinisi bolatyn). Úzamay  «Ádilet» pen respublikalyq MQK arasynda jaqsy baylanys ornady.

MQK qyzmetkerleri Almatyda NKVD podvalynda atylghan azamattardyng qayda jerlengenin anyqtaugha kómektesti, tipti ýkimdi oryndaghan jendetterding birin tauyp, «әdiletshilerdin» onymen kezdesuin mýmkin etti; «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamy kótergen «Azaly kitap» tizbegin shygharu iydeyasyn qoldap, atylghandardyng tolyq tizimi men derekterin tabugha jәrdemdesti. Búlargha qosa, jappay qughyn-sýrgin jyldary kýlli Qazaqstan boyynsha týrli merzimge sottalghandardyng aty-jónderi men ómirbayandyq derekteri jazylghan kóp tomdyq is-qaghazdardy resmy de saltanatty týrde «Ádiletke» tabys etti...

Jarty ghasyrdan astam qúpiya bolyp kelgen «Janalyq» auyly manyndaghy qorym tabylghannan keyin, «Ádilettin» ótinishi nәtiyjesinde, QR Preziydenti Almaty oblysynyng basshylyghyna sayasy qughyn-sýrgin qúrbandary jatqan oryngha memorialdy eskertkish ornatu jóninde tapsyrma berdi...

Býginde «Ádilet» Almaty oblysy әkimdigining kómegine sýienip, «Janalyq» eskertkishi túrghyzylghan aumaqty memorialdyq keshenge ainaldyru isimen shúghyldanuda. Janalyqta jerlengen 4 mynnan astam atylghandardyng derekteri bar «Azaly kitap: Janalyq ziraty» kitabynyng qoljazbasy baspahanagha tapsyryldy. Eskertkish janyna qúrbandar tizimi qashalyp jazylatyn  estelik qabyrgha ornatu jobasy jasaldy. Bolashaqta múnda sayabaq, múrajay, kishi arhiytekturalyq mýsin-eskertkishter oryn tebedi...

Maghjan Júmabaev halqymyzdyng ózge de ardaqty úldarymen (memleket jәne qogham qayratkerlerimen, aqyn-jazushylarymen, ónerpazdarymen) birge osynda jatyr. 1938 jylghy 19 nauryzda atylghan...

Ol alghash ret 1929 jyly qamalyp, 1931 jyly on jylgha kesilgen-di. Stalindik lageriden 1936 jylghy jazda bosap, Petropavlgha barady. Sonda qysqa merzimdik kursta dayyndyqtan ótedi de, mektep múghalimi qyzmetine ornalasady. Odan Sәbit Múqanovtyng shaqyruymen Almatygha keledi. Biraq «halyq jauyn» izdeu nauqany bastalyp ketken astanada kýii bolmaydy. 1937 jyldyng sonyna qaray qaytadan tútqyndalady.

Abaqtyda toltyrylghan tútqyn anketasy mәlimetterine qaraghanda, Maghjan sol kezde Almatynyng Lesnaya kóshesindegi 89-shy ýide túrghan. Áleumettik jaghdayyn «mal baghushy ortasha sharualardan» dep, óz qyzmeti jayyndaghy súraqqa: «belgili-bir júmysy joq», mamandyghy jóninde: «jazushy jәne medfelidsher» dep jauap bergen. Ýy mýlikterinen basqa eshtenesi joq ekenin, 1917 jylgha deyin oquda bolghanyn, әke-sheshesining tabysymen kýn kórgenin aitypty. Bilimi joghary, 1925 jyly Mәskeudegi әdebiy-kórkem institutty bitirgen. Sayasy joly jayynda: «1917 jyldan 1923 jylgha deyin «Alash» partiyasynda boldym» degen. Isti bolghan: «1929 jyly OGPU Alqasy Qylmystyq kodeksting 58-shi babynyng 10-11 tarmaqtary boyynsha 10 jylgha kesti».

Alghashqy qamalghanynda sot ýkimining shyghuy bir jarym jylday kýttirgen bolsa, búl joly, ústalghanyna bir jarym aigha jeter-jetpeste - (ynghayy, onyng isin qayta qaraudy 1960 jyly qolgha alghan Týrkistan әskery okrugining qúzyrly ornyna jiberilgen) «óte qúpiya anyqtamagha» qaraghanda - «Soltýstik Qazaqstan oblysy, Beynetqor audanynda 1893 jyly tughan»  aqyndy 1938 jylghy 11 aqpanda NKVD jәne KSRO Prokurorynyng Komissiyasy sottap ýlgerdi (hattama № 377). Ýkimdi oryndau turaly aktiden jasalghan kóshirmede: «KSRO Ishki ister halyq komissariatynyng 1938 jylghy 11 aqpandaghy, hattama № 377, Júmabaev Maghjan Bekenúlyn atu jayyndaghy sheshimi jýzege asyryldy. 19 nauryz 1938 j.» dep kórsetilgen.

«Ádilet» - halyqaralyq «Memorial» qoghamynyng újymdyq mýshelerining biri, ózekti mәselelerdi birge talqylap, ózara mәlimetter almasyp túrady. «Memorialdyn» derekter bazasynda Maghjan turaly QR Últtyq qauipsizdik komiytetining Almaty qalasy boyynsha Departamenti bergen eki anyqtamalyq mәlimet bar. Birinde ony «QazKSR NKVD-sy (Ishki ister halyq komissariaty) 1937 jylghy 29 qarashada», ekinshisinde QKSR IIHK Memlekettik qauipsizdik basqarmasynyng 3-shi bólimi 1937 jylghy 27 jeltoqsanda» tútqyndaghan dep kórsetken.  Ekeuinde de NKVD jәne KSRO Prokurorynyng Komissiyasy ony RKFSR Qylmystyq kodeksining 58-6, 58-11 baptarymen aiyptap, 1938 jylghy 11 aqpanda ýkim shygharghany, atu jazasyna kesilgeni aitylghan. Alghashqy mәlimette «qylmys qúramy bolmaghandyqtan, QazKSR Jogharghy soty 1988 jylghy 4 qarashada»,  ekinshisinde -  «qylmys oqighasy joq bolghandyqtan, Týrkistan Áskery okrugining Áskery tribunaly 1960 jylghy 8 shildede» aqtaghan dep jazylghan.

Búdan shyghatyn qorytyndy - Maghjandy 40-shy-50-shi jyldary Qiyr Shyghystyng әr qiyrynan kórdik degen (biyl «Jas alash» betinde kóterilgen, erterekte Bauyrjan Momyshúly aitqan)  әngimelerding bәri shyndyqqa janaspaydy. Búl múnday mәlimetterdi aitushylardyng aq niyetine shýbә keltiru emes, olardy eshqanday da kinәlamaymyz.

(Biz sayasy repressiyalargha úshyraghan jýz jiyrma mynnan astam adamnyng bir shiyregi atylghanyn tәuelsizdik jyldary ghana bildik, al kenestik zamanda olar atu jazasyna kesildi degen habar aitylmaytyn. 1938 jylghy erte kóktemde 19 qayratkerding atylghany jayynda ghana jalghyz resmy mәlimde jasalghan bolatyn.  Talaylar týrmege tútqyn atylyp ketkennen keyin de kiyim-keshek, as-su aparyp jýrgen, olardyng sәlem-sauhattaryn týrme әkimshiligi alghashqy kezde qabylday bergen, qabyldaudy keyinirek, «pәlenshe hat jazysu qúqynan airylyp,   basqa jaqqa jiberildi» degen jeleumen ghana dogharghan).

Sayasy qughyn-sýrgin mәselesimen kópten shúghyldanyp jýrgen belgili demograf Maqash Tәtimovtyng payymyna qaraghanda, repressiyagha úshyrap jazasyn ótep jýrgenderding arasynda, jazyqsyz japa shegu ashyndyrghandyqtan shyghar, beytanys adamdargha ózderin «Maghjanmyn», sonday-aq «Sәkenmin» dep tanystyrghandar kezdesken. Olar bertinge deyin tiri bolghan eken delinetin týrli qisynsyz daqpyrttyng sondaydan taraghany sózsiz...

Qazaq qayratkerlerining birqatary Mәskeude atylghany mәlim. Býginde Mәskeu týrmelerinde qúrban bolghandardyng beti jabylghan bes qorym anyqtalyp, resmy múraghattyq qújattarmen rastalghan. 1926-1935 jyldary Mәskeude atylghandar (olardyng qatarynda - 1930 jylghy 21 sәuirde qúrbandyqqa shalynghan Jýsipbek Aymauytov, Dinmúhamed Ádilov, Ábdirahman Baydildiyn, Ahmetsafa Yusupov bar) Vaganikovo ziratyna jerlengen. Astana týrmelerinde 1934 jyldan 50-shi jyldargha deyin  atylghandar Mәskeu (Don) krematoriyinde órtelgen. «Memorial» kremasiyalanghan qúrbandardyng kýli krematoriyding janyndaghy ziratqa jerlengen boluy mýmkin dep esepteydi, biraq búl joramalgha әzirge qújattyq aighaq tabyla qoyghan joq. 1936-1937 jyldary Mәskeu týbindegi eki arnayy aumaqta jappay atu jәne jerleu júmystary jýrgizilgen: Biri - Butovo poselkesi (Butovo poligonynda 25-26 myng atylghan jan tynshuly), ekinshisi - búrynghy NKVD-ning qosalqy sharuashylyghy bolghan «Kommunarka» kenshary (múnda jatqandardyng sany - 10-14 myn).

1994 jyly Vaganikovo ziratyndaghy qorymgha, 1991, 1994 jyldary Mәskeu (Don) krematoriyining ziratyndaghy qúrbandar jappay jerlengen beyitterge, 1993 jyly Butovo qorymy aumaghyna estelik belgiler qoyylghan. Butovoda, sonday-aq, estelik aiqysh (krest) túrghyzylyp, shirkeu salynghan. Al «Kommunarka» «zonasyna» kirer qaqpanyng janyna 1999 jyly memorialdy taqta ornatyldy. Kenshar aumaghyndaghy «narkomnyng dachasy» dep atalatyn arnayy obekt kópke deyin qauipsizdik qyzmetining qaramaghynda, tiyisinshe, kópshilik ýshin jabyq bolyp keldi.

«Memorial» ghylymiy-zertteu jәne aghartu ortalyghy múraghatynda mynanday anyqtama bar: «Rysqúlov Túrar Rysqúlúly  14.12.1894 Almaty (Jambyl) oblysynda tughan; qazaq; bilimi joghary;  09.1917 jyldan BB(b)P mýshesi, RSFSR Halkomkenesi tóraghasynyng orynbasary. Mәskeude túrghan. 1937 jylghy 21 mamyrda tútqyndalghan. 1938 jylghy 8 aqpanda KSRO JS ÁK (Kenestik Sosialistik Respublikalar Odaghy Jogharghy sotynyng Áskery alqasy - B.Q.) sottaghan. Ýkim: VMN (vysshaya mera nakazaniya - jazanyng jogharghy sharasy - B.Q.). 1938 jylghy 10 aqpanda atyldy. Jerlengen orny - Mәskeu, «Kommunarkagha» jerlengen. 1956 jylghy 8 jeltoqsanda KSRO JS ÁK aqtaghan».

Osy derekke oray, «Ádilet» qoghamynan 1995 jyly «Kommunarkagha» repressiya qúrbandarynyng úrpaqtary Sәule Túrarqyzy Rysqúlova men Sәule Rahymqyzy Aytmambetova (Sýgirova) da barghan edi, biraq, búl arnayy obekt ol uaqytta kópshilik ýshin jabyq bolghandyqtan, kire almay, janyndaghy Butovoda sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryna qoyylghan eskertkishke taghzym etip oralumen shektelgen bolatyn. «Kommunarkadaghy» «atu poligonynyn» aumaghy tek 1999 jylghy kóktemde ghana orys pravoslavie shirkeuining qaramaghyna berildi. Qaza tapqandardyng úrpaqtary ol jerge sodan keyin ghana túnghysh ret ayaq basa aldy.

Sol «Kommunarkagha» kinorejisser Erkin Raqyshev sekildi arnayy rúqsat alyp barghandar úzyn bir qabatty ýidi - búrynghy narkom Yagodanyng dachasyn kóredi. Keybir derekterge qaraghanda, búl onyng qúpiya qyzmet basshylarymen mәjilister ótkizetin qala syrtyndaghy reziydensiyasy bolghan. Al ol qamalghannan keyin, onyng izbasary Ejovtyng túsynda (jana narkomnyng júmys dәpterinde Stalinning núsqauyn: «Yagodanyng dachasy - chekisterge» dep qysqasha tújyrymdaghan jazba saqtalghan), ghimarat chekisterding  «ýlken terror» kezindegi mindetterin  atqaruyna qyzmet etipti: adamdardy atar aldynda, orman ishinen or qazylyp bolghangha deyin, osynda qamay túrghan bolsa kerek...

Butovo poligonyna әkelingender, әueli,  sanitarlyq óndeuden ótkizu jeleuimen, barakqa qamalghan. Olargha atar aldynda ýkim habarlanghan, anketalyq derekteri men fotosuretin salystyryp teksergen. Sosyn әrbir jendet qúrbandyghyn baraktan jeke-jeke alyp shyghatyn da, ordyng jiyegine aidap aparatyn. Odan jelkesinen atyp, ólikti transheyagha qúlatatyn.

Búrynghy Batys Alash-Orda tóraghasy Jahanshah Dosmúhamedov osynday  jaghdayda opat boldy. Butovo poligonynyng atu tiziminde ol jayynda mynanday anyqtama berilgen:  «Dos-Muhamedov Djagansha. 1887 jyly Batys Qazaqstan oblysy, Jympity audany, № 3 auylda tughan; qazaq; bilimi joghary yuristik; partiyada joq; zeynetker, búrynghy Býkilrossiyalyq músylman komiyteti tóraghasynyng orynbasary, revolusiyagha deyin - Tom okrugtik soty prokurorynyng joldasy (orynbasary - B.Q.). Túrghan jeri: Moskva, Havsko-Shabolovskiy sholaq kóshesi,  11-shi ýi, 265-shi pәter. 1938 jylghy 1 mausymda tútqyndalghan. 1938 jylghy 16 shildede NKVD-ning Moskva oblysy basqarmasy janyndaghy ýshtik sottaghan, qazaq kontrrevolusiyalyq últshyl úiymnyng liyderlerining biri jәne «halyq jaularymen» tyghyz baylanysta bolghandyghy ýshin aiyptaldy. 1938 jylghy 3 tamyzda atylghan. Jerlengen orny - Moskva oblysy, Butovo. 1957 jylghy 2 jeltoqsanda aqtaldy».

1937 jylghy 27 qyrkýiekte oqqa úshqan Álihan Bókeyhanov pen Nyghmet Núrmaqov Mәskeuding Don ziratynda jatyr.  Al 1937 jylghy 9 qarashada atu jazasyna kesilgen Nәzir Tóreqúlov pen atugha 1938 jylghy 8 aqpanda ýkim shyqqan Súltanbek Qojanovtyn  aty-jónderin jogharyda atalghan zirattardyng osy uaqytqa deyin anyqtalghan atylghandar tiziminen keziktire almadyq. Eger Erkin Raqyshev ózining derekti kinosyn týsiru barysynda olardyng da «Kommunarkada» jatqanyn  dәleldese, tek rizashylyghymyzdy bildiremiz.

Ishki ister halkomatynyng Mәskeu oblysy boyynsha basqarmasyn 1934 jyldan 1938 jyldyng 20 qantaryna deyin basqaryp, qúrbandyqtar «atyp óltirilsin» degen búiryqqa qol qoyyp otyrghan 1-shi rangili memqauipsizdik komissary S.F.Redens Qazaqstangha Ishki ister halkomy bolyp kelisimen, jazalau mashinasy júmysqa airyqsha ekpinmen  kiristi. Aynaldyrghan eki-ýsh aidyng ishinde qazaq eli qoghamynyng kýlli qaymaghy sypyryp alyndy...

Almatyda da, Mәskeude de qazaq azamattaryna «konttrrevolusiyalyq úiym mýsheleri, japon-nemis barlauynyng agentteri», «Qazaqstandy kenestik Reseyden bólip әketip, japonnyng protektoraty etuge tyrysqan» degen syqyldy qisynsyz aiyptar taghylghany belgili. Dóreki tergeu amaldaryn qoldanu arqyly olardyng «qylmystaryn» «moyyndaugha» mәjbýr etkeni de mәlim. Biraq  repressiyalanghandardyng isteri kýni býginge deyin zertteushiler ýshin jabyq bolghandyqtan, absurdty aiyp qalaysha bәrin birdey bir túzaqqa týsirgenin bayyppen saraptau mýmkin bolmay túr.

Bolishevizm tónkeris jasap ókimet basyna kelgende, onyng biylikti úzaq uaqyt ústap qalaryna eshbir sayasy úiym senbegen edi. Sol rette qazaq qayratkerleri de, sovet ýkimeti tolyq moyyndalmay túrghan shaqta, damudyng ózge de balama mýmkindikterin qarastyrdy. Mәselen, Shyghystan Álihan Bókeyhanov, Batystan Uәlithan Tanashev Ombygha baryp, Kolchak ýkimetimen kelissózder jýrgizdi, sol kezde olardyng Omby men Novosibirdegi japon konsuldyghyna da kirui yqtimal. Semey oblysynan Rayymjan Mәrsekovtyng Qytaygha ketkeni, Týrkistan ólkesinen Serәli Lapinning Germaniyagha baryp qaytqany, al Mústafa Shoqaevtyng batystaghy belsendi emigranttyq ghúmyry soghysqa deyin sozylghany belgili. Kenes ókimeti bir top týrkistandyq jasty Germaniyagha oqugha jiberdi, olardyng sonynan Túrar Rysqúlov baryp qaytty...

Áygili sayasy aiyptardy «dәiekteude» kenestik qúpiya polisiya nazarynan osy derekter qalt qalmasa kerek, múny olar qalay jәne qaytip búrmalap paydalandy? Jalpy, ótken ghasyrdyng alghashqy shiyregindegi tarihy shyndyq qanday edi? Sol zaman aqiqatyn qazaq qayratkerlerining «qylmystyq isterimen» múqiyat tanysu arqyly tolyq jәne jan-jaqty ashugha bolaryna kýmәn joq...

Bizding úghymymyz boyynsha, sayasy repressiyalar qúrbandaryn aqtau degenimiz - zansyz jolmen qylmystyq jauapkershilikke tartylghan, bas bostandyghynan aiyrylghan, ólim jazasyna kesilgen jazyqsyz jandardyng joghaltqan qúqtaryn qaytaru, olargha jasalghan qúqyqtyq shekteulerdi joy, olardyng kinәsiz ekenin ashyq moyyndau jәne memleket tarapynan keshirim súrau. Kýlli qiyanatqa túnghan solaqaylyqtardy jasaghan kenes ókimeti býginde tarih sahnasynan ketkendikten, tәuelsiz memleketimizding ótkendi bayyppen taldau jasaugha mýmkindik tughyzghany jón. Alayda, sayasy repressiyanyng alghashqy tolqyny kóterilgeli seksen jyldan asyp ketse de, kenestik biylik kezinde qughyn-sýrginge úshyraghan jeke túlghalardyng «qylmystyq isterin» saraptap, tarihy mәnmәtin auqymynda  zertteu mýmkindigine tәuelsizdik ghalymdarynyng qoly әli kýngi  jeter emes.

Demokratiya lebimen esigin aiqara asha bastaghan múraghattardy ótken ghasyrdyng 90-shy jyldarynda bizding biylik is jýzinde jabyq jaghdaygha týsirip, tergeu materialdarymen tanysugha zanmen tyiym salghan edi, sony qayta qaraytyn mezgil jetti. Elimizding jogharghy basshylyghy, parlamenti, ýkimeti tarih ýshin manyzdy osy mәselege sergektik kórsetip, dúrys sheshuge  uaqyt tabar dep senemiz.

Beybit QOYShYBAEV,

Qazaqstan «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamy

tóraghasynyng birinshi orynbasary, jazushy,

tarih ghylymdarynyng kandidaty.

«Abay-aqparat»